werd op den 5^en Mei 1818 te Trier geboren als de zoon van den advokaat en lateren Justitieraad Marx, die in 1824 met zijne familie van het Jodendom tot het Christendom overging. Marx’ stamboom moet van af zijn vader opwaarts tot aan de 16^e eeuw toe, slechts rabbijnen aanwijzen; wat zekerder is, dat is, dat zijne moeder afstamde van een hollandsche, joodsche familie. Beide zijne ouders, waren lieden van hooge ontwikkeling.

Nauwelijks de kinderschoenen ontwassen, ging de jonge Marx naar de Universiteit van Bonn, daarna naar die van Berlijn, waar hij ter wille van zijn vader rechtsgeleerdheid bestudeerde en, voor zijn eigen genoegen, geschiedenis en philosophie. Met [116]zijn verstand, van nature als het ware aangelegd voor de dialektiek, moest de jonge Karel Marx zich het sterkst aangetrokken gevoelen tot de philosophie van Hegel. Geen onder die talrijke jongeren, heeft Hegel grondiger bestudeerd, dan Marx. Wat Marx dan ook zoo machtig tot de philosophie van Hegel aantrok, dat was hare dialektische methode, welker revolutionaire spits, juist door het schaduwspel van nevelachtige begrippen omhuld werd. Marx ruimde veelmeer deze begrippen op, terwijl hij zich in de massa van historische stof wierp en met deze feiten de theorie bevruchtte. Van jongs-af bezat hij een onverzadigbare dorst naar weten en eene rustelooze zelfcritiek. Reeds de vrienden zijner jeugd klaagden er over, dat hij door zijn nachtwaken om te werken, zijne sterke gezondheid vaak geschokt heeft. Arnold Ruge schreef aan Ludwig Feuerbach over Marx: „Hij leest zeer veel; hij arbeidt met eene ongemeene intensiviteit en hij heeft een critisch talent, dat somwijlen tot een in overmoed ontaardende dialektiek wordt,.... maar hij voleindigt niets, hij breekt overal af en stort zich steeds van voren af aan, in een eindelooze boekenzee. Hij behoort, volgens zijne geleerde dispositie, gansch der duitsche wereld toe, maar door zijn revolutionaire denkwijze, is hij van haar buitengesloten.” Marx vereenigde dan ook in zich, alle faustiaansche aandriften van de duitsche geleerdheid. Hij droeg het leven der wetenschap binnen, zooals hij de wetenschap in het leven binnendroeg. Dit was de vooruitgang, die de duitsche wijsgeerige beschaving alleen nog maar maken kon, die zij onder alle omstandigheden maken moest, wilde zij niet, van een drijfrad der historische ontwikkeling, tot een traprad voor kleinburgerlijke denkers worden.

Van de grootste beteekenis voor Marx’ jeugd, was zijne verhouding tot de familie von Westphalen. Dát waren buren van het ouderlijke huis. De graaf von Westphalen was een Pruisisch beambte, van een niet gewoon slag en zeer ruim van opvattingen. Zijn vader was de geheimsecretaris Philip von Westphalen, die in den zevenjarigen oorlog, vijf fransche maarschalken in vijf veldslagen met succes versloeg en daarnevens van nature zoo burgerlijk bleef, dat hij nooit een soldatenuniform droeg en den titel van Generaal-Adjudant van het leger, waarmede de koning van Engeland hem meende te vereeren, lachend van de hand wees. Alleen de verheffing in den adelstand, liet hij zich welgevallen, maar dit, teneinde een meisje te kunnen huwen dat hem aan geesteseigenschappen evenaarde en de dochter van een Schotsche baronnenfamilie was: zij stamde af van den [117]beroemden Argyle, den hertog, die door de veroordeeling onder de tyrannieke regeering van Jacobus II en den heldenmoed waarmede hij zijn vonnis droeg, in de geschiedenis van Engeland wèlbekend is. De jongste zoon uit dezen echt was Lodewijk von Westphalen. In het huis van dezen vrijdenker vond de jonge Marx een tweede tehuis. Terwijl zijn vader hem de fransche beschaving deelachtig deed worden, hem Racine en Voltaire voorlas, leidde de heer von Westphalen hem in de duitsche beschaving in; las hem Homerus en Shakespeare voor, die dan ook voor altijd, Marx’ lijfdichters gebleven zijn.

Westphalen’s kinderen, werden de speelmakkers van den jongen Marx en het is daarvandaan, dat Marx in de jonge Jenny von Westphalen, die drie jaren ouder was dan hij, spoedig eene geliefde kreeg, die hem geheel zijn leven is blijven aanhangen met de grootste trouw en de grootste liefde. Bereids in 1836, toen Marx naar de Universiteit ging, was de zaak van eeuwige trouw en liefde tusschen hen beiden beklonken. Twee jaren later, verloor Karel Marx zijnen goeden en zachten vader en hiermede eindigde een conflict tusschen hen beiden, dat in den aanvang zich liet aanzien van genoegzaam ernstigen aard te kunnen worden, om tot een scherpen breuk te leiden. Het liep nu nog slechts over Marx’ voorkeur voor de philosophie en des vaders neiging, om een advokaat van hem te maken.

Marx’ beste vrienden aan de Hoogeschool waren: Bruno Bauer en Karl Friedrich Köppen, aan beider omgang verdankt Marx veel van zijn ontwikkeling. Zij waren beide Hegelianen, gelijk toenmaals in Duitschland en vooral in Pruissen, geen beteekenende kop, zich aan den invloed van den grooten Meester der philosophische redeneerkunst heeft kunnen onttrekken.

Bruno Bauer stamde uit Saksen-Altenburg, en was de zoon van burgerouders; zijn vader was porceleinschilder in Berlijn. Bruno was de oudste van drie broeders, die allen in de geleerde wereld naam gemaakt hebben. Bruno echter, gold als de begaafdste van de drie.

Het was de wensch van Bauer,—die inmiddels reeds in een polemiek met David Friederich Strausz, den grooten schrijver van het „Leven van Jezus”, gewikkeld was—om Marx naast zich te hebben aan de redaktie van een critisch tijdschrift, omdat hij van Marx’ groote critische en dialektische begaafdheden, wenschte te profiteeren. In de brieven die hij Marx schreef, spoorde hij dezen aan examen te doen; hij wilde Marx een positie zien krijgen aan de Universiteit als hoogleeraar.

Friedrich Köppen was meer geschiedkundige dan philosoof. [118]Beiden hadden een tijdschrift gegrondvest de „Hallische Jahrbücher” genaamd, waarin Köppen over historie en historische figuren schreef, en Bauer zijnen strijd tegen de orthodoxie met groote scherpte streed.

In ’t jaar 1841 promoveerde Marx dan, als doktor in de philosophie aan de Hoogeschool te Jena, met eene dissertatie: „Over de philosophie van Epikurus”, welke dissertatie toen niet in het licht is verschenen. Zijn voornemen om zich te Bonn als privaatdocent te vestigen, liet hij weldra varen. De wijze toch, waarop de minister Eichhorn zijnen vriend Bauer behandelde, lokte een vrij man, zooals Marx zich dit voelde, allesbehalve aan om zijn nek onder den pruisischen censuur te krommen.

Spoedig daarna krijgt Marx, het was in 1842, de leiding van de radikale „Rheinische Zeitung”, waaraan hij vooràf reeds had medegewerkt. Onder de medewerkers dier dagen aan dit blad, dat in Keulen verscheen, en aan de belangen der politiek, handel en nijverheid dienstbaar was gemaakt, telde men de besten onder de Hegelsche „jongeren” als: Bruno Bauer, Köppen, Nauwerk, Max Stiner, Georg Jurg, Mozes Hesz, Hermann Püttmann en den dichter en literator Georg Herwegh.

In de opstellen in dat blad door hem geplaatst, staat Marx nog geheel op het standpunt van de radikale Hegelianen, die uit zuiver ideologische, vooròpgestelde meeningen hunne conclusiën trokken; maar ook reeds, een echo van het fransche socialisme deden hooren. In een polemiek uit die dagen, zeide hij reeds: De „Rheinische Zeitung”, die de communistische denkbeelden, in hunne huidige gestalte geen verwerkelijking kan voorspellen ... zal deze ideën aan eene grondige critiek onderwerpen. Dat evenwel de geschriften van P. Leroux, V. Considérant en voor alles, de scherpzinnige werken van P. J. Proudhon niet door invallen van het oogenblik kunnen worden bestreden, maar na lange en diepgaande studieën kunnen worden gecritiseerd ..., is onze vaste overtuiging .... „Op praktische pogingen van communisme, kan men met kanonnen antwoorden, zoodra zij gevaarlijk worden; maar ideën, die zich meester maken van onze intelligentie, die onze gezindheid veroveren, waaraan het verstand ons geweten gaat kluisteren, dat zijn ketens, waaraan men zich niet onttrekt, zonder zijn hart te verscheuren; dat zijn demonen, welke de mensch slechts overwinnen kan, doordien hij zich eraan onderwerpt.”

De 28^ste Januari van ’t jaar 1843, in hetzelfde jaar waarin Marx in het huwelijk trad met Jenny von Westphalen, kwam [119]het verbod van de regeering tot het langer voortbestaan van de „Rheinische Zeitung”....

Uit de noodzakelijkheid, die hieruit geboren werd voor de vrije geesten in Duitschland om hunne denkbeelden te verkondigen, kwam het maandschrift de „Deutsch-Französischen Jahrbücher” voort, dat ternauwernood één jaar heeft bestaan. Herwegh, Arnold Ruge en Heinrich Heine hebben eraan medegewerkt en Marx heeft er zijn eerste artikelen: de critiek op Hegel en het Hegelianisme in gepubliceerd en Engels, zijn eerste staathuishoudkundige opstellen. De opstellen der eerste heeten: „critiek op de Hegelsche Rechtsphilosophie” en „over de Jodenkwestie,” een critiek op artikelen van Bruno Bauer over het Jodendom; die der laatste: „Omtrekken eener critiek der nationale-economie” en „de positie van Engeland”.

Marx was intusschen naar Parijs gegaan, om er zich voor goed te vestigen en daar was het, dat hij het fransche socialisme bestudeerde en dat hij tevens kennis maakte met Proudhon, in wiens bestrijding hij later tevens de gelegenheid zal vinden, zijn wetenschappelijk standpunt ’t eerst, krachtig te ontvouwen.

Maar éérst moeten wij terug, naar het tijdperk van de „Deutsch-Französische Jahrbücher” en Marx’ critiek op het Hegelianisme. Hiermede vangen wij dus aan. [120]

EENE INLEIDING. (1843)

Voor Duitschland is de critiek der religie in wezenlijkheid reeds beëindigd en de critiek der religie is de voorwaarde tot elke critiek.

De profane existentie van de dwaling is gecompromiteerd, nadat hare hemelsche oratio pro aris et focis weêrlegd is. De mensch, die in de phantastische werkelijkheid van den hemel, alwaar hij naar een, „übermensch” zoekend, slechts de weêrschijn van zich-zelf gevonden heeft, zal niet meer geneigd zijn, slechts de weêrschijn van zich-zelve, slechts den onmensch te vinden, waar hij zijne ware werkelijkheid zocht, en vinden moet.

Het fundament van de irreligieuze critiek is: de mensch maakt de religie, de religie niet den mensch. En wel-is-waar is de religie het zelfbewustzijn en het zelfgevoel der mensch, die zich-zelf nog niet tot bewustzijn heeft kunnen brengen of, zich-zelf weder verloren heeft. Maar de mensch is geen abstrakt, buiten de wereld staand wezen. De mensch, dat is de wereld der menschen, de Staat, de sociëteit. Dezen Staat, deze sociëteit, brengt de religie voort, een omgekeerd zelfbewustzijn, omdat zij eene omgekeerde wereld is. De religie is de algemeene theorie dezer wereld, haar encyclopedisch compendium, hare logica in populairen vorm, haar spiritualistisch point d’honneur, haar enthousiasme, haar moreele sanktie, hare slechte vervolkomening, hare algemeene troost- en rechtvaardigingsgrond. [121]Zij is de phantastische verwerkelijking van het menschelijk wezen, omdat het menschelijk wezen, geen ware werkelijkheid bezit. De strijd tegen de religie, is dus middellijk den strijd dier wereld, welker geestelijk dogma de religie is.

De religieuze ellende is, in één woord, de uitdrukking der werkelijke ellende en zij is het protest tegen die werkelijke ellende. De religie is de zucht van het bedrukte schepsel, het gemoed van een hartelooze wereld, zooals zij den geest van eene geestlooze toestand is. Zij is het opium des volks.

De opheffing der religie als het illusoire geluk des volks, is de eisch voor zijn werkelijk geluk. De eisch, de illusies omtrent zijn toestand op te geven, is de eisch om een toestand op te geven, welke aan illusies behoefte heeft. De critiek op de religie is dus, in den kiem, de critiek op het jammerdal, welks heiligheidsschijn de godsdienst is.

Die critiek heeft de imaginaire bloemen aan den stengel afgeplukt, niet opdat de mensch deze phantazielooze, troostelooze stengel drage, maar opdat hij daardoor dien stengel wegwerpen en de levende bloemen er af zoude breken. Die critiek der religie ontgoochelt den mensch, opdat hij denke, handele en zijne werkelijkheid duidelijk zal zien, zooals een ontgoocheld en tot bezinning gekomen mensch; opdat hij zich om zich-zelf en daarmee, om zijn werkelijke zon zich bewege. De godsdienst is slechts de illusoire zon, die zich om den mensch beweegt, zoolang hij zich niet om zich-zelf beweegt.

Het is daarom de taak der geschiedenis, nadat het generzijdsch der waarheid verdwenen is, de waarheid van het dezerzijdsch te doen verspreiden. En het is in de eerste plaats de taak der philosophie, die in dienst der geschiedenis staat, nadat de heiligengestalte van de menschelijke zelfontvreemding ontmaskerd is, de zelfontvreemding, in hare onheilige gestalte te ontmaskeren. De critiek op den hemel, moet zich daarmede omzetten, in eene critiek op de aarde; de critiek der religie in de critiek van het recht; de critiek der theologie in die van de politiek.

De hiervolgende uiteenzetting—een bijdrage tot dezen arbeid—sluit in de eerste plaats niet bij het origineel, maar bij een copie aan, bij de duitsche Staats- en Rechtsphilosophie, om geen andere oorzaak als deze, dat zij zich aan Duitschland aansluit.

Wilde men ook aan het duitsche status quo zelf aanknoopen, hetzij dan op den eenig daartoe passende wijze, dit wil zeggen, negatief, het resultaat zal steeds een anachronisme blijven. Zelfs de negatie van onzen tegenwoordigen politieken toestand [122]bevindt zich reeds als een beschimmeld feit, in de rommelkamer der moderne volken. Wanneer ik de gepoederde pruiken negeer, houd ik altijd nog de opgepoederde pruiken over. Wanneer ik de duitsche toestanden van 1843 negeer, sta ik, naar fransche tijdrekening, nog altijd nauwelijks in ’t jaar 1789, veel minder in het brandpunt van den tegenwoordigen tijd.

Ja, de duitsche geschiedenis vleit zich, eene beweging te bezitten, die haar geen volk aan den historischen hemel nog voorgedaan heeft, noch na zal doen. Wij hebben namelijk in de Restauratie der moderne volken gedeeld, zonder van hare Revoluties iets te hebben ontvangen. Wij zijn gerestaureerd geworden, eerstens, omdat andere volken een Revolutie waagden, en tweedens, omdat andere volken een contra-Revolutie leden; de de eene keer, omdat onze Heeren vrees hadden, de andere keer, omdat onze Heeren geene vrees hadden. Wij, met onze herders aan den spits, bevonden ons altijd maar éénmaal in het gezelschap van de vrijheid, op den dag harer begrafenis namelijk.

Eene school, welke de lafhartigheid van heden, legitimeert door de lafhartigheid van gisteren; een school, die elken schreeuw van de lijfeigenen tegen den knoet, voor rebellisch verklaart, zoodra die knoet een bejaarde, een afgestamde, een historische knoet is; een school die de geschiedenis, gelijk Israël’s God zijnen dienaar Mozes, slechts haar a posteriori wijst, de historische Rechtsschool, zij zoude zeker de duitsche geschiedenis uitgevonden hebben, ware zij niet zelve eene uitvinding van de duitsche geschiedenis. Als Shijlock, maar als Shijlock de bediende, zweert zij bij elk pond vleesch, hetwelk uit het hart des volks gesneden wordt, op haar schuldbrief, op hare christelijk-germaansche schuldbrief.

Goedmoedige enthousiasten daarentegen, duitsche vaderlanders naar den bloede en vrijzinnigen van reflektie, zoeken onze geschiedenis der vrijheid, aan gene zijde van de geschiedenis in de teutonische oer-wouden. Waardoor onderscheidt zich evenwel onze vrijheidsgeschiedenis van de vrijheidsgeschiedenis van Ebers, wanneer zij slechts in de wouden te vinden is? Bovendien is het bekend; zooals men in het woud inschreeuwt, zoo schalt het uit het woud, tot ons weder terug.

Dus vrede zij er in de teutonische oer-wouden!

De oorlog aan de duitsche toestanden! Zeer zeker! Zij staan onder het niveau van de geschiedenis, zij staan beneden alle critiek, maar zij blijven een voorwerp van de critiek, zooals de misdadiger, die beneden het niveau van de humaniteit, een voorwerp van den scherprechter blijft. Met hen in den [123]strijd, is de critiek geen hartstocht van het hoofd, zij is het hoofd van de hartstocht. Zij is geen anatomisch mes, zij is een wapen. Haar objekt is haar vijand, die zij niet nederleggen, maar die zij dooden wil. Want de geest dezer toestanden is wederlegd. Op en voor zichzelf, zijn zij geene gedenkwaardige objekten, maar evenzoo verachtelijke, als verachte existenties. De critiek-aan-zich, behoeft niet de zelfovereenkomst met dit onderwerp, want zij is met hem in ’t reine. Zij geeft zich niet meer als doel, maar zij is hem slechts als middel. Haar wezenlijk pathos, is de onwaardigheid, haren wezenlijken arbeid, de aanklacht.

Het geldt de schildering eener wisselwerkenden, dompigen druk, van alle sociale spheren op elkander; eener algemeene, daadlooze bepaling; eener zich evenzoozeer erkennende, als zich regeerende bekrompenheid binnen het raam van een regeeringssysteem, hetwelk van de conservatie van alle erbarmelijkheden levend, zelve niets is, dan de erbarmelijkheid aan de regeering.

Welk een schouwspel! De tot in het oneindige voortgaande verdeeling der samenleving in menigvuldige klassen, welke met kleine antipathieën, slechte gewetens en brutale middelmatigheid tegenover elkander staan, welke juist ter wille harer wederzijdsche tweeslachtige en argwanende positie, allen zonder onderscheid, hetzij dan ook met verschillende formaliteiten, als geconcessioneerde existenties door hunne Heeren worden behandeld. En zelfs dat; dat zij beheerscht, geregeerd, bezeten worden, moeten zij als eene concessie des hemels erkennen en bekennen. Anderzijdsch, deze heerschers zelven, wier grootte in omgekeerde verhouding tot hun aantal staat!

De critiek, welke zich met dezen inhoud bezig houdt, is de critiek die reeds handgemeen is, en in handgemeenschap gaat het niet hierom, of de tegenstander een edel, gelijkwaardig en interessant tegenstander is, maar het gaat erom, hem te treffen. Het gaat dus hier om de duitschers geen oogenblik van zelfbedrog en resignatie te gunnen. Men moet den werkelijken druk nòg drukkender maken, doordat men er het bewustzijn van den druk aan toevoegt; den smaad nòg smadelijker, doordat men ze publiek maakt. Men moet èlken spheer van de duitsche samenleving als de partie honteuse der duitsche samenleving schilderen; men moet de versteende verhoudingen daardoor dwingen te dansen, door hen hunne eigene melodie voor te zingen! Men moet het volk leeren te schrikken van zich-zelf, om het moed in te blazen. Men vervult daarmede eene onafwijsbare behoefte van [124]het duitsche volk en de behoeften der volkeren, zijn de laatste gronden hunner bevrediging zelf.

En zelfs voor de moderne volken kan dezen strijd tegen den geborneerden inhoud van het Duitsche status-quo niet van belang ontbloot zijn, want dit Duitsche status-quo is de openhartigste voleindiging van het ancien régime en dit ancien régime, is het verborgen gebrek van den modernen Staat. De strijd tegen den Duitschen politieken toestand van het oogenblik is de strijd tegen het verleden der moderne volken, en door de reminicensen van dit verleden, worden zij nog steeds bedreigd. Het is leerrijk voor hen, dit ancien régime, dat bij hen zijn tragedie beleefde, als duitsch revenant, zijn komedie te zien spelen. Tragisch was zijne geschiedenis, zoolang het de preëxisteerende macht van de wereld, de vrijheid daarentegen een persoonlijken inval was; in één woord: zoolang het zelve aan zijn rechtmatigheid geloofde en gelooven moest. Zoolang het ancien régime als de voorhanden wereldorde, met eene, eerst in wording zijnde wereld streed, had het een wereldhistorische dwaling aan zijne zijde, maar geen persoonlijke. Zijn ondergang was daardoor tragisch.

Het tegenwoordige duitsche regime daarentegen—een anachronisme—een flagrante tegenspraak tegen algemeen erkende axioma’s; de voor de wereld tentoongestelde nietswaardigheid van het ancien régime, beeldt zich slechts in, aan zich-zelf te gelooven en verlangt van de wereld, diezelfde inbeelding. Wanneer het aan zijn eigen bestaan geloofde, zou het ditzelve dan verstoppen, achter den schijn van een vreemd wezen en zijn redding zoeken in huichelarij en sophismen? Het moderne ancien régime is slechts de komediant van eene wereldorde, wier werkelijke helden gestorven zijn. De geschiedenis gaat grondig te werk en maakt vele phazen door, wanneer zij eene oude gestalte ten grave draagt. De laatste phaze eener wereldhistorische gestalte, is hare komedie. De goden van Griekenland, die reeds eenmaal tragisch ten doode gewond waren in den geketenden Prometheus van Aeschylos, moesten nog eenmaal komisch den dood ondergaan, in de gesprekken van Lucianus. Waarvoor deze gang der historie? Opdat de menschen vroolijk van hun verleden zullen kunnen scheiden. Deze vroolijke historische bestemming, vindiceeren wij voor Duitschland’s politieke machten.

Zoodra intusschen de moderne politiek-sociale werkelijkheid zelf aan de critiek onderworpen wordt; zoodra dus de critiek zich verheft tot waarlijk menschelijke problemen, bevindt zij zich [125]buiten het raam van het duitsche status quo of zij zal haar objekt, beneden het objektieve aangrijpen. Een voorbeeld! De verhouding van de industrie, der wereld van den rijkdom in het algemeen tot die der politieke wereld, is het hoofdproblema van den modernen tijd. Onder welken vorm evenwel, begint dit problema den duitschers bezig te houden? Onder den vorm van beschermende rechten, het systeem van de prohibiviteit, der nationaal-economie. Het duitsch-nationalisme is, van uit de menschen in de materie gevaren en zoo zagen op een goeden morgen onze katoenridders en onze ijzerhelden, zich veranderd in patriotten. Men vangt dus in Duitschland aan de souvereiniteit van het monopolie naar binnen te erkennen, doordat men het de souvereiniteit van het monopolie naar buiten verleent. Men begint dus thans in Duitschland met iets, waarmeê men in Frankrijk en Engeland aanvangt een einde te maken. De oude rotte toestand, waartegen deze landen voortdurend in opstand zijn, en die welke zij nog verdragen, gelijk men een ketting verdraagt, wordt in Duitschland als de opgaande dageraad van een schoone toekomst begroet, die het nauwelijks waagt, uit de listige theorie, tot de niets ontziende praktijk over te gaan. Terwijl het problema in Frankrijk en Engeland aldus is: staathuishoudkunde of heerschappij van de gemeenschap over den rijkdom, is het in Duitschland zoo gesteld: nationaal-economie of heerschappij van het privaat-bezit, over den nationaliteit. In Frankrijk en Engeland gaat het dus om een monopolie, dat tot aan zijn laatste consekwenties gekomen is op te heffen; in Duitschland gaat het erom, tot op de laatste consekwenties van het monopolie voort te gaan. Daar gaat het om de oplossing en hier eerst om de collisie. Een duidelijk voorbeeld van den duitschen vorm der moderne vraagstukken; een voorbeeld hoe onze geschiedenis, als een onhandig rekruut, tot nu toe slechts de taak heeft vervuld, afgekauwde geschiedenissen te mogen na-exerceeren.

Stak aldus, de totale duitsche ontwikkeling niet boven die der politieke ontwikkeling uit, een Duitscher zou hoogstens kunnen deelnemen aan de vraagstukken van onzen tijd, zooals een Rus daar aan deelnemen kan. Alleen, wanneer het individu op zich-zelf niet gebonden is door de grenzen van de natie, wordt de gansche natie nog minder bevrijd, door de bevrijding van een individu. De Scythen hebben der Grieksche beschaving geen stap vooruit doen gaan, omdat Griekenland, onder zijn philosophen, een Scyt geteld heeft.

Gelukkig zijn wij duitschers geen Scythen. [126]

Gelijk de oude volken hunne vóórgeschiedenis doorleefd hebben in de imaginatie, zoo hebben wij duitschers, onze nageschiedenis doorleefd in de gedachte, in de philosophie. Wij zijn philosophische tijdgenooten van het tegenwoordige, zonder zijne historische tijdgenooten te zijn. De duitsche philosophie, is de ideale verlenging van de duitsche geschiedenis. Wanneer wij dus in plaats van de oeuvres incomplètes van onze werkelijke geschiedenis, de oeuvres posthumes van ideële geschiedenis, de philosophie critiseeren, dan staat onze critiek in het midden van de kwestie, waarvan de tegenwoordige tijd zegt: that is the question. Wat bij de voortgeschreden landen, praktisch in verval is met de moderne staatstoestanden, dat is in Duitschland, waar deze toestanden nog niet eens bestaan, in de eerste plaats critisch verval, van de philosophische weerkaatsing dezer toestanden.

De duitsche Rechts- en Staatsphilosophie, is de eenige met den officieelen, modernen tijd à pari staande duitsche geschiedenis. Het duitsche volk moet daarvandaan deze zijne droomgeschiedenis, door de ten zijnent bestaande toestanden, verdrijven en niet slechts deze bestaande toestanden, maar ook tegelijk, hunne abstrakte voortzetting, aan de critiek onderwerpen. Zijne toekomst kan zich noch tot de onmiddellijke ontkenning zijner reële toestanden, noch tot de onmiddellijke voltrekking van zijne ideële staats- en rechtstoestanden beperken. Want de onmiddellijke ontkenning van zijne reële toestanden, bezit het in zijne ideële toestanden, en de onmiddellijke voltrekking van zijne ideële toestanden, heeft het in de beschouwing der naburige volken, bijna reeds weder overleefd. Terecht eischt dan ook de praktische politieke partij in Duitschland, de negatie der philosophie. Haar ongelijk bestaat evenwel niet in den eisch, maar in het staan-blijven bij dien eisch, dien zij, ernstig genomen, noch doorzet, noch doorzetten kan. Zij gelooft deze negatie daardoor te volvoeren, dat zij der philosophie den rug toekeert en met een afgewend hoofd, eenige ergerlijke en banale phrazes over haar prevelt. De bekrompenheid van hare gezichtskring, telt de philosophie niet insgelijks in den cirkel der duitsche werkelijkheid of waant haar, zelfs beneden de duitsche praktijk en de haar dienende theorieën te staan. Gij verlangt, dat men bij de werkelijke levenskiemen aanknoopen zal, maar gij vergeet, dat de werkelijke levenskiem van het duitsche volk, tot dusver nog slechts onder zijn hersenpan gewoekerd heeft. In één woord: gij kunt de philosophie niet opheffen, zonder haar tot werkelijkheid te maken! [127]

Hetzelfde onrecht beging, alleen met omgekeerde faktoren, de theoretische, van de uit de philosophie dagteekenende politieke partij.

Zij zag in den tegenwoordigen strijd, slechts den critieschen strijd van de philosophie met de duitsche wereld, zij bedacht echter niet, dat de philosophie tot op heden, zelve tot deze wereld behoort, al is zij ook hare ideële vervolkomening. Critisch tegenover hare wederpartijders, verhield zij zich oncritisch tegenover zichzelf, terwijl zij van de voorwaarden der philosophie uitging, en bij hare gegeven resultaten, noch is blijven staan, noch van elders hierheen gehaalde eischen en resultaten, voor onmiddellijke eischen en resultaten van de philosophie uitgaf. Alhoewel dezelven, hunne gerechtigheid vooropgesteld, integendeel slechts door de negatie der tot nu bestaan hebbende philosophie,—de philosophie als philosophie,—in stand zijn te houden. Een nadere en diepergaande schildering van deze partij te leveren, behouden wij ons nog voor. Hare grondgebreken zijn daarheen te reduceeren: zij geloofde de philosophie te kunnen verwerkelijken, zonder haar op te heffen.

De critiek der duitsche staats- en rechtsphilosophie, welke door Hegel hare consekwentste, rijkste en laatste samenvatting verkregen heeft, is beiden. Zij is zoowel de theoretische analyse van den modernen Staat en de met hem samenhangende werkelijkheid, als ook de besliste ontkenning van de gansche, tot-nog-toe bestaan hebbende vorm van het duitsche politieke- en rechtsbewustzijn, welks voornaamste, universeelste en tot wetenschap verheven uitdrukking, juist de speculatieve Rechtsphilosophie zelve is. Was in Duitschland de speculatieve Rechtsphilosophie slechts mogelijk,—dit abstrakte overspannen denken van den modernen staat, welker werkelijkheid, een aan genezijde liggende blijft, al ligt dit generzijdsch dan ook over den Rhijn,—zoo was evenzoozeer omgekeerd, het duitsche, van den werkelijken mensch abstraheeren, het abstraheerende gedachtenbeeld van den modernen staat slechts mogelijk, omdat tot zoover, den modernen staat zelf van den werkelijken mensch abstraheert, of den ganschen mensch op eene slechts imaginaire wijze bevrediging schenkt. De duitschers hebben in de politiek gedacht, wat de andere volken gedaan hebben. Duitschland was hun politiek geweten. De abstractie en de over-verhevenheid van zijn denken, hielden steeds gelijken tred met de eenzijdigheid en de onverzettelijkheid harer werkelijkheid. Wanneer dus het status quo van het duitsche staatswezen, de voltooidheid van het ancien régime uitdrukt, het einde van den paal die in het vleesch van den modernen Staat zit, dan drukt het [128]status quo van het duitsche staatswezen, de onvoltooidheid van den modernen Staat uit, de beschadigdheid van zijn vleesch zelf.

Reeds als besliste tegenstander van de tot nu toe bestaande uitdrukkingswijze van het politiek bewustzijn, verliest de critiek van de speculatieve Rechtsphilosophie zich niet, in zich-zelf, maar in een opgave, voor welker oplossing er slechts één middel bestaat: de praktijk.

De kwestie is: kan Duitschland tot een praktijk à la hauteur du principe zich opwerken; dat wil zeggen, tot eene revolutie, die het niet alleen verheft tot op het officieele niveau van de moderne volken, maar tot op de hoogte der humaniteit, die de aanstaande toekomst van deze volken zijn zal.

Het wapen der critiek kan in geen geval de critiek der wapenen vervangen; het materieele geweld moet worden terneder gestort, door het materieele geweld, zoodra dit de massa’s aangrijpt. De theorie is geschikt om de massa’s aan te grijpen, zoodra zij ad hominem demonstreert en zij demonstreert ad hominem, zoodat zij radikaal wordt. Radikaal zijn, is de zaak bij den wortel aanvatten. De wortel voor de menschen evenwel, is de mensch zelf. Het evidente bewijs voor het radikalisme der duitsche theorie, dus voor hare praktische energie is, dat zij uitgaat van de beslist positieve opheffing der religie. De critiek der religie, eindigt met hare leer, dat de mensch voor den mensch het hoogste wezen is; alzoo met de kategorische imperatief: alle verhoudingen omver te werpen, waarin den mensch een vernederd, een geknecht, een verlaten, een verachtelijk wezen is; verhoudingen welke men niet beter kan schilderen, dan met de uitroep van den franschman, na den beraamde hondenbelasting „Arme honden! Men gaat u als menschen behandelen!”

Zelfs historisch heeft de theoretische emancipatie een specifiek praktische beteekenis voor Duitschland. Duitschland’s revolutionair verleden, is namelijk een theoretisch: het was de Reformatie. Gelijk toenmaals in dat van den monnik, zoo is het thans in het hoofd van den wijsgeer, waarin de Revolutie een aanvang neemt.

Luther heeft dààrom de knechtschap uit devotie overwonnen, omdat hij de knechtschap, uit overtuiging in hare plaats heeft kunnen zetten. Hij heeft het autoriteitsgeloof gebroken, omdat hij de autoriteit des geloofs, heeft kunnen herstellen. Hij heeft de priesters veranderd in leeken, omdat hij de leeken in priesters veranderd heeft. Hij heeft de menschen van de uitwendige religieuziteit bevrijd, omdat hij die religieuziteit naar den inwendigen mensch teruggebracht heeft. Hij heeft het lichaam van [129]den keten geëmancipeerd, dewijl hij het hart in ketenen gelegd heeft.

Maar, al was het protestantisme niet de ware verlossing, het was de stelling om tot die opgave te komen. Het gold daarna niet meer den strijd van de leeken met de priesters, het gold den strijd met zijne eigene inwendige priesters, zijne priesterlijke natuur. En wanneer de protestantsche omzetting van de duitsche leeken in priesters, de leekenpriesters, de vorsten met hunne clerus incluis, den geprivileerden en de philisters emancipeerde, de philosophische omzetting van de priesterlijke duitschers in menschen, zal het volk emancipeeren. Zoo min echter deze emancipatie bij de vorsten, zoo min zal de secularisatie der goederen bij den kerkroof staan blijven, die voor allen, door het huichelachtig Pruissen in het werk werd gezet. Toenmaals mislukte de Boerenoorlog, het radikaalste feit van de duitsche geschiedenis, door de theologie. Heden, nu de theologie zelve het meest verschipbreukt is, zal het meest onvrije feit der duitsche geschiedenis, ons status quo zich aan de philosophie stukstooten. Den dag voor de Reformatie was het officieele Duitschland de onvoorwaardelijke knecht van Rome. Den dag voor zijne Revolutie, is het de onvoorwaardelijke knecht van minder dan Rome, van Pruissen en Oostenrijk; van verloopen jonkers en philisters.

Aan eene radikale duitsche Revolutie schijnt intusschen een hoofdbezwaar in den weg te staan.

Revoluties behoeven namelijk een passief element, eene materieelen grondslag. De theorie wordt in een volk altijd maar in zooverre verwezenlijkt, als zij de verwezenlijking harer behoeften is. Zal nu de ongekende tweespalt tusschen de eischen van de duitsche gedachten en de eischen der duitsche werkelijkheid dan aan den denzelfden tweespalt van de burgerlijke maatschappij met den Staat en met zichzelve, beantwoorden? Zullen de theoretische behoeften, onmiddellijk praktische behoeften worden? Het is niet voldoende, dat de gedachte doordringt tot de werkelijkheid, de werkelijkheid moet zich-zelf tot gedachten kunnen brengen.

Duitschland heeft de middentreden der politieke emancipatie, niet tegelijkertijd beklommen met de moderne volken. Zelfs die phazen, welke het theoretisch overwonnen heeft, heeft het praktisch nog niet bereikt. Hoe kan het dan met een salto mortale niet alleen zich heenzetten over zijn eigene beperkingen, maar tegelijk ook over de grenzen der moderne volken, over grenzen, die het in werkelijkheid als de bevrijding van zijne werkelijke beperkingen, gevoelen en nastreven moet? Een radikale [130]Revolutie, kan alleen geen revolutie van radikale behoeften zijn, als daar de voorwaarden en geboorteteekenen niet voor schijnen aanwezig te zijn.

Alleen, wanneer Duitschland slechts met de abstrakte werkzaamheid van het denken de ontwikkeling der moderne volken begeleid heeft, zonder werkdadig deel te nemen aan den werkelijken strijd dezer ontwikkeling, dan heeft het anderzijds het lijden dezer ontwikkeling gedeeld, zonder het genot, zonder de partieele bevrediging daarvan te deelen. De abstrakte werkzaamheid eenerzijds, beantwoordt aan het abstrakte lijden anderzijds. Duitschland zal zich daarvandaan op een zekeren dag op het peil van europeesch verval bevinden, nog alvorens het zich op het peil van de europeesche emancipatie heeft bevonden. Men zou het bij een fetischdienaar kunnen vergelijken, die aan de ziekten des christendoms wegsterft.

Beschouwt men dan de duitsche regeeringen, dan ziet men ze door de tijdsomstandigheden, door Duitschland’s positie, door het standpunt der duitsche beschaving, ten slotte door eigen gelukkig instinkt gedreven, de geciviliseerde gebreken der moderne staatswereld, welker voordeelen wij niet bezitten, combineeren, met de barbaarsche gebreken van het ancien régime, die wij in volle maat mogen bezitten. Zoodat Duitschland, al is het dan ook niet aan verstand, dan tenminste aan ònverstand, ook de boven zijn status quo uitreikende staatsvormingen, steeds meer participeeren moet. Is er bijv. een land in de wereld, dat zoo naïef alle illusies van het constitutioneele staatswezen deelt, zonder zijne realiteiten te deelen, dan het zoogenaamde constitutioneele Duitschland? Of was het niet bepaald een duitsche regeeringsinval, om de euvelen der censuur, met de euvelen der fransche Septemberwetten, welke de persvrijheid tot voorwaarde hebben, te verbinden? Gelijk men in het romeinsche Pantheon de goden aller naties bijeenvond, zoo zal men in het heilige romeinsche-duitsche-Rijk, de zonden aller staatsvormen bijeenvinden. Dat dit eklekticisme een tot dusver nog niet gedachte hoogte bereiken zal, daarvoor staat ons namelijk de politiek-aesthetische gourmandise eens duitschen konings, die alle rollen van het koningschap, de feodale zoowel als de bureaucratische, de absolute zoowel als de constitutioneele, de autokratische zoowel als de demokratische, zij het niet door middel van de persoon des volks, dan toch in eigen persoon, zij het niet voor het volk, dan voor zichzelve, denkt te spelen. Duitschland, als het tot een eigen wereld geconstitueerde gebrek der politieke oogenblikkelijkheid, zal de specifiek duitsche kluisters niet verbreken [131]kunnen, zonder de algemeene kluisters van het politieke oogenblik af te werpen.

Niet de radikale revolutie is een utopischen droom voor Duitschland, niet de algemeen menschelijke emancipatie is dit, maar veeleer de gedeeltelijke, de slechts-politieke Revolutie; die Revolutie welke de pijlers waarop het huis gebouwd is, laat staan. Waarop toch, berust eene gedeeltelijke, een slechts-politieke Revolutie? Hieróp, dat een deel der burgerlijke samenleving zich emancipeert en tot algemeene heerschappij komt; hierop, dat eene bepaalde klasse van hare bijzondere situatie uit, de algemeene emancipatie der samenleving onderneemt. Deze klasse bevrijdt de gansche samenleving, maar slechts op die voorwaarde, dat de gansche samenleving zich in de situatie dezer klasse bevindt, alzoo bijvoorbeeld, geld en beschaving, bezitten of naar believen, verwerven kan.

Geen klasse van de burgerlijke maatschappij kan deze rol spelen, zonder een moment van het enthousiasme in zich en in de massa te voorschijn te roepen; een moment waarin zij met de samenleving in het algemeen zich verbroedert en met haar ineenvloeit; zich met haar verwisselt en als haar algemeene representant gevoeld en erkend wordt; een moment waarin hare aanspraken en rechten, in waarheid de rechten en de aanspraken der samenleving zelve zijn, waarin zij werkelijk het sociale hoofd en het sociale hart is. Slechts in naam van het algemeene recht van de samenleving, kan eene bijzondere klasse de algemeene heerschappij voor zich vindiceeren. Tot bestorming van deze emancipatorische positie en daarmede tot politieke uitbuiting van alle spheren der samenleving in het belang der eigene spheer, zijn revolutionaire energie en geestelijk zelfbewustzijn, alléén niet toereikend. Opdat de Revolutie van een volk en de emancipatie van eene bijzondere klasse der burgerlijke samenleving tezamen vallen, opdat eene stand, als de stand der gansche samenleving gelden kan, daartoe moeten omgekeerd, alle gebreken der samenleving in eene andere klasse geconcentreerd zijn; daartoe moet eene bepaalde stand, de stand van de algemeene aanstoot, de incorporatie van de algemeene beperkingen zijn, daartoe moet eene bijzondere, sociale spheer, als de notoire misdaad van de gansche sociëteit gelden kunnen, zoodat de bevrijding van deze spheer, als de algemeene zelfbevrijding zich voordoet. Opdat de stand par excellence, die stand der bevrijding zal zijn, daartoe moet omgekeerd, eene andere stand, de aangewezen stand der onderdrukking zijn. De negatief-algemeene beteekenis van den franschen adel en den franschen clerus, had de positief-algemeene beteekenis [132]der direkt aangrenzende en hen tegenovergestelde klasse van de bourgeoisie, tot hare voorwaarde.

Het ontbreekt evenwel elke bijzondere klasse in Duitschland, niet alleen aan de consekwentie, aan de scherpte, den moed en de roekeloosheid die er noodig zijn, om als negatieve representanten van de samenleving te kunnen worden bestempeld. Het ontbreekt evenzoo aan elken stand, die breedte van ziel die zich met de volksziel, hetzij dan momenteel identificeeren kan; die genialiteit, welke de materieele macht, tot politieke macht begeestert; die revolutionaire koenheid, welke den tegenstanders het trotsche parool toeslingert: Ik ben niets en ik moet álles zijn!

De hoofdinhoud van de duitsche moraal en eerlijkheid, niet alleen die der individuen, maar ook der klassen, is veeleer die bescheiden zelfzucht, die zijne bekrompenheid doet gelden en tegen zich zelve geldend laat maken. De verhouding tusschen de verschillende spheren van de duitsche samenleving, is daarvandaan niet dramatisch, maar episch. Elke op zich begint zich te gevoelen en dit naast de andere met hunne bijzondere aanspraken, niet zoodra zij verdrukt worden, maar zoodra zonder hun toedoen, de tijdsomstandigheden een gezellige onderlaag scheppen, waarop zij wederzijdsch eenigen druk uitoefenen kunnen. Zelfs het moreele zelfgevoel van de duitsche middelklasse, berust slechts op het bewustzijn, de algemeene vertegenwoordigster der klein-burgerlijke middelmatigheid van alle overige klassen te zijn. Het zijn daarvandaan niet alleen slechts de duitsche koningen, welke mal-à-propos op den troon komen, het is elke spheer van de burgerlijke samenleving, die haren nederlaag lijdt, nog vóór zij haren zege heeft kunnen vieren; hare eigene beperkingen ontwikkelt, alvorens zij de haar tegenoverstaande beperkingen overwonnen; haar kleinzielig wezen doet gelden, alvorens zij van eenig grootmoedig wezen heeft kunnen doen blijken. Zoodat zelfs de gelegenheid tot eene groote rol voor immer voorbij is, nog voordat zij voorhanden was; zoodat elke klasse, zoodra zij de strijd met de boven haar staande klasse begint, reeds in de strijd met de onder haar staande gewikkeld is. Daarvandaan bevindt het vorstendom zich in strijd met het koningschap; de bureaukratie in een strijd tegen den adel; de bourgeoisie in strijd tegen hen allen, terwijl het proletariaat reeds begint, zich in de strijd met de bourgeoisie te wikkelen. De middelklasse waagt het nauwelijks, van haar standpunt uit de gedachte harer emancipatie te formuleeren of reeds verklaart de ontwikkeling der sociale toestanden, zooals de vooruitgang der politieke theorie, dit standpunt-zelf [133]voor antikwarisch, of minstens voor zeer problematisch.

In Frankrijk is het voldoende dat iemand iets is, om alles te kunnen zijn. In Duitschland durft niemand iets zijn, om niet van alles afstand te moeten doen. In Frankrijk is de gedeeltelijke emancipatie, den grond voor de universeele. In Duitschland is de universeele emancipatie conditio sine qua non van elke partieele. In Frankrijk moet de werkelijkheid, in Duitschland, moet de onmogelijkheid de trapsgewijze bevrijding van de gansche vrijheid baren. In Frankrijk is elke bijzondere volksklasse, politiek idealist en gevoelt zich direkt, niet als een bijzondere klasse, maar als een representant van de sociale nooden in ’t algemeen. De rol van emancipator gaat alzoo hier den rij langs in dramatische bewegingen, over op de verschillende klassen van het fransche volk, totdat zij eindelijk aanlandt bij eene klasse, welke de sociale vrijheid niet meer onder voorwaarde van zekere, buiten de menschen liggende en toch voor de menschelijke samenleving geschapene voorwaarden verwezenlijkt, maar veelmeer alle voorwaarden van het menschelijk bestaan, met vooropstelling der sociale vrijheid organiseert. In Duitschland daarentegen, waar het praktische leven evenzoo geestloos, als het geestelijke leven er onpraktisch is, heeft geen klasse der burgerlijke samenleving de behoefte en de geschiktheid der algemeene emancipatie, zoo zij niet door hare onmiddellijke positie, door de materieele noodzakelijkheid, door hare ketens zelven, daartoe wordt gedwongen.

Waarin bestaat alzoo de positieve mogelijkheid der duitsche emancipatie?

Antwoord: In de vorming eener klasse met radikale ketenen, eene klasse der burgerlijke samenleving, welke geen klasse der burgerlijke samenleving is; een stand, die de oplossing van alle standen beteekent, een spheer, die een universeel karakter door haar universeel lijden begint en geen bijzonder recht in beslag neemt, omdat geen bijzonder onrecht, maar onrecht als zoodanig, aan haar gepleegd wordt. Die niet meer op een historische, maar alleen nog op de menschelijke titel provoceeren kan; die in geenerlei eenzijdige tegenstelling tot de consekwenties, maar in eene alzijdige tegenstelling tot de voorwaarden van het duitsche staatswezen staat; een spheer ten slotte, die zich niet emancipeeren kàn, zonder zich van alle overige spheren der samenleving te emancipeeren; die, in één woord het volle verlies van de menschheid is, dus slechts door de volkomen hèrwinning van de menschheid zich-zelf kan terugwinnen. Deze oplossing van de samenleving als een bijzondere stand, is het proletariaat. [134]

Het proletariaat vangt eerst door de baanbrekende industrieele beweging aan, in Duitschland iets te worden. Want niet door de uit-de-natuur ontstane, maar de kunstmatig geproduceerde armoede, niet de mechanische, door de zwaarte der samenleving neêrgedrukte, maar de, uit hare acute oplossing, bij voorkeur uit de oplossing der middenstanden te voorschijn komende menschenmassa, vormt dat proletariaat; hoewel gaandeweg, zooals van zelf spreekt, ook de uit natuurlijke oorzaken ontstane armoede en de christelijk-germaansche lijfeigenschap, in zijne rangen komen.

Wanneer het proletariaat de oplossing van de bestaande wereld-orde verkondigt, dan spreekt dit slechts het geheim uit van zijn eigen bestaan, want het is de faktische oplossing van deze wereldorde. Wanneer het proletariaat de vernietiging verlangt van den privaat-eigendom, dan verheft het slechts tot principe der maatschappij, wat de maatschappij tot haar principe verheven heeft; wat in hem, als negatief resultaat der maatschappij, reeds buiten zijn toedoen belichaamd is. De proletariër bevindt zich dan ook, met betrekking tot de wordende wereld op denzelfden rechtsgrond, waarop de duitsche koning met betrekking tot de gewordene wereld zich bevindt, wanneer hij het volk, zijn volk, zooals hij het paard, zijn paard noemt. De koning—terwijl hij het volk voor zijn privaat-eigendom verklaart—spreekt het slechts uit, dat de privaat-bezitter, de koning is.

Gelijk de philosophie in het proletariaat hare materieele, zoo bezit het proletariaat in de philosophie, zijn geestelijke wapenen en zoodra de bliksemschicht der gedachten, grondig in deze naïeve volksbodem zal zijn ingeslagen, zal de emancipatie van den duitschers tot menschen, worden voltrokken.

Resumeeren wij ten slotte: de eenig praktisch-mogelijke bevrijding van Duitschland, is de bevrijding op het standpunt van de theorie, welke de menschen voor het hoogste wezen der menschheid verklaart. In Duitschland is de emancipatie van de middeneeuwen slechts mogelijk, als eene emancipatie die tegelijkertijd die van de gedeeltelijke overwinningen der middeneeuwen is. In Duitschland kan geenerlei soort van knechtschap gebroken worden, zonder dat élken vorm van knechtschap gebroken wordt. Het grondige Duitschland kan zich niet revolutioneeren, zonder van grond-uit te revolutioneeren. De emancipatie van de duitschers, is de emancipatie van de menschheid. Het hoofd dezer emancipatie is de philosophie, het hart is het proletariaat. De philosophie kan niet worden verwezenlijkt, zonder de opheffing van [135]het proletariaat; het proletariaat kan zich niet opheffen, zonder de verwezenlijking van de philosophie te worden.

Wanneer alle inwendige voorwaarden daartoe vervuld zijn, zal de duitsche opstandingsdag worden aangekondigd door het kraaien van den Gallischen haan.

Eveneens uit het jaar 1843, en geschreven te Brunswijk zijn de opstellen van Karel Marx over:

Bruno Bauer had in dat jaar twee artikelen geschreven over deze kwestie. Het eerste was getiteld: „De Jodenkwestie”; het andere „Over de geschiktheid der hedendaagsche Joden en Christenen zich te emancipeeren”, geschreven in Zwitserland en uitgegeven door George Herwegh.

De Jodenkwestie was in die dagen een der slippen waaraan het duitsche idealisme, de economische ontwikkeling gepakt had. De christelijk-germaansche Staat mishandelde, verdrukte en vervolgde den joden, terwijl hij ze aan den anderen kant, tegelijk duldde, begunstigde, ja zelfs liefkoosde.

De duitsche-Bondsakte had in artikel 16, een algemeene jodenwetgeving tot uitgangspunt genomen, maar aan die belofte was evenmin voldaan, als aan zoovele anderen. De duitsche joden leefden staatsrechtelijk nog in de ruïnes van de feodaal-middeneeuwsche Ghetto-toestanden. In den Pruissischen Staat alleen, bestonden achttien verschillende joden-wetgevingen, die naar gelang der verschillende lokale gesteldheid, liepen, van af de gelijkstelling van de joden met de christenen, tot aan de meest achterlijke en middeneeuwsch-barbaarsche verhoudingen toe.

Daarbij kwam dat de moorddadige rol die den joden opgedwongen was, doordien men hen alleen het geldwoekerdom vrijliet, tegen hen een verschrikkelijken haat had ontketend en dit niet alleen onder de boeren en kleine handwerkers, maar ook in de steden, doordien juist daar de joden aan economische macht en invloed wonnen voornamelijk door den geldhandel, waarop zij zich hadden toegelegd. De joden schudden daardoor zelf aan de ketenen hunner onmenschelijke positie in de beschaafde maatschappij en vandaar dat er in die dagen, onder de zich noemende „humanisten”, algemeen over hunne positie werd gesproken. [136]Zoo ook door Bruno Bauer in genoemde opstellen.

„De duitsche Joden,” zegt Marx daarop, „begeeren emancipatie; welke emancipatie begeeren zij? De Staatsburgerlijke, de politieke emancipatie. Bauer zegt: Niemand in Duitschland is politiek geëmancipeerd. Wij-zelf zijn onvrij! Gij Joden zijt egoïsten, omdat gij een emancipatie voor U-zelf verlangt, gij behoort, als duitschers, als menschen, deel te nemen aan de menschelijke emancipatie........

„Of verlangen de Joden gelijkstelling met de christelijke onderdanen? Dan erkennen zij den christelijken Staat als gerechtigd, erkennen zij het regiment der algemeene onderdrukking. Waarom misvalt hun dit speciale juk, terwijl hun het algemeene juk niet tegenstaat? Waarom moeten de duitschers zich voor de bevrijding der joden warm maken, waar de jood zich niet warm maakt voor de bevrijding der Duitschers?” Hierbij, en bij nog meer dergelijke belangrijke vragen door Bauer gesteld, erkent Marx dat Bauer de kwestie wel nieuw gesteld heeft, maar haar niet geheel heeft kunnen oplossen. „Wanneer Bauer,” zegt Marx, „den Joden vraagt: hebt gij, van uw standpunt bekeken het recht, de politieke emancipatie te begeeren, dan vragen wij, omgekeerd: „heeft het standpunt der politieke emancipatie het recht, van de Joden de opheffing van het Jodendom, van de menschen in het algemeen, de opheffing der religie te verlangen?”

„De Jodenkwestie verkrijgt een ander gezicht, al naar den staat, waarin den Jood zich bevindt. In Duitschland, waarin geen politieken Staat, geen Staat als zoodanig bestaat, is de Jodenkwestie nog een zuiver theologische. De Jood bevindt zich daar nog in de religieuze tegenstelling tot den Staat, die het christendom als zijn grondslag erkent. Dezen Staat is de theoloog ex professo.

„In Frankrijk in den constitutioneelen Staat, is de Jodenkwestie een kwestie van constitutionalisme, een kwestie van halfheid der politieke emancipatie. Daar hier de schijn van een staatsreligie, hoewel ook in de nietszeggende en zich zelf tegensprekende formule,—in de formule van een religie der meerderheid—behouden is gebleven, zoo behoudt de verhouding van de Joden tot den Staat, den schijn van een religieuze, theologische tegenstelling.

„Eerst in de Amerikaansche Vrijstaten—minstens in een deel derzelven—verliest de Jodenkwestie hare theologische beteekenis en wordt zij een zuiver wereldlijke kwestie. Slechts daar, waar de politieke Staat het stadium van zijne volkomene ontwikkeling is genaderd, kan de verhouding van den Jood, van den [137]religieuzen mensch in ’t algemeen tot den politieken Staat, dus de verhouding van de godsdienst tot den Staat, in hare eigenaardigheid en in hare zuiverheid te voorschijn treden.”

Marx werkt deze vraag geheel in hare algemeenheid uit, en komt daardoor ertoe, de verhouding van godsdienst en Staat meer diepgaand te behandelen.

„De politieke emancipatie van de Joden,” vervolgt Marx dan, „van de christenen, over het algemeen van den religieuze menschen, is de emancipatie van den Staat van het jodendom, van het christendom, van de religie in het algemeen. In zijnen vorm, in de aan zijn wezen eigenaardige wijze als Staat, emancipeert de Staat zich van de religie, d. w. z. „doordien den Staat als Staat, zich niet meer tot eene religie bekent en zich als Staat gaat voelen. De grens van de politieke emancipatie ligt schijnbaar juist daarin, dat de Staat zich van een beperking bevrijden kan, zonder dat den mensch werkelijk van haar vrijkomt; dat de Staat een vrijen Staat kan zijn, zonder dat de mensch een vrije mensch is” ....

„Maar de verhouding van den Staat tot de religie, namelijk van den vrijen Staat, is toch slechts de verhouding waarin de menschen, die den Staat vormen, zich tot de religie bevinden. Hier volgt dus uit, dat den mensch door het medium van den Staat, zich politiek bevrijdt, doordien hij zich in tegenspraak stelt met zich-zelf, doordien hij op een abstrakte en beperkte, op partieele wijze zich boven deze belemmeringen verheft, Er volgt verder uit, dat de mensch langs een omweg, door een medium,—zij het dan ook door een noodzakelijk medium—zich bevrijdt, wanneer hij zich politiek vrij maakt. Ten slotte volgt er ook uit, dat de mensch, zelfs wanneer hij door de bemiddeling van den Staat zich als atheïst proklameert, d. w. z. wanneer hij den Staat atheïstisch maakt, steeds nog religieus bevangen blijft, juist omdat hij langs een omweg, door middel van een medium tot erkenning van zich-zelf komt. De religie is juist de erkenning van den mensch langs een omweg, door eenen bemiddelaar. De Staat is de bemiddelaar tusschen den mensch en zijne vrijheid. Zooals Christus een bemiddelaar was, die den mensch zijne geheele goddelijkheid, zijne gansche religieuziteit op den schouders legde, zoo is den Staat de bemiddelaar, waarin hij zijne gansche ongoddelijkheid, zijne geheele menschelijke onbevangenheid gelegd heeft.

„De politieke verheffing der menschen boven de religie, deelt in alle gebreken, zoo ook in de voorkeur, van de politieke verheffing in het algemeen. De Staat als Staat, annuleert bijv. [138]het privaat-eigendom, de mensch verklaart op politieke wijze, het privaat-eigendom voor opgeheven, zoodra hij den census opheft voor het aktieve en het passieve kiesrecht, gelijk dit geschiedt is in de Amerikaansche Staten. Hamilton interpreteert deze gebeurtenis, van uit een politiek standpunt zeer juist aldus: „De groote hoop heeft de zege over het eigendom en den geld-rijkdom behaald.” Is het privaat-eigendom niet ideëel opgeheven, wanneer de niet-bezittende, tot wetgever over de bezittende geworden is?.....

„De voltooide politieke Staat is naar zijn wezen, het paringsleven van de menschen, in tegenoverstelling tot hun materieel leven. Alle voorwaarden van dit egoïstisch leven, blijven buiten de staatsspheer in de burgerlijke samenleving bestaan, maar als eigenschappen van de burgerlijke samenleving. Waar de politieken Staat zijne voltooiing bereikt heeft, leidt de mensch, niet alleen in gedachten, in bewustzijn, maar in de werkelijkheid, in het leven, een dubbel leven, een hemelsch en een aardsch leven; het leven in het politiek gemeenschapswezen, waarin hij zich laat gelden als gemeenschapswezen en het leven in de burgerlijke samenleving, waarin hij als privaat-persoon werkzaam is, de andere menschen als middel beschouwt, zich-zelf tot middel vernedert en tot speelbal van aan hem vreemde machten wordt. De politieke Staat, staat in evenzoo spiritualistische verhouding tot de burgerlijke samenleving, als de hemel tot de aarde. Hij bevindt zich tot haar in dezelfde tegenstelling; hij moet die op dezelfde wijze overwinnen, als de religie de bekrompenheid der profane wereld; d. w. z. doordat hij haar eveneens weder erkennen, herstellen, zich-zelf door haar moet laten beheerschen. De mensch in zijne naaste werkelijkheid, in de burgerlijke maatschappij, is een profaan wezen. In den Staat daarentegen, waar de mensch als gemeenschapswezen geldt, is hij het ingebeelde lid, van een ingebeelde souvereiniteit; is hij van zijn werkelijk individueel leven beroofd en van eene onwerkelijke algemeenheid vervuld.

„Het conflikt, waarin den mensch zich als bekenner eener religie bevindt met zijn staatsburgerschap, met de andere menschen als leden van de gemeenschap, laat zich terugbrengen tot de wereldlijke splitsing, tusschen den politieken Staat en de burgerlijke samenleving. Zeer zeker blijft de mensch als bourgeois, evenals de jood, slechts sophistisch in het staatsleven, zooals de citoyen slechts sophistisch jood of bourgeois blijft; maar deze sophistiek is niet persoonlijk, zij is de sophistiek van den politieken Staat zelf. Het verschil tusschen den religieuzen mensch [139]en den staatsburger, is het verschil tusschen den koopman en den staatsburger, tusschen den daglooner en den staatsburger, tusschen den grondbezitter en den staatsburger, tusschen het levende individu en den staatsburger........................

„Wij zeggen aldus niet, met Bauer, tot de Joden: gij kunt niet politiek geëmancipeerd worden, zonder u radikaal te emancipeeren van het Jodendom. Wij zeggen eerder tot hen: omdàt gij politiek geëmancipeerd kunt worden, zonder u volkomen en zonder tegenspraak los te kunnen maken van het Jodendom, daarom is de politieke emancipatie-zelve, niet de menschelijke emancipatie. Wanneer gij joden, politiek geëmancipeerd kunt worden, zonder U menschelijk te kunnen emancipeeren, dan ligt de halfheid en de tegenspraak daarvan in u-zelven niet alleen, maar in het wezen en de categorie van de politieke emancipatie.”

Marx onderzoekt vervolgens het wezen van de in 1789 verkondigde „Menschenrechten” en der „Burgerschapsrechten.” De „droits de l’homme”, de menschenrechten, zijn als zoodanig te onderscheiden van den „droits du citoyen”, de rechten des staatsburgers. „Wie is de van den citoyen verschillende homme? Niemand anders dan het lid van de burgerlijke samenleving! Voor alles moet het feit geconstateerd worden, dat de z. g. n. „Menschenrechten”, de „droits de l’homme” in onderscheiding van den „droits du citoyen” niets anders zijn, dan de rechten van het mede-lid der burgerlijke samenleving, d. w. z. van den egoïstischen mensch; de van de menschen en van de gemeenschap gescheiden individu.”

„Geen van de z. g. n. „Menschenrechten”,” zegt Marx, „gaat verder dan, en boven den egoïstischen mensch uit zooals hij is: medelid der burgerlijke maatschappij; de mensch op zichzelf, de op zijn privaat-belang en privaat-willekeur teruggetrokken en van de gemeenschap verwijderde mensch. Verre van dien, dat de mensch in haar als gemeenschapswezen opgevat wordt, schijnt veelmeer dat gemeenschapsleven zelf, haar de samenleving toe en de beperking harer oorspronkelijke zelfstandigheid. De eenige band die haar samenhoudt, is de natuurnoodwendigheid; is de behoefte en het privaat-belang, de conserveering van haren eigendom en van hare egoïstische persoonlijkheid.

„Het is reeds raadselachtig dat een volk, hetwelk zoo even aan zijne bevrijding begon, door alle barrières tusschen de verschillende [140]volksdeelen neer te halen en een politieke samenleving te grondvesten, dat een zoodanig volk, de berechtiging van den egoïstischen, de van den medemensch en van het gemeenschapswezen afgezonderde menschen, plechtiglijk proklameert (Declaration de 1791). Ja, deze proklamatie op een oogenblik herhaalt, waarop de heldhaftige opoffering van allen, de natie kan redden en daarom gebiedend noodzakelijk is geworden; op een oogenblik, waarin de opoffering van alle belangen der burgerlijke samenleving, aan de orde van den dag was, en het egoïsme als een misdaad zou moeten worden zijn gestraft. (Declaration des droits de l’homme etc. 1793). Nog raadselachtiger wordt dit feit, als wij zien dat het staatsburgerschap, de politieke gemeenschap, door de politieke emancipators zelven tot een bloot middel voor de instandhouding dezer zoogenaamde menschenrechten verlaagd zijn geworden; dat aldus de „citoyen” tot den dienaar van den egoïstischen „homme” verklaard wordt; de spheer waarin de mensch als gemeenschapswezen leeft, beneden de spheer waarin hij als deelgenoot leeft gedegradeerd wordt, en ten slotte, dat niet den mensch als „citoyen” maar den mensch als „bourgeois”, voor den eigenlijken en den waarachtigen mensch wordt aangezien.

„Le but de toute association politique est la conservation des droits naturelles et imprescriptibles de l’homme. (Declar. des droits etc. de 1791 art. 2). Le gouvernement est institué pour garantir à l’homme la jouissance de ses droits naturels et imprescriptibles (Decl. etc. de 1793 art. 1).

„„Het doel van elke politieke associatie is, de instandhouding van de natuurlijke en de onafwijsbare rechten van den mensch”. „Het gouvernement is ingesteld om te waarborgen aan den mensch, de uitoefening van zijne natuurlijke en niet te vervreemden rechten.” („Verklaring van de Rechten van den mensch” van 1793, art. 1 en 2).

„Alzoo in de momenten zelfs, van zijne nog jeugdig frisch en zijn, door den drang der omstandigheden ten top gevoerd enthousiasme, verklaart het politiek leven zich voor een bloot middel, welker doel is, het leven der burgerlijke samenleving. Wel ’t sterkst staat hier de revolutionaire praktijk in flagranten tegenstrijd tot zijne theorie. Terwijl bijv. de zekerheid voor een menschenrecht verklaard wordt, wordt de schending van het briefgeheim openlijk op de dagorde gezet. Terwijl de „liberté indéfinie de la presse”, (Constitution de 1793 art. 122), als consekwentie van het menschelijk recht der individueele vrijheid gewaarborgd wordt, wordt de persvrijheid volkomen vernietigd, want: „la liberté de la presse ne doit pas être permise lorsqu’elle compromet [141]la liberté publique.” (Robespierre jeune, histoire parlementaire de la Rev. française, par Buchez et Roux V. 28 p. 135.) (De vrijheid van den pers kan niet worden toegelaten, zoodra zij in botsing komt met de publieke vrijheid.) Dat wil dus zeggen: het menschenrecht der vrijheid houdt op een recht te zijn, zoodra het in conflikt komt met het politieke leven; terwijl volgens de theorie het politieke leven slechts de waarborg van de menschenrechten, der rechten van den individueelen mensch dus, moet worden prijsgegeven zoodra het met zijn doel, deze menschenrechten zelven in tegenstrijd komt. Maar de praktijk is slechts uitzondering en de theorie regel. Wil men echter zelfs de revolutionaire praktijk, als de juiste positie der verhouding beschouwen, dan blijft er steeds een raadsel ter oplossing over, waarom in het bewustzijn der politieke emancipators deze verhouding op haren kop gesteld is, en het doel, als middel en het middel, als het doel zich vertoont. Dit optisch bedrog van hun bewustzijn, zou dan altijd nog een raadsel blijven, hoewel dan een psychologisch, een theoretisch raadsel.

„Het raadsel is evenwel eenvoudiger op te lossen.

„De politieke emancipatie is tegelijkertijd de oplossing der oude maatschappij, waarop het den volke ontvreemde staatswezen, de heerschersmacht berust. De politieke Revolutie is de Revolutie van de burgerlijke maatschappij. Wat was het karakter der oude samenleving? De feodaliteit. De oude burgerlijke samenleving had een onmiddellijk politiek karakter; d. w. z. de elementen van het burgerlijke leven, zooals bijvoorbeeld het bezit of de familie of de manier van arbeiden waren in den vorm van grondheerlijkheid, van standen en corporatiën, verheven tot elementen van het staatsleven. Zij bepaalden in dezen vorm de verhouding van de individuen op zich-zelf, tot het staatsgeheel, d. w. z. zijn politieke verhouding, zijn verhouding van de scheiding en uitsluiting tot de andere bestanddeelen der maatschappij. Want deze organisatie van het volksleven verhief het bezit of den arbeid niet tot sociale elementen, maar voltooide veelmeer hunne scheiding van het staatsgeheel en constitueerde hen aldus, tot bijzondere maatschappijen, in de maatschappij. Zoo waren intusschen altijd nog de levensfunkties en levensvoorwaarden der burgerlijke maatschappij van politieken aard, zij het ook politiek, in den zin van feodaal, d. w. z. dat zij het individu van het staatsgeheel afsloten; dat zij de bijzondere verhouding zijner corporatiën tot het staatsgeheel omzetten in zijn eigen algemeene verhouding tot het volksleven, zooals tot zijne bepaalde burgerlijke werkzaamheid en situatie. Als [142]eene consekwentie van deze organisatie, doet zich, als eene noodzakelijkheid de staatséénheid kennen, gelijk het bewustzijn, den wil en de werkzaamheid der staatséénheid; de algemeene staatsmacht, eveneens als eene bijzondere aangelegenheid van eene, van het volk afgezonderden heerscher en van zijne dienaren.

„De politieke Revolutie, welke aan deze heerschersmacht een einde maakte en de Staatsaangelegenheden tot volksaangelegenheden verhief, welke den politieken Staat als algemeene aangelegenheid, d. w. z. als werkelijken Staat constitueerde, sloeg noodwendig alle standen, corporatiën, gilden en privilegiën, welke evenzoovele uitdrukkingen van de scheiding van zijn gemeenschapswezen waren, uiteen. De politieke Revolutie hief daarmede het politiek karakter van de burgerlijke samenleving op. Zij sloeg de burgerlijke samenleving in hare eenvoudige bestanddeelen uiteen; eenerzijds in de individuen, anderzijds in de materiëele en geestelijke elementen welke den levensinhoud, de burgerlijke situatie van deze individuen vormden. Zij ontketende den politieken geest, die geleidelijk in de verschillende doodloopende stegen van de feodale maatschappij verdeeld, verbrokkeld en verloopen was; zij verzamelde hem uit deze verstrooiing; zij maakte hem vrij van zijne vermenging met het burgerlijk leven en constitueerde hem, als de spheer van de gemeenschap, van de algemeene volksaangelegenheid, in eene ideale onafhankelijkheid van de bijzondere elementen van het burgerlijk leven. De bepaalde levenswerkzaamheid en de bepaalde levenssituatie, zonken nu tot hunne individueele beteekenis terug. Zij vormden niet meer de algemeene verhouding van de individuen tot het Staatsgeheel. De publieke aangelegenheid als zoodanig, wordt veelmeer tot eene algemeene aangelegenheid van ieder individu, en de politieke funktie, tot zijne algemeene funktie.

„Alleen de voltooiing van het idealisme van den Staat, was tegelijkertijd de voltooiing van het materialisme der burgerlijke samenleving. Het afschudden van het politieke juk, was tegelijk het afschudden van de ketens, welke den egoïstischen geest der burgerlijke samenleving geketend hielden. De politieke emancipatie, was tegelijkertijd de emancipatie der burgerlijke maatschappij van de politiek, van den schijn zelfs van eenen algemeenen inhoud. De feodale maatschappij was opgelost in haren grond, in den mensch. Maar in den mensch, zooals die werkelijk in den grond was: in den egoïstischen mensch.

„Deze mensch, dat lid van de burgerlijke samenleving nu, is de basis, de voorwaarde tot den politieken Staat. Hij is door [143]hem dan ook als zoodanig erkend in de „Menschenrechten”.

„De vrijheid van den egoïstischen mensch en de erkenning dezer vrijheid, is echter veelmeer de erkenning van de teugellooze beweging der geestelijke en moreele elementen, welke zijn levensinhoud vormen.

„De mensch wordt daarmede niet van de religie bevrijdt; hij verkrijgt de vrijheid der religie. Hij wordt niet van den eigendom bevrijdt, hij verkrijgt de vrijheid van den eigendom. Hij wordt niet bevrijd, van de zelfzucht van het bedrijfswezen; hij verkrijgt de vrijheid van het bedrijf.”

„Alle emancipatie is terugvoeren van de menschelijke wereld, van de menschelijke verhoudingen, tot den menschen zelf.

„De politieke emancipatie is de reduktie der menschen eenerzijds tot op het lid van de burgerlijke samenleving, tot op het egoïstische onafhankelijke individu; anderzijds, tot op den staatsburger, tot op den moreelen persoon.

„Eerst wanneer de werkelijke individueele mensch, den abstrakten staatsburger die in hem is, naar zich terugneemt, en als individueelen mensch in zijn empirisch leven, in zijnen individueelen arbeid, in zijne individueele verhoudingen, paringswezen geworden is; eerst wanneer de mensch zijne „forces propres” als maatschappelijke krachten erkent en georganiseerd heeft en aldus de maatschappelijke kracht niet meer in de gestalte der politieke kracht van zich afscheidt, eerst dan is de menschelijke emancipatie volbracht.”

Bruno Bauer zocht nog steeds de Jodenkwestie langs theologischen weg op te lossen.

„Laten wij beproeven,” zegt Marx, „om de theologische opvatting van de kwestie te doorbreken. De vraag naar de emancipatiegeschiktheid van de Joden, zet zich naar onze beschouwing om in de vraag, welk bijzonder maatschappelijk element er is te overwinnen om het jodendom op te heffen! Want de emancipatiegeschiktheid van de huidige Joden drukt de verhouding uit van het Jodendom, tot de emancipatie der huidige wereld. Deze verhouding spruit noodwendig voort uit de bijzondere positie van het Jodendom in de huidige, geknechte wereld.

„Beschouwen wij eens den werkelijken wereldlijken jood, niet den sabath-jood gelijk Bauer het doet, maar den alledaagschen jood, wat nader. [144]

„Zoeken wij het geheimzinnige van de joden, niet in hunne religie, maar zoeken wij het geheimzinnige van de religie, in de werkelijke joden.

„Welke is de wereldlijke grond des Jodendoms? De praktische behoeften, het eigenbelang. Welke is de wereldlijke cultus der Joden? De schagger. Welke is zijn wereldlijken God? Het geld!

„Welnu. De emancipatie van den schagger en van het geld, dus van het praktische, reële jodendom, dat beteekent de zelf-emancipatie van onzen tijd.

„Eene organisatie der maatschappij, welke de voorwaarden van den schagger, dus de mogelijkheid om te schaggeren zou opheffen, zou den joden onmogelijk maken. Zijn religieus bewustzijn zou dan als een ijle mist zich oplossen, in den werkelijken levenslust der samenleving. Aan den anderen kant: wanneer de jood, dit zijn praktisch wezen als nietig beschouwt en aan zijne verheffing arbeidt, arbeidt hij boven zijne tegenwoordige ontwikkeling uit, aan de menschelijke emancipatie in het algemeen en keert hij zich tegen de hoogste, praktische uitdrukking der menschelijke zelfvervreemding.

„Wij erkennen dus in het Jodendom een algemeen aanwezig zijnd, anti-sociaal element, hetwelk door de historische ontwikkeling,—waaraan de Joden in deze slechte beteekenis ijverig medegewerkt hebben—op zijne tegenwoordige hoogte gedreven is geworden, op een hoogte, waarop het zich noodzakelijk oplossen moet.

„De emancipatie der Joden in hare laatste instantie, zal de emancipatie der menschheid van het Jodendom zijn.”

„Het geld is de naijverige God van Israël, waarnaast geen anderen God bestaan kan. Het geld vernedert alle goden der menschen—en zet ze om in waren. Het geld is de algemeene, voor-zich-zelf geconstitueerde waarde aller dingen. Het heeft daarvandaan de gansche wereld, de menschenwereld benevens de natuur, van hunne eigenaardige waarde beroofd. Het geld is het, den mensch ontvreemde wezen van zijnen arbeid en van zijn bestaan. En dit vreemde wezen beheerscht hem en hij aanbidt het.

„De god der Joden heeft zich verwereldlijkt; hij is tot een wereld-god geworden. De wissel is de wereldlijke god der Joden. Hun god slechts de illusoire wissel.

„Die beschouwing, welke onder de heerschappij van het privaat-eigendom en van het geld over de natuur, gewonnen werd, is de werkelijke verachting, de praktische ontwijding van de [145]natuur, welke in den joodschen godsdienst wel-is-waar bestaat, maar slechts in de verbeelding bestaat.”

In dezen zin verklaart Thomas Münzer het voor onverdragelijk: „dat alle creaturen tot eigendom gemaakt worden, de visschen in ’t water, de vogels in de lucht, het gewas op de aarde—ook die schepselen moeten vrij worden.”

Wat in de joodsche religie abstrakt opgesloten ligt, de verachting der theorie, der kunst, der geschiedenis, die van den menschen als doel, dat is het werkelijke bewuste standpunt, de deugd van den geldmensch......

„Het jodendom bereikte zijn hoogste punt, met de voltooieng van de burgerlijke maatschappij, maar de burgerlijke maatschappij voltooit zich eerst in de christelijke wereld. Slechts onder de heerschappij van het christendom, hetwelk alle nationale, natuurlijke, zedelijke, theoretische verhoudingen der menschen tot uitwendige maakte, kon de burgerlijke samenleving zich volkomen van het Staatsleven afzonderen, alle samenlevingsbanden der menschen verscheuren; het egoïsme stellen in de plaats dezer banden; de menschenwereld in een wereld van atomistische, vijandig tegenover elkander staande individuen, doen oplossen.

„Het Christendom is uit het Jodendom ontsproten. Het heeft zich weder in het Jodendom opgelost.” .....

„Het Christendom is de sublieme gedachte van het Jodendom, het Jodendom de ordinaire nuttigheidsaanwending van het Christendom. Maar deze nuttigheidsaanwending kon eerst tot eene algemeene worden, nadat het Christendom, als de voltooide religie, de zelfvervreemding van den mensch, van zich-zelf en van de natuur, theoretisch voleindigd had.... Omdat het reële wezen der joden zich in de burgerlijke maatschappij algemeen verwezenlijkt, daarom kon de burgerlijke maatschappij den Joden niet van de onwezenlijkheid van hun religieus wezen, hetwelk juist slechts de ideale beschouwing van de praktische behoefte is, overtuigen. Alzoo, noch in den Pentateuch, noch in den Talmud, maar in de tegenwoordige samenleving vinden wij het wezen van de huidige Joden; niet als een abstract, maar als een hoogst empirisch wezen; niet slechts als de bekrompenheid der Joden, maar als de joodsche bekrompenheid der samenleving.

„Zoodra het der maatschappij gelukt, het empirische wezen van het Jodendom, den schagger en zijne voorwaarden op te heffen, is de Jood eene onmogelijkheid geworden, omdat dan zijn bewustzijn geen objekt meer zal hebben, dewijl de subjektieve basis van het Jodendom, de praktische behoefte, vermenschelijkt; [146]dewijl dan het conflikt van het individueel-zinnelijke bestaan, met het samenlevingsbestaan der menschen, uit den weg geruimd zal zijn.

„De maatschappelijke emancipatie van de Joden, zal de emancipatie der samenleving van het Jodendom zijn.”

Te Manchester verwijlde Friedrich Engels, een fabrikantenzoon uit Barmen en voor de industrie opgeleid, 21 maanden lang, van af December 1842 tot December 1844. Hij maakte aldaar de school der industrie door en bestudeerde deze zoowel als het wereldhistorische proces der groot-industrie, de philosophische grondslagen en de inwendige tezamenhang der kapitalistische maatschappij. Hij verkreeg daardoor een blik op het geheel, waartoe het engelsche socialisme van Owen in die dagen, zich niet heeft vermogen op te werken. Engels arbeidde als medewerker, aan de „Northern Star”, aan den organen van de „Chartisten” dier dagen, zoowel als aan de „New Moral World,” van Robert Owen.

Terwijl Marx uit de studie van het fransche socialisme leerde concludeeren, dat niet de Staat de burgerlijke samenleving, maar dat de burgerlijke samenleving den Staat tezamenhoudt, leerde Engels uit de engelsche industrie, dat de economische feiten, die in de tot nog toe geldende geschiedschrijving geenerlei of althans maar een zeer geminachte rol speelden, minstens in de moderne wereld, van een beslissend historische kracht zijn. Dat zij het zijn, die de grondslagen uitmaken voor het ontstaan der huidige klassetegenstellingen in die landen, die zich door middel van de groot-industrie, economisch ontwikkeld hadden zooals Engeland. En dat deze klassetegenstellingen, wederom de grondslag vormen der politieke partijvorming, der partijstrijd en daarmede van de gansche politieke geschiedenis. Langs verschillende wegen waren Marx en Engels dus tot dezelfde conclusies gekomen. Bij Marx gaven de philosophische, bij Engels gaven de economische feiten den doorslag.

Toen Marx en Engels zich in den herfst van 1844 te Parijs voor de tweede maal samentroffen, bleek het hun, dat zij het op het gebied hunner theorieën volkomen eens waren. Hierop berustte dan ook in gansch hun leven de wapenbroederschap, die later is overgegaan in vriendschap, zooals die alleen twee denkers die evenhoog staan, kan vereenigen. [147]

Intusschen ging Engels weder naar Barmen terug en moest Marx te Parijs blijven, daar men in Duitschland een bevel tot inhechtenisneming tegen hem had uitgevaardigd.

Marx werkte toen mede aan een blaadje de „Vorwärts” genaamd, dat door een zekere Bornstein, met geld van den componist G. Meijerbeer was opgericht geworden. Voor het blad schreven ook: Heinrich Heine, die te Parijs een goed en gaarne gezien huisvriend der familie Marx is geweest, de dichter George Herwegh, Michael Bakounine, Moritz Hesz, Arnold Ruge e.a.

Maar het blaadje moest spoedig ophouden te bestaan. De Pruisische regeering had bij de fransche daarop aangedrongen en de laatste had toegegeven. Spoedig daarna werd ook aan Marx het bevel gegeven, door de regeering van den heer Guizot, om Frankrijk en daarmede Parijs te verlaten en Marx, overal verjaagd, moest naar Brussel uitwijken. Aldaar trof hij in het voorjaar van 1845 wederom met Engels tezamen, die van verlangen brandde om met Marx van gedachten te wisselen, over zijn rijp geworden communistische beginselen. Intusschen had deze zijn eerste werk voltooid: „De positie der arbeidende klassen in Engeland.” getiteld, waarvan de voorrede nog in Barmen was geschreven. In deze „voorrede” duidt Engels het als doel van dat geschrift aan, de socialistische theorieën en de beoordeeling hunner juistheid, een vasten grondslag te geven en aan alle phantazieën daaromtrent een einde te maken. Een scheiding dus van het utopistisch Socialisme.

Engels hield het voor noodzakelijk, dat voornamelijk de duitsche theoretici, waarvan bijna niet een, anders dan door middel van de Feuerbachsche oplossing van de Hegelsche, speculatieve wijsbegeerte, tot het Communisme gekomen was, de werkelijke levensomstandigheden van het proletariaat zouden leeren kennen. In hunnen klassieken vorm, in hunne voltooieng nu, bestonden zuiver proletarische toestanden, in dien tijd alléén nog maar pas in Engeland, het land der groot-industrie. Daarom schreef Friedrich Engels zijn boek dan ook over engelsche arbeiderstoestanden.

Toen beiden, Marx en Engels elkander te Brussel aantroffen, zetten zij zich aan den arbeid, om naar alle richtingen heen, hun nieuw gewonnen standpunt uiteen te zetten, ten opzichte van de Hegelsche philosophie, om gelijk zij het noemden, „voor goed met hun philosophisch geweten in ’t reine te komen.” Dat deden zij in een critiek op de Hegeliaansche en de na-Hegeliaansche philosophie; een boek van twee deelen dik. Dat boek is echter nooit gedrukt kunnen worden; de drukker weigerde ter elfder ure iets van Marx te drukken, gelijk er jaren na dien nog geen uitgever te vinden was in Duitschland, die iets van Marx wilde of durfde uitgeven. [148]Het manuscript lieten toen Marx en Engels, gelijk Marx het eenmaal uitdrukte, aan de „knagende critiek der muizen over”; zij hadden hun doel, een afrekening met zich-zelven, volkomen bereikt. Dit manuscript hield ook de 11 stellingen in, van Marx tegen Feuerbach, reeds vroeger medegedeeld en jaren later door Engels tot een geschrift uitgewerkt, onder den naam van „Ludwig Feuerbach of het uiteinde der klassieke Duitsche wijsbegeerte”, in welk geschrift door Engels, met groote bescheidenheid erkend wordt, dat de groote philosophische lijnen van de gewonnen levensbeschouwing van hun beiden, geheel en al door Marx getrokken zijn. „Marx was een genie,” schrijft hij daar, „waar anderen hoogstens talenten genoemd konden worden.”

Marx en Engels sponnen de draden van hunne positieve zelf-critiek verder voort. Zij vereenigden zich tot een zelfstandigen arbeid, eene critische oplossing van het duitsche Idealisme, voor zoover dit in Bruno Bauer en de Berlijnsche „Vrijen,” zijn vertegenwoordigers vond. Hierdoor kwam voor ’t eerst het geschrift tot stand, dat getiteld was:

„De Heilige Familie”

„of de Critiek der critiseerende critiek van Bruno Bauer en consorten”, dat in 1845 in Frankfort a/M. het licht zag. Het geschrift staat in geen uitwendige samenhang met de Deutsch-Französischen Jahrbücher; naar het wezen evenwel, past het volkomen in het raam van den arbeid der beiden, aan dit tijdschrift.

Het doel der „Heilige Familie” is volgens het voorwoord der auteurs, het publiek in te lichten omtrent de illusies van de speculatieve philosophie. „Het reële Humanisme heeft in Duitschland geen gevaarlijker vijand, dan het Spiritualisme of het speculatieve Idealisme, dat in plaats van den werkelijken individueelen mensch, het „zelfbewustzijn” of den „Geest” plaatst, en met den Evangelist leert: „De geest is het, die levend maakt, het vleesch is van geen nut.”” Het spreekt vanzelf, dat dezen vleeschloozen geest, slechts in zijne verbeelding, geest bevat. Wat wij aan de Bauersche critiek bestrijden, dat is juist de als carricatuur zich reproduceerende speculatie. Zij is voor ons de volmaaktste uitdrukking van het christelijk-germaansche principe, dat er zijn laatste poging in doet, om de critiek zelve in eene transcendentale om te zetten. [149]

Bauer c.s. hadden ons willen aantoonen, „dat alle groote akties in de geschiedenis tot nog toe, daarom van begin af een misgreep waren of wel succes hadden, naarmate de massa’s zich er voor opgewonden en er zich voor geïnteresseerd hadden, of omdat de idee waarom het ging, van een soort was, dat zij zich met eene oppervlakkige opvatting moest vergenoegen en alzoo ook op hunnen bijval rekenen moest.” De geest wist, zoo gingen zij bij de uiteenzetting van hun standpunt verder, waarin hij zijne tegenstanders had te zoeken, namelijk in het zelfbedrog en de kernloosheid van de massa’s.

In zeker opzicht geleek dit standpunt op dat, waarvan de fransche Utopisten uitgegaan waren. Massabewegingen zooals de fransche Revolutie, waren oogenschijnlijk mislukt en op het allerplatste despotisme uitgeloopen. Elk vooruitgang van den geest bewees dus, steeds meer tegen de vooruitgang van de massa der menschheid in te gaan en haar in een steeds onmenschelijker situatie te brengen. Fourier en Owen traden dan ook in zekere mate op als aktieve geesten, tegenover de passieve massa.

De „Allgemeine Literatur-Zeitung” het orgaan der Jong-Hegelianen van het slag van Bauer en Feuerbach, kantte zich dan ook sterk tegen de massabewegingen van destijds. In hare oogen kon de engelsche industrie, even zoo weinig genade vinden, als de fransche Revolutie. De beschaving van het Westen, was haar en hare medewerkers eigenlijk een soort gruwel.

Het was dus niet het minst in dat geschrift, dat Marx en Engels de geheimenissen van de „speculatieve construktie” ontsluieren moesten. Hierover zeiden zij het volgende:

„Wanneer ik mij uit de werkelijke appelen, peren, aardbeien en amandelen, de algemeene voorstelling „vrucht” vorm, wanneer ik verder ga en mij verbeeld, dat mijne, uit de werkelijke vruchten getrokken abstrakte voorstelling „de vrucht” een buiten mij bestaand iets, ja het ware wezen der peren, der appels enz. is, dan verklaar ik—spekulatief uitgedrukt—de vrucht, voor de substantie der peren, der appelen, der amandelen enz. Ik zeg dan: de peer is een onwezenlijke peer, de appel is een niet-wezenlijke appel. Het wezenlijke uit die dingen, is niet hun werkelijk en zinnelijk te aanschouwen bestaan, maar het door mij uit hen geabstraheerd en een hen ondergeschoven wezen, het wezen mijner voorstelling: „de vrucht.” Ik verklaar daarmede appels, peren, amandelen enz. voor niets, dan voor bestaansvormen, voor modi der vrucht. Mijn eindend, door de zinnen ondersteund verstand, [150]onderscheidt zeer zeker een appel van een peer, en een peer van een amandel, maar mijn spekulatief verstand, verklaart deze zinnelijke verschillen voor onwezenlijk, niet-verschillend. Zij ziet in den appel hetzelfde als in den peer en in de peer hetzelfde als in den amandel, namelijk: „de vrucht.” De bijzondere werkelijke vruchten, gelden hier dus voor schijnvruchten, welker werkelijk wezen de „substantie,” de „vrucht” is.....

„Wanneer de appel, de peer, de amandel of aardbezie in waarheid niets anders zijn dan „de substantie”, de „vrucht,” dan vraagt men zich af, hoe komt het toch, dat de vrucht zich aan mij dan als appel, dan als peer of dan als amandel vertoont; vanwaar komt deze schijn der menigvuldigheid, die mijne speculatieve aanschouwing van de eenheid, van „de substantie,” van de vrucht, zoo in ’t oogspringend weerspreekt? Dat komt, zal de speculatieve philosoof u antwoorden, omdat „de vrucht” geen dood, verschilloos en rustend, maar een levend, een in zich-zelf verschillend en bewogen wezen is. De verschillendheid van de profane vruchten, is niet alleen voor mijn zinnelijk verstand, maar ook voor „de vrucht” zelf, voor het spekulatieve verstand van beteekenis. De verschillende profane vruchten zijn verschillende levensuitingen van de „eene vrucht,” zij zijn kristallisaties, welke „de vrucht” zelf vormen. Dus in den appel bijv. heeft „de vrucht” een appelachtig, in de peer een perenachtig bestaan. Men moet dus niet meer zeggen, zooals op het standpunt der substantie: de peer is de vrucht, de appel is de vrucht, de amandel is de vrucht, maar veeleer: de vrucht is als peer, de vrucht is als appel, de vrucht is als amandel tezamen gesteld en de verschillen welke appel, peer en amandel van elkander scheiden, zijn even zoovele zelfonderscheidingen van „de vrucht” en maken de bijzondere vruchten evenzoo tot verschillende ledematen van het levensproces der vrucht”.... „Men ziet: wanneer de christelijke religie slechts van één „inkarnatie gods” weet, de spekulatieve philosophie bezit evenzoo veel „inkarnaties” als er dingen bestaan, gelijk zij hier in elke vrucht eene inkarnatie van de substantie, van de absolute vrucht bezit. Het hoofdbelang voor de speculatieve philosophen bestaat dus hierin, de werkelijke profane vruchten voort te brengen en dan op geheimzinnige wijze ervan te zeggen, dat er appelen, peren, amandelen en rozijnen zijn..... „Het spreekt van zelf, dat de spekulatieve philosoof deze voortdurende schepping slechts verkrijgt, doordat hij algemeen bekende, in de werkelijke aanschouwing voorhanden zijnde eigenschappen van appelen, peren enz., als het ware door hem uitgevonden bepalingen onderschuift, terwijl [151]hij datgene, wat alleen het abstrakte verstand verschaffen kan, namelijk de abstrakte verstandsformules, de namen der werkelijke dingen geeft. Terwijl hij ten slotte zijn eigen werkzaamheid, waardoor hij van de voorstelling appel, tot de voorstelling peer overgaat, voor de zelfwerkzaamheid van het absolute subjekt „der vrucht” verklaart”.....

„Tegen de hoofdstelling van Bruno Bauer, waarnaar alle groote akties in de geschiedenis tot nu toe, derhalve van te voren reeds mislukt zouden zijn en zonder ingrijpend succes, omdat de massa zich ervoor geïnteresseerd en opgewonden had, of omdat de idee waarom het ging, op den bijval der massa rekenen moest, voerde Marx aan: De „idee”, blameerde zich altijd, in zooverre zij met het „belang” in botsing kwam. Aan den anderen kant, is het licht te begrijpen, dat elk massaal en historisch en doorzettend „principe” als het voor het eerst het wereldtooneel betreedt, in de „idee” of in de „voorstelling”, verre de werkelijke grenzen te buiten gaat en zich met menschelijke belangen gewoonweg verwisselt. Het belang van de bourgeoisie in de Revolutie van 1789, verre ervan verwijderd, „mislukt” te zijn, heeft alles „gewonnen” en heeft het „ingrijpendste” succes gehad, hoezeer ook het „pathos” in rook vervlogen is en hoezeer ook de „enthusiastische” bloemen, waarmede dit belang zijn wieg omkranste, verwelkt zijn. Dit belang was zóó machtig, dat het de pen van een Marat, de guillotine van de terroristen, den degen van Napoleon, zoowel als het crusifix der Bourbons overwon. „Mislukt” is de Revolutie slechts voor die massa, welke in de politieke „idee”, niet de idee van haar werkelijk „belang” bezat; welker waarachtig levensprincipe alzoo met het levensprincipe der Revolutie niet tezamenviel; welker reële voorwaarden voor emancipatie wezenlijk verschillend waren, van de voorwaarden, waarbinnen de bourgeoisie zich in de samenleving emancipeeren kon.

„De Revolutie is mislukt, omdat de massa binnen welker levensvoorwaarden zij werkelijk is blijven stil staan, eene beperkte en exclusieve, niet de totaliteit omvattende massa was; omdat het talrijkste, van de bourgeoisie verschillende deel van de massa, in haar principe geen werkelijk belang, maar slechts een idee bezat. Het was een illusie der terroristen, den modernen Staat, die berust op de burgerlijke samenleving, naar het model van den antieken Staat te willen vormen, terwijl deze samenleving toch op de slavernij berustte. Welk een kolossale vergissing! de moderne burgerlijke samenleving, de samenleving der industrie, der algemeene concurrentie, der, van de vrij hare doeleinden najagende private [152]belangen, der anarchie en de zichzelf vervreemdende natuurlijke en geestelijke individualiteit, in de „Rechten van den Mensch” te willen doen erkennen en te doen sanktioneeren; tegelijkertijd de levensuitingen dezer samenleving, van opzichzelfstaande individuen te willen annuleeren, en tevens de politieke kop dezer samenleving, naar antiek model te willen vervormen. Het was de illusie van een Napoleon, den Staat als doel te beschouwen en het burgerlijk leven slechts als zijn schatmeester en zijne subalternen, die geen eigen wil mogen hebben. De terroristen zoowel als Napoleon, leden met hunne illusies volmaakt schipbreuk. Daarna kwam de bourgeoisie nog weder eenmaal tegenover de contra-Revolutie te staan. Eindelijk verwezenlijkten zich in het jaar 1830 hare wenschen van het jaar 1789, slechts met dat verschil, dat hare politieke „verheldering” nu voltooid was; dat zij in den constitutioneelen, representatieven Staat, niet meer het ideaal van den Staat, niet meer het heil der wereld en der algemeen-menschelijke doeleinden meende na te kunnen streven, maar in hem veel meer, de officieele uitdrukking harer uitsluitende macht en de politieke erkenning, van haar bijzonder belang heeft gezien.”.....

„De natuurnoodwendigheid, de menschelijke wezenseigenschappen, hoe vervreemd of de menschen ook van elkaâr mogen schijnen,—het belang, houdt de leden van de burgerlijke maatschappij te zamen; het burgerlijke en niet het politieke leven is hunnen reëlen band. Niet de Staat houdt de atomen der burgerlijke maatschappij bij elkander, gelijk Bruno Bauer meende, maar dit, dat zij slechts atomen in de voorstelling zijn, in den hemel harer verbeelding, terwijl zij in de werkelijkheid echter, geweldig van atomen verschillen een wezenlijk namelijk, geen goddelijke egoïsten, maar egoïstische menschen zijn. Slechts politiek bijgeloof, kan zich tegenwoordig nog inbeelden, dat het burgerlijk leven door den Staat bijeengehouden moet worden; terwijl omgekeerd toch in de werkelijkheid den Staat door het burgerlijke leven tezamen gehouden wordt.

„Gelooft de critiseerende critiek in de kennis der historische werkelijkheid, ook maar slechts aan haar begin te zijn gekomen, zoolang zij de theoretische en de praktische verhouding van de menschen tot de natuur, de natuurwetenschap en de industrie, buiten hare historische wetenschap sluit? Of, meent zij een of andere periode inderdaad reeds te hebben leeren kennen, zonder bijv. de industrie dezer periode, de onmiddellijke produktiewijze van het leven-zelf te hebben kunnen leeren kennen? Zeer zeker, de spiritualistische, de theologische critiek kent slechts,—kent ten minste in hare verbeelding—de politieke, de littéraire en [153]de theologische hoofd- en staatsakties der geschiedenis. Zooals zij het denken van de zinnen, de ziel van het lichaam, zich-zelf van de wereld scheidt, zoo maakt zij de geschiedenis los van de natuurwetenschap en van de industrie. Zoo ook meent zij, niet in de gewone materieele produktie op aarde, maar in de nevelachtige wolkenbeelden aan den hemel, de geboorteplaats der geschiedenis te moeten zien.”

Van de utopistische Socialisten, was het wel het meest Fourier en zijn denkbeelden, die hebben bijgedragen tot de inhoud van de „Heilige Familie”. Marx stelde op den voorgrond „dat de organisatie van den arbeid” geen wachtwoord van de Socialen, maar een van de politiek-radikale partij is, die in Frankrijk een bemiddeling zocht te bewerken, tusschen de politiek en het socialisme. Beiden toonen echter aan, wat ook de groote Utopisten nooit begrepen hebben n.l.: de historische ontwikkeling, de zelfwerkende beweging van de arbeidersklasse, zegt Marx.

En op de bemerking van Bauer, dat de arbeider niets heeft, omdat hij niets maakt en dat hij niets maakt, omdat zijn arbeid steeds eene individueele blijft, een op zijn dagelijksche behoefte berekende is, antwoordde Engels dit: „De critiseerende critiek voert niets uit; de arbeider doet alles, ja, zoozéér alles, dat hij de gansche critiek ook in zijn geestelijke scheppingen beschaamt; de engelsche en fransche arbeiders kunnen hier getuigenis van afleggen.” En wat de tegenstelling tusschen geest en massa aangaat door Bauer geconstrueerd, stelde Marx hierna in het licht, dat de communistische critiek der Utopisten, praktisch wél deugdelijk heeft beantwoord aan de behoeften der groote massa. Hij zeide, dat men om dit te weten, de studie, de weetgierigheid, de zedelijke energie en de rustelooze aandrift tot ontwikkeling van de fransche en engelsche werklieden moet hebben leeren kennen, om zich een voorstelling te kunnen maken van den menschelijken adel dier bewegingen.

Voor het eerst behandelde Marx in de „Heilige Familie” ook den arbeider-publicist en socialist: Pierre Joseph Proudhon. Edgar Bauer had er zich lustig over gemaakt, dat Proudhon uit het principe der gelijkheid, de laatste redelijke grond aller bewijzen voor den eigendom zocht te concludeeren. Daarop nu antwoordde Marx, dat Proudhon hier hetzelfde doet als Bauer, die aan alle zijne ontwikkelingen het oneindige zelfbewustzijn te gronde legt en dit principe, ook als het scheppende grondbeginsel van de, het oneindige zelfbewustzijn—door hare oneindige bewusteloosheid—[154]schijnbaar juist elkander tegensprekende Evangeliën, te gronde legt. Marx wijst erop, dat voor de praktische franschen het principe der gelijkheid juist hetzelfde is, als voor de theoretische duitschers, het principe van het zelfbewustzijn. Zooals in Duitschland de destruktieve critiek, voordat zij met Feuerbach van de beschouwing der werkelijkheid uitgegaan was, al het bepaalde en bestaande door het principe van het zelfbewustzijn trachtte op te lossen, heeft de destruktieve critiek in Frankrijk door het principe der gelijkheid, hetzelfde trachten te bereiken.

En zooals Bruno Bauer de theologie critisch oploste, maar steeds principieel van de theologie uit, zoo doet Proudhon het met de nationaal-economie, principieel van de nationaal-economie uit. Maar de groote vooruitgang door Proudhon bereikt, is volgens Marx deze, dat hij den privaat-eigendom, de grondvoorwaarde van de Staathuishoudkunde, welke hare vertegenwoordigers als een onomstootelijk, niet verder uiteen te zetten feit behandelen, aan het eerste en tevens beslissende en tegelijkertijd, wetenschappelijke onderzoek heeft onderworpen.

Marx betoogt verder tegenover Bauer—die de eenzijdigheid van Proudhon veroordeelde, waar hij zijne wapens ontleende aan de feiten van de ellende en de armoede en deze feiten als absoluut gerechtigd en den rijkdom als een absoluut ongerechtigd feit aanneemt—dat de voorwaarde tot het bestaan van het geheel, de erkenning moet zijn van den aard der beide zijden, dat proletariaat en rijkdom tegenstellingen zijn. Als zoodanig vormen zij één geheel. Zij zijn beiden gestaltenissen van den privaten eigendom. Het is echter hier niet genoeg, ze voor twee zijden van een gehéél te verklaren, maar het gaat hier om de bepaalde positie, welke beiden in die tegenstelling innemen: „Den privaat-eigendom als rijkdom, is ertoe gedwongen, zich-zelf en daarmede zijne tegenstelling, het proletariaat in stand te houden. Het is de positieve kant van de tegenstelling, het inzich-zelf bevredigde privaat-bezit. Het proletariaat omgekeerd, als proletariaat is gedwongen zich-zelf en daarmede zijne noodzakelijke tegenstelling,—die het tot proletariaat doet worden,—het privaatbezit dus op te heffen. Dit is de negatieve kant van de tegenstelling; zijn onrust in zich-zelf, het opgeloste en zich-oplossende privaat-bezit. In den boezem dier tegenstelling, is den privaat-bezitter al dus de conservatieve, de proletariër de destruktieve partij. Van gene gaat de aktie uit tot het instandhouden, van deze de aktie tot de vernietiging der tegenstelling. Het privaat-eigendom drijft zeer zeker zich-zelf, in zijne economische beweging voort naar zijne eigene oplossing, maar slechts door van hem onafhankelijke, [155]bewustelooze, tegen zijnen wil plaatsvindende, door den aard van den zaak bepaalde ontwikkeling; slechts doordien het een proletariaat als proletariaat voortbrengt, de zijn geestelijke en physieke ellende bewuste ellende; de hare mensch-onteering bewuste, mensch-onteering en daarom, de zich-zelf verheffende mensch-onteering. Het proletariaat voltrekt het oordeel, dat het privaat-bezit door de voortbrenging van het proletariaat over zich-zelf velt; zooals het ’t oordeel voltrekt, dat de loonarbeid over zich-zelf velt, doordien hij den vreemden rijkdom en de eigen ellende voortbrengt. Wanneer het proletariaat zegeviert, dan is het daarmede niet geworden tot eene absolute kant van de samenleving. Het kan slechts zegevieren, doordien het zich-zelf en zijn tegendeel opheft. Alsdan is evenzoowel het proletariaat, als zijn noodzakelijke tegenstelling, den privaten eigendom verdwenen.”

Over het verwijt, dat men, door aan het proletariaat een historische taak op den schouders te leggen, den proletariërs tot „godheden” maakt, zegt Marx dit: „Veeleer is dit juist omgekeerd! Omdat de abstraktie van alle menschelijkheid, zelfs van den schijn van menschelijkheid in het proletariaat voltrokken is op praktische wijze; omdat in de levensvoorwaarden van het proletariaat, alle levensvoorwaarden van de huidige maatschappij in hare onmenschelijke toppunten tezamengevat zijn; en omdat de mensch in hem zich-zelf verloren heeft, maar tegelijkertijd weder hèrwonnen heeft en niet alleen door het theoretisch bewustzijn van dit verlies, maar ook door de onmiddellijke, door de niet meer af te wijzen, niet meer te verbloemen nood—de praktische uitdrukking der noodwendigheid!—tot opstand tegen deze onmenschelijkheid gedwongen is, daarom kan en moet het proletariaat zich-zelf bevrijden. Het kan zich-zelf echter niet bevrijden, zonder zijne eigene levensvoorwaarden op te heffen. Het kan die levensvoorwaarden evenwel niet opheffen, zonder alle menschelijke levensvoorwaarden van de huidige samenleving, die zich in zijne situatie samenvatten, op te heffen. Het maakt niet te vergeefs de harde, maar tevens stalende school van den arbeid door. Het komt er niet op aan, wat deze of gene proletariër of zelfs ook het gansche proletariaat, zich bij wijlen als doel voor oogen stelt. Het komt er op aan, wat het is en wat het historisch genoodzaakt zal zijn te doen. Zijn doel en zijn historische aktie, zijn hem in zijne eigene levenssituatie, zooals in de gansche organisatie van de huidige burgerlijke maatschappij, zinnebeeldig en onherroepelijk voorgeteekend.” [156]

Proudhon had geschreven: „De werkstaking der arbeiders is onwettig. En het is niet alleen het Wetboek van Strafrecht dat dit zegt, maar ook het economisch systeem, de noodzakelijkheid van de bestaande orde.... Dat elke individueele arbeider de vrije beschikking moet hebben over zijn persoon en over zijn handen kan geduld worden; maar dat de arbeiders door middel van samenspanning, zich vermeten het monopolie geweld aan te doen, kan de maatschappij niet toelaten.”

„De economen en de socialisten,” zegt Marx, „zijn het hier op één punt samen eens: in het veroordeelen van de coalities der arbeiders. Zij motiveeren deze hunne veroordeeling alleen maar verschillend. De economen zeggen tot den arbeiders: vereenigt u niet. Want doordat gij u vereenigt, houdt gij den regelmatigen gang van de industrie tegen, verhindert gij er de fabrikanten in hunne bestellingen na te komen; stoort gij den handel en bevordert gij de snellere invoering van machines, die uwen arbeid voor een deel overbodig maken en u daardoor dwingen zullen, een nog lager loon aan te nemen. Overigens is uw werken om niet; uw loon zal steeds, door de verhouding van het aantal gezochte handen tot die van het aantal aangeboden handen, worden bepaald. En het is even zoo belachelijk als het gevaarlijk is, u te verzetten tegen de eeuwige wetten van de Staathuishoudkunde.

„De socialisten (d. w. z. de toenmalige: die van de school van Fourier in Frankrijk en de volgelingen van Owen in Engeland) zeggen tot den arbeiders: vereenigt u niet, want wat zoudt ge er ten slotte bij kunnen winnen? Eene loonsverhooging? Welnu, de staathuishoudkunde zal u met evidente bewijzen overtuigen, dat op de loonsverhooging van een paar penningen, die gij in het gunstigste geval daarmede kunt bereiken, een terugslag volgt van een veel langduriger aard. Goede rekenaars zullen het u voorrekenen, dat gij jaren zult noodig hebben om door middel van die loonsverhooging, slechts de kosten goed te maken dien [174]gij zult moeten uitgeven voor uwe organisatie en tot het behoud uwer loonsverhooging benoodigd. Wij als socialisten, wij zeggen tot u, dat nog afgezien van deze geldkwestie, gij met dat al nog steeds de arbeiders zult moeten blijven, zooals uwe meesters steeds uwe meesters zullen blijven, voor en na. Daarom: geen vakvereenigingen, geen politiek; want vakvereenigingen oprichten en in stand houden, is dit niet aan politiek meêdoen?

„De Economisten willen, dat de arbeiders de maatschappij zullen doen blijven zooals deze thans is en gelijk zij dit ons, in hunne handboeken hebben voorgeteekend en bezegeld.

„De Socialisten willen, dat de oude samenleving zal gelaten worden voor wat zij is, om des te beter in de nieuwe samenleving binnen te kunnen treden, die zij met zoo grooten voorzorg uitgewerkt hebben.

„In weerwil van beiden; in weerwil van Handboeken en Utopisten hebben de arbeidersvereenigingen geen oogenblik opgehouden te bestaan, met de ontwikkeling van de industrie zich te ontwikkelen en tot bloei te komen. Dit is heden ten dage zoozeer het geval, dat de ontwikkelingsgraad van die vereenigingen in een zeker land, juist den rang kenmerkt die dat land in de hiërarchie van de wereldmarkt inneemt. Engeland, alwaar de industrie op het hoogst is ontwikkeld, bezit de omvangrijkste en best-georganiseerde vakvereenigingen.”.....

„De eerste pogingen van de arbeiders om zich te vereenigen nemen steeds den vorm van coalities aan.

„De groot-industrie brengt een menigte, aan elkander onderling onbekende lieden op eene plaats tezamen. De concurrentie verdeelt ze naar hunne belangen, maar de instandhouding van het loon, het gemeenschappelijk belang tegenover hunnen meester, drijft hen tot de gemeenschappelijke gedachte van den weêrstand: tot de coalitie. Aldus heeft de coalitie steeds een dubbel doel: n.l. het opheffen van de concurrentie tusschen de arbeiders onderling en het vormen van eene algemeene concurrentie, tegenover den ondernemer. Wanneer het eerste doel van den weêrstand slechts geldt de instandhouding van het loon, dan formeeren zich de aanvankelijk geïsoleerde coalities, in de mate waarin, aan den anderen kant, de kapitalisten hunnerzijds zich vereenigen tot het bieden van weêrstand, tot groepen; en tegenover het steeds sterker vereenigde kapitaal, wordt de instandhouding der associatie voor hen een sterker noodzakelijkheid zelfs, dan de instandhouding van het loon. Dit is zóó waar, dat de engelsche economen ganschelijk verstomd ervan staan, hoe de arbeiders een groot deel van hun loon opofferen, ten gunste van hunne vakvereenigingen, [175]een deel dat in de oogen van de economen slechts aan het loon ten goede had mogen komen. In deze kampen,—ware burgeroorlogen zijn het!—vereenigen en ontwikkelen zich alle elementen voor den komenden krijg. Eenmaal aangeland bij dat punt, neemt de coalitie een politiek karakter aan.

„De economische verhoudingen, hebben voor het eerst de massa der bevolking, in arbeiders omgezet. De heerschappij van het kapitaal heeft voor deze massa gemeenschappelijke belangen en eene gemeenschappelijke situatie geschapen. Zoo is deze massa bereids eene klasse tegenover die van het kapitaal, maar zij is dit nòg niet, voor-zich-zelf. In den strijd die wij slechts in eene enkele harer phasen gekenschetst hebben, sluit zich de massa te zamen; constitueert zij zich als klasse voor-zichzelf. De belangen welke zij verdedigt, worden daardoor klasse-belangen. De strijd van klasse tegenover klasse is een politieken strijd.”

....„Eene onderdrukte klasse is de levensvoorwaarde, voor elke, op klassetegenstellingen berustende samenleving. De bevrijding van de onderdrukte klasse, sluit aldus noodwendig in zich, de schepping van eene nieuwe samenleving. Wil de onderdrukte klasse zich kunnen bevrijden, dan moet er eene ontwikkelingshoogte bereikt wezen, waarop de reeds verworven produktiekrachten en de geldende maatschappelijke inrichtingen, niet meer naast elkander kunnen bestaan. Onder alle produktie-instrumenten is de grootste produktiekracht: de revolutionaire klasse zelf. De organisatie van de revolutionaire elementen als klasse, stelt als voorwaarde, het gereedzijnde bestaan van alle produktiekrachten, die zich over het algemeen in den schoot der oude samenleving ontvouwen kunnen.

„Wil dat zeggen, dat er nadat de oude samenleving zal zijn ingestort, eene nieuwe klasseheerschappij tot stand zal komen, die in eene nieuwe politieke heerschappij haar toppunt vinden zal? Neen!

„De voorwaarde tot bevrijding van de arbeidende klasse, is de afschaffing van èlke klasse; zooals de voorwaarde tot de bevrijding van den „derden stand”, de burgerlijke orde van zaken, de afschaffing der oude standen geweest is.

„De arbeidende klasse zal in den loop der ontwikkeling in de plaats van de oude burgerlijke samenleving, eene associatie plaatsen, welke de klassen en hunne tegenstelling uitsluit, en er zal geene eigenlijke politieke macht meer bestaan, omdat juist de politieke macht, de officieele uitdrukking is van de klassetegenstellingen in de burgerlijke samenleving.” [176]

Wij hebben nog melding te maken van een tweetal studiën van staathuishoudkundigen aard, welke beiden dateeren uit de periode der Brusselsche ballingschap van 1847. Het zijn Voordrachten, door Marx in openbare vergaderingen gehouden. Zijne groote kennis van economische toestanden en de proeven zijner critische gaven op dit gebied blijken reeds uit beiden.

De eene is getiteld „Over Loonarbeid en Kapitaal” en is gehouden in de „Deutsche Arbeiterverein” aldaar. Zij is een begin, dat geheel en al tehuis behoort bij Marx’ critisch-economische beschouwingen en behoeft dus hier niet opzichzelf te worden behandeld.

Het andere is de in 1847 in de „Demokratische Gesellschaft” te dier plaatse gehouden voordracht „Over Vrije-handel.”

Het was in het agitatietijdperk der graanrechtwetten in Engeland. Marx komt hierin tot deze conclusies: „wat beteekent onder den huidigen toestand der samenleving de vrije handel? Niet anders, dan de vrijheid van het kapitaal..... Zoolang gij de verhouding van loonarbeid tot kapitaal laat voortbestaan, moge de ruil der waren, zich ook voortdurend voltrekken onder de gunstigste verhoudingen, zal er steeds een klasse wezen die uitbuit, en eene die uitgebuit wordt...... Niettemin, gelooft niet Mijne heeren, dat wanneer wij den vrijen handel critiseeren, wij dan vrienden zijn van beschermende rechten.” Integendeel! „Men kan het constitutionalisme bestrijden zonder een vriend van het absolutisme te wezen. Overigens zijn beschermende rechten slechts een middel, om in een land de groot-industrie op te voeden, d. w. z. haar van de wereldmarkt afhankelijk te maken en van het oogenblik af waarop men van de wereldmarkt [199]afhankelijk begint te worden, hangt men in meerdere of mindere mate reeds van den vrijen handel af. Bovendien ontwikkelt bescherming de vrije concurrentie in het land zelf. Derhalve zien wij het, dat in de landen waar de bourgeoisie begint zich als klasse te doen gelden, zooals bijv. in Duitschland, zij reeds groote moeite doet om bescherming te verkrijgen.”..... „In ’t algemeen echter is tegenwoordig het systeem der beschermende rechten conservatief, terwijl de vrije handel verstorend werkt. Het ontwricht de vroegere nationaliteiten en drijft de tegenstelling tusschen proletariaat en bourgeoisie op hunnen spits. In één woord: het systeem van den vrijen handel bespoedigt de sociale revolutie.” „En slechts in dezen, revolutionairen zin Mijne Heeren,” zoo eindigde Marx zijn rede, „stem ik vóór den vrijen handel.” [200]

De rijkdom der maatschappijen, in welke de kapitalistische produktiewijze heerscht, doet zich aan ons voor, als eene ongehoorde verzameling van waren, de individueele waar als zijn elementairen vorm. Marx begin daarom „Das Kapital” met de analyse van de Waar.

Een Waar is een arbeidsprodukt, dat niet voor het eigen gebruik, hetzij van den producent of van met hem verbonden menschen, maar voor den ruil tegen andere produkten, wordt voortgebracht. Het zijn dus geen natuurlijke, maar maatschappelijke eigenaardigheden die een zeker produkt tot waar maken. Aan de maatschappelijke rol, de maatschappelijke funktie kan men ’t zien of een produkt Waar is of niet.

In de kapitalistische maatschappij nu, nemen in steeds stijgender mate de arbeidsprodukten de vorm van Waren aan. Wanneer heden ten dage nog niet alle arbeidsprodukten bij ons tot Waren zijn geworden, dan is dit deswegens omdat nog resten van vroegere produktiewijzen door de tegenwoordige heenloopen. Ziet men nu hiervan af, dan kan men zeggen dat tegenwoordig alle arbeidsprodukten, de vorm van Waren aannemen.

Wij kunnen de tegenwoordige produktiewijze niet begrijpen, wanneer ons niet helder voor oogen staat, hoe het karakter van de Waar is in de huidige produktiewijze.

„In de produktie betrekken de menschen zich niet alleen op de natuur. Zij produceeren, doordien zij op eene bepaalde manier tezamenwerken en de resultaten daarvan, tegen elkander ruilen. Om te produceeren, komen zij in bepaalde verhoudingen en betrekkingen tegenover elkander te staan en alleen binnen het raam van deze maatschappelijke betrekkingen en verhoudingen, vinden hunne betrekkingen tot de natuur, heeft de produktie plaats.”

Al naar het karakter der produktiemiddelen, kunnen natuurlijk deze maatschappelijke verhoudingen waarin de producenten tegenover elkander komen te staan; de voorwaarden waaronder zij [204]hunne produkten ruilen en aan de totaal-handeling der produktie deelnemen, verschillend zijn. Met de uitvinding van een nieuw oorlogsinstrument, het geweer, veranderde ook noodwendig de gansche inwendige organisatie van het leger; veranderden de verhoudingen, waarin de individuen een leger vormden en als leger werken konden; wijzigde zich ook de verhouding van de verschillende legers tot elkander.

De maatschappelijke verhoudingen waarin de individuen produceeren, de maatschappelijke produktieverhoudingen wijzigen zich alzoo; veranderen, naarmate dat er verandering en ontwikkeling komt in de produktiemiddelen, de produktiekrachten in het algemeen. De produktieverhoudingen als geheel, vormen datgene wat men de maatschappelijke verhoudingen, de maatschappij noemt en wel een maatschappij op eene bepaalde, historische hoogte van ontwikkeling; een maatschappij met een eigenaardig, verschillend karakter.

In de kapitalistische maatschappij, met hare privaat-produktiewijze, hare voortbrenging door elken ondernemer afzonderlijk en de daaruit noodwendigerwijs voortvloeiende private verhouding, waarin de ruilers tegenover elkander zijn komen te staan; de produktie vervolgens, niet ten eigen behoeve, niet om het produkt zelf, maar om den winst, heeft de Waar noodwendigerwijs een ander karakter en een andere beteekenis, dan in eene voorafgaande, eene andere samenleving, met andere produktie-verhoudingen en krachten en een andere, maatschappelijke wijze van ruilen.

In de private produktiewijze, gelijk het kapitalisme van onzen tijd haar heeft geschapen, arbeidt elk, oogenschijnlijk voor zichzelve, en de manier waarop ieder aan het produkt van den ander komt schijnt niet geweten te kunnen worden aan het karakter van hunnen arbeid, maar aan de eigenaardigheden van het produkt-zelf.

De verhoudingen dier personen onder elkander, gelijk zij door het maatschappelijk karakter van den arbeid worden bepaald, verkrijgen, onder de heerschappij van de warenproduktie den schijn van verhoudingen van dingen, namelijk: van produkten onder elkander. Zoolang de produktie een direkt maatschappelijke was, was zij onderworpen aan de bepaling en aan de leiding van de maatschappij en lagen de verhoudingen der producenten, onder elkander, duidelijk voor de hand. Zoodra evenwel de arbeid tot privaat-arbeid werd, die onafhankelijk werd bedreven; zoodra de produktie daardoor tot een planlooze werd, verschenen de verhoudingen der producenten tot elkander, als [205]verhoudingen van produkten. Van nu af lag de bepaling van de verhouding der producenten onderling, niet meer bij hen zelf. Deze verhoudingen ontwikkelden zich, onafhankelijk van den wil der menschen, de maatschappelijke machten groeiden hen over het hoofd, zij verschenen voor de naïeve beschouwingswijze uit vroegere eeuwen, als goddelijke machten, zooals zij later voor klaardere koppen, machten der „natuur” geworden waren. Aan de natuurvorm der Waren, werden nu eigenschappen toegeschreven, van een mystiek karakter, omdat zij niet uit de verhoudingen der producenten onderling konden worden verklaard. Marx noemt dit verschijnsel, de erkenning van het „fetichisme dat den arbeidsprodukten aankleeft, zoodra zij als Waren worden geproduceerd en dat daarom van de Waar onafscheidelijk is. Dit fetichistisch karakter van de Waren-wereld ontspruit... uit het eigenaardig maatschappelijk karakter van den arbeid, die Waren voortbrengt.

„Gebruiksgoederen worden in het algemeen slechts Waren, omdat zij produkten der van elkander onafhankelijk gedreven privaat-arbeid zijn. Het complex van deze privaat-arbeid vormt den maatschappelijken totaal-arbeid. Daar de producenten eerst weder met elkander in een maatschappelijk contakt komen door middel van den ruil hunner arbeidsprodukten, komt ook het specifiek maatschappelijk karakter van hunnen privaat-arbeid, eerst weder in dezen ruil aan den dag.”

Gelijk wij zagen, heeft de Waar ten doel te worden geruild tegen een andere. Zij kan slechts aan dit doel beantwoorden onder de voorwaarde, dat door haar eene menschelijke behoefte, van welken aard ook, bevredigd wordt. Voor Marx maakt het geen verschil, of die behoefte, eene werkelijke of een ingebeelde is; of het brood is of katoen of een behoefte naar luxe. Deze onderscheidingen, door sommige spitsvondige economen wel eens gemaakt, gelden in de werkelijkheid dan ook inderdaad niet.

De Waar moet dus een nuttig ding zijn: zij moet gebruikswaarde bezitten. Deze laatste eigenschap, die de Waar noodzakelijk hebben moet, wordt bepaald door de physieke eigenschappen van het lichaam van de Waar. Gebruiksnuttigheid vormt de stoffelijke inhoud van den rijkdom, hoedanig zijne maatschappelijke vorm ook zijn mag. Gebruikswaarde is dus geene, der waren alléén aanklevende eigenschap. Er zijn gebruiksnuttigheden die géén waren zijn, bijv. produkten van een op [206]communistischen grondslag ingericht gemeenschapswezen, zooals die der oude indische dorpsgemeenten. Ja, er zijn gebruikswaarden die niet eens arbeidsprodukten zijn, zooals bijv. de vruchten van een oerwoud, water van een vloed enz. enz. Maar, er kan geen Waar bestaan die niet gebruikswaarde heeft.

Doordien de Waren worden wat zij zijn en waartoe zij bestemd zijn, verkrijgen zij een tweede eigenschap, die van te worden geruild: hunne ruilwaarde dus. De verhouding waarin zich de Waren tegen elkander doen ruilen, wordt door hunne waarde bepaald.

Wij hebben hier niet met abstrakte begrippen van waarde van een of ander te doen. Wij hebben hier de Waar als maatschappelijk ding, wier produktie aan bepaalde maatschappelijke verhoudingen en voorwaarden en aan de aanwezigheid van bepaalde maatschappelijke krachten is gebonden.

Wat bepaalt dus de waarde dier Waar? De waarde der Waar is niet gelijk aan haren prijs. De laatste is alleen maar hare ruilwaarde in geld uitgedrukt. Daardoor kan dus, als gezamenlijke produkten van menschelijken arbeid, hunne waarde niet worden uitgemaakt. Als gebruikswaarden worden zij slechts daarom tegen elkander geruild, omdat zij juist verschillende, niet-gemeenschappelijke, natuurlijke eigenschappen hebben, die wel de beweegredenen tot hunnen ruil, maar in geen geval de verhouding van dien ruil, bepalen kunnen.

Het raadsel laat zich slechts oplossen, zegt Marx, wanneer men de algemeene eigenschap der Waren heeft ontdekt, n.l. deze, dat zij arbeidsprodukten, d. w. z. produkten van menschelijken arbeid überhaupt zijn.

Een Waar heeft dus daardoor waarde, omdat in haar, menschelijke arbeid überhaupt, is neêrgelegd.

Die waarde-grootte van de Waren, hoe is die nu te meten? De waarde-meter daarvan, is de hoeveelheid van de waarde-vorming die zij in zich bevatten, van den menschelijken arbeid die in haar is gekristalliseerd. En deze hoeveelheid kan op haren beurt, door niets anders gemeten worden, dan door den arbeidstijd die er noodig was, om de Waar voort te brengen.

Maar niet den individueelen arbeidstijd. Immers dan zou, hoe luier een arbeider was, zooveel te meer waarde zijnen arbeid hebben. Deze arbeidstijd laat zich, volgens Marx, niet anders opvatten dan als eene maatschappelijke faktor van de voortbrenging. In eene bepaalde samenleving zijn deze voorwaarden eveneens gegevene en bepaalde; blijven zij aan elkander gelijk, dan blijft ook de in de produktie eener Waar neêrgelegde [207]hoeveelheid arbeids gelijk; wijzigen zich deze, dan veranderen gene eveneens. Want het totaal van de maatschappelijke verhoudingen, waaronder de produktie plaats vindt, is van de produktiviteit van den arbeid afhankelijk. Onder deze is mede te rekenen, de oogenblikkelijke vorming der arbeiders, de hoogte die de techniek bereikt heeft, de manier van samenwerking van de organen der produktie, de natuurverhoudingen van menigvuldigen soort, zooals daar zijn: rijkdom van den bodem, meteorologische invloeden etc. Al deze omstandigheden zijn aan wisseling onderhevig en daarmede ook de produktiviteit van de maatschappelijke arbeidsopbrengst in een bepaald tijdperk.

Tegelijk hiermede veranderen ook de arbeidshoeveelheden, die noodig zijn om het gelijke produkt voort te brengen, en mede ook deszelfs waarde-grootte.

De waarde-grootte van tweeërlei waren staan dientengevolge in de verhouding van kwantiteiten van den maatschappelijk noodzakelijken arbeid, die tot hunne produktie gevorderd worden. Kan dus de hoeveelheid arbeid, noodig tot de voortbrenging van een warensoort, ingekrompen worden tot op de helft, door opvoering van de produktiviteit van den arbeid, invoering van machinerie ter vervanging van handenarbeid, volkomener maken van de machinerie enz., dan daalt ook de waarde van die waren tot op de helft. Zoo is de waarde van stalen veren bijv., binnen 60 à 70 jaren, gedaald tot op nog minder dan het honderdste gedeelte harer oorspronkelijke waarde.

Dit is dus het begrip maatschappelijk-noodwendige arbeidstijd, gelijk dit bij Marx geldt.

Reeds was die algemeene waardewet der arbeidsprodukten, hunne bepaling door den arbeid, oorspronkelijk eene ontdekking van de klassieke engelsche economie en in embryonalen vorm was zij reeds bij den engelschen econoom Sir William Petty te vinden. Zij is later door Adam Smith overgenomen en ten slotte op de kapitalistische, half nog manufaktuurlijke, half groot-industrieele produktiewijze, gelijk zij in het Engeland dier dagen (1772–1823) te vinden was, toegepast door den staathuishoudkundige David Ricardo.

Alleen, wat nòch Adam Smith nòch Ricardo zagen en doorschouwen konden, dat doorzag Marx, die als econoom eene latere periode toebehoort, n.l. die der groot-industrie met de stoom en de maatschappelijke massa-produktie. Marx was het gegeven om het maatschappelijk karakter van den arbeid-zelve te doorzien. [208]

Men moet bij de beoordeeling van deze waarde-theorie zich hoeden voor vergissingen. Marx zelf wees hierop reeds. Een dier voornaamste is wel de verwisseling van waarde met rijkdom. De waarde, zegt Marx duidelijk, is eene historische categorie, slechts geldig voor de periode van de warenproduktie; zij is eene maatschappelijke verhouding. De rijkdom daarentegen, is iets stoffelijks en wordt samengesteld uit gebruikswaarden. „Arbeid”, zegt Marx, „is niet de eenige bron der door hem voortgebrachte gebruikswaarden voor den stoffelijken rijkdom. De arbeid is zijn vader, gelijk William Petty zegt de aarde zijn moeder is!”

Zooals de voortbrenging der waren verschilt in de eene maatschappelijke periode met die van de andere, zoo zal ook die van den voortbrenger daarvan verschillend moeten zijn in de verschillende produktietijdvakken.

Zoo was de positie van den voortbrenger, den arbeider, een geheel andere in de periode van de oorspronkelijke naturalwirthschaft, dan in die van het feodale Handwerk voor den engeren markt; in die van de Manufaktuur anders dan onder die van de heerschappij der op kapitalistische leest geschoeide fabriek of der kapitalistische huis-industrie.

Onder dit kapitalistisch systeem nu, dat waarin den arbeider gescheiden is van het produkt, dat noch hem toebehoort, noch hem ten goede komt, maar den ondernemer, den bezitter, kan men ten zijnen opzichte niet spreken van zijn arbeid, maar van de geschiktheid die hem eigen is om te arbeiden. Hij is niet de man van den arbeid, die behoort zijnen meester, maar alleen de bezitter van de arbeidskracht. „Onder arbeidskracht of arbeidsvermogen”, zegt Marx, „verstaan wij, het totaal physieke en geestelijke geschiktheid, dat in de lichamelijkheid van de levende persoonlijkheid eens menschen bestaat en dat hij in beweging brengt zoodra hij gebruiksnuttigheden van welken soort vervaardigt.”....

Deze arbeidskracht komt als een zuivere Waar aan de markt. Wat beteekent dat? De ruil der waren in het algemeen heeft tot voorwaarde, dat de bezitters tegenover elkander komen te staan als vrije menschen. Datzelfde moet dus óók kunnen gelden voor den bezitter van die waar welke arbeidskracht heet.

De bezitter dezer waar moet dus ook een vrij man zijn, die zijn waar niet voor eeuwig maar voor een bepaalden tijd verkoopt, [209]anders wordt hij een slaaf en wordt hij, van een warenbezitter zelve een waar, gelijk de arbeiders, in de samenleving van de grieksche en romeinsche oudheid dat waren.

Nog een andere voorwaarde moet vervuld zijn. Een gebruiksnuttigheid, moet geen gebruikswaarde hebben voor zijnen bezitter. De arbeider die de beschikking heeft over de produktiemiddelen, verkoopt niet zijn arbeidskracht, maar zijn arbeidsprodukt. De van zijn productiemiddelen, van grond en den bodem gescheidene arbeider evenwel, heeft alleen zijn arbeidskracht om ter markt te brengen. Daar vindt hij den ondernemer, die haar koopt of huurt.

De waarde dezer waar, arbeidskracht, wordt eveneens bepaald door de ter harer voortbrenging en wedervoortbrenging maatschappelijk-noodwendige hoeveelheid arbeidstijd. Het bestaan van de arbeidskracht, heeft natuurlijk tot voorwaarde, het bestaan en de voortplanting van den arbeider. Dit bestaan is neêrgelegd en wordt verstoffelijkt, in een zekere som van levensmiddelen, die de arbeider daartoe noodig heeft. Deze laatste verschilt ook alweder naar tijd en oord. Maar ook kunnen hier nog bovendien allerlei geestelijke redenen in het spel zijn. „In tegenstelling tot die van andere waren,” zegt Marx zeer duidelijk, „bevat (dus) de waardebepaling der arbeidskracht, een historisch en een moreel element.” Het geestelijk niveau van den arbeider, de ontwikkelingshoogte van zijne organisatie enz., vormen die elementen.

Maar ook zijn onder de produktiekosten der arbeidskracht te rekenen, de kosten benoodigd voor leertijd, in eene bepaalde tak van arbeid. Deze laatsten worden natuurlijk minder, naarmate de arbeid meer en meer een machinale wordt.

Al deze gronden bewerken, dat de waarde van de arbeidskracht, van eene bepaalde arbeidersklasse, in een bepaald land levend en in een bepaald tijdstip, eene bepaalde grootte is.

Men moet nadrukkelijk in ’t oog houden, dat hier sprake is van de waarde van de arbeidskracht en niet van haren prijs. De laatste toch, wordt uitgedrukt in het arbeidsloon, het reële geldloon, dat de arbeider, krachtens zijne overeenkomst met den kapitalist van dezen bekomt, na gedanen arbeid. Marx wijst erop, dat de beschouwingswijze der burgerlijke economie, krachtens welke de ondernemer den arbeider zijn loon vóórschiet, omdat hij hem betaalt, alvorens het produkt verkocht is, eene verkeerde voorstelling van zaken is, die met de werkelijke economische verhoudingen in strijd is. Onder het huidige systeem, riskeeren niet alleen de arbeiders hun loon, maar zijn zij ook gedwongen op [210]borg te leven. En daarom zijn zij ook de grootste slachtoffers van de vervalsching en de verslechtering der levensmiddelen, die door de tusschenhandelaren, rustig kan worden bedreven.

Maar ook streng economisch gesproken is het valsch. „De eigenaardige zijde dezer specifieke waar, die der arbeidskracht, brengt het met zich mede, dat met het afsluiten van het contrakt tusschen kooper en verkooper, hare gebruikswaarde nog niet werkelijk, in de handen van den kooper is overgegaan. Hare waarde, gelijk aan die van elke andere waar, werd bepaald, alvorens zij in circulatie trad, want een bepaald kwantum van maatschappelijken arbeid, werd er tot voortbrenging aan ten koste gelegd, maar hare gebruikswaarde bestaat eerst in de achterna komende krachtsinspanning.”.....

„Overal schiet hierom de arbeider, den kapitalist de gebruikswaarde der arbeidskracht voor; hij laat ze door den kooper consumeeren, alvorens zij haren prijs betaald heeft gekregen, overal crediteert daarom de arbeider den kapitalist.”.....

Hieruit blijkt dus, dat kapitalist en arbeider, als ruilers van twee gelijke waren, toch niet in gelijke conditie verkeeren.

Maar ook nog in een ander voornaam opzicht is de waar arbeidskracht, eene andere als de gewone waar, gelijk wij later zullen zien. Wij moeten eerst weder terug tot de eenvoudige ruil en de funktie van het geld daarbij. [211]

Wij hebben de ontwikkeling van de warencirculatie uit de produktenruil nagegaan en eveneens hebben wij den kringloop dier beweging gadegeslagen. Welke is evenwel hare drijfkracht? De beweegreden der kringloop: Waar–Geld–Waar, is duidelijk; is daarentegen die van Geld–Waar–Geld niet zinneloos? Neen, zij zou zinneloos zijn, wanneer de geldsom aan het einde van de transaktie, niet eene andere was, dan die aan het begin daarvan. De kringloop G–W–G, heeft dus maar één doel: de geldsom waarmede hij eindigt grooter te doen worden, dan die, waarmede hij aanving. Deze vermeerdering is inderdaad het drijvende motief in dien kringloop.

Wij komen dus, nadat het proces zijn bekenden gang is gegaan, voor de formule: [219]

G–W - (G + g) te staan.

Dit „g”, de toegevoegde waarde die boven en uit de oorspronkelijk voorgeschoten waarde, aan het einde van den kringloop voor den dag komt, noemt Marx: de Meerwaarde. Die laatste moet met hare verschijningsvorm en winst, rente etc. evenmin verward worden, als de waarde eener waar, met haren prijs. Want evenals daar, gaat het hier om de grondslagen en niet om de uiterlijke vormen, de verschijningsvormen, waaronder de economische verhouding aan het daglicht treedt.

„De waarde wordt aldus tot processeerende waarde, processeerend geld en als zoodanig tot kapitaal. Dit komt uit de circulatie vandaan, gaat weder in haar onder en verveelvoudigt zich in haar; keert vergroot uit haar terug en begint denzelfden kringloop weder van voren af aan. G–G, geldbarend geld—„money which begets money”,—zoo luidde de beschrijving van het kapitaal, in den mond van zijn eerste wegwijzers, de merkantilisten reeds, zegt Marx.

„Koopen om te verkoopen, of vollediger, koopen om duurder te verkoopen, G–W–G, schijnt wel-is-waar slechts eene vorm aan het koopmanskapitaal eigen, maar ook het industrieele kapitaal is geld, dat zich verandert in waren en door den verkoop de waren, in meer geld terug-verandert.”

Wij zien hieruit en ook uit hetgeen voorafging, dat dus niet alle geld, niet elke Waar kapitaal is; dat deze dingen alleen dan tot kapitaal worden, wanneer zij een bepaalde beweging doormaken; wanneer zij dienen om een méér-produkt in het leven te roepen: méér-waarde geboren te doen worden. Deze beweging heeft ook op haren beurt, weder bepaalde historische voorwaarden.

Wat Marx ons hier ook heeft doen zien, dat is, dat het niet waar is, gelijk het in den gewonen akademisch-staathuishoudkundigen vorm luidt, dat opgehoopte arbeid en produktiemiddelen, kapitaal zijn tout court, maar dat dezen dan eerst tot kapitaal worden, als zij voldoen aan zekere voorwaarden van historische en van maatschappelijken aard, waaronder de voornaamste deze is: dat zij in beweging worden gezet, om méérwaarde voort te brengen.

Uit welken bron ontspringt nu deze méérwaarde? Men zou zoo oppervlakkig zeggen, doordien de een van zijn macht (slimheid, ervaring enz.), gebruik maakt om zijn tegenpartij te misleiden; overmacht van welken aard ook. Zulk eene verklaring, die op zich-zelf al zeer weinig bewijst, is bovendien economisch van niet de minste beteekenis, daar een ieder, gelijk wij gezien hebben, bij afwisseling kooper en verkooper is. Bovendien [220]kan toepassing van overmacht enz. wel de een voor een oogenblik zich-zelve doen verrijken, maar zij is absoluut niet in staat de door beiden bezeten totaal-som, alzoo de som van de circuleerende waarden, te doen vermeerderen. Wij verklaren er dus niet anders mede, dan eene verplaatsing van de te deelen som aan waarden, zonder meer. „De verandering van geld in kapitaal,” concludeert Marx, „moet worden verklaard, op den grondslag van de in den warenruil zich bevindende immanente wetten, zóó, dat de ruil van aequivalenten, ons daarbij steeds als uitgangspunt dient. Onze, nog slechts als kapitalistenrups aanwezig zijnde geldbezitter, moet de waren tegen hunne waarde koopen, tegen hunne waarde verkoopen en desniettegenstaande moet hij aan het einde van dit proces, méér waarde eruit halen, dan dat hij erin wierp.”......

De oplossing dier vraag, is nevens die der waardetheorie, de spil van het systeem van analyse, dat Marx toegepast heeft bij het onderzoek van de kapitalistische produktiewijze. Zij bevat de ontdekking van een faktor, die de waarde voortdurend vergroot; bron van waarde is, terwijl zij zelve tegen hare waarde wordt gekocht door den kapitalistischen ondernemer, die op de warenmarkt komt, om deze eigenaardige Waar op te doen, alwaar hij den verkooper van die Waar te ontmoeten weet, die dezen aan niemand anders, dan aan hem slijten kan. Deze Waar is die der arbeidskracht namelijk, die wij vroeger reeds hebben leeren kennen.

De bron der meerwaarde nu is te vinden, in den arbeidstijd, welke de ondernemer, de kapitalist, den arbeider voor zich laat arbeiden, boven den tijd welke noodig is om de waarde voort te brengen, die hij zelf kostte.

„Het kapitaal”, zegt Marx „heeft de meerarbeid niet uitgevonden. Overal, waar een deel der samenleving het monopolie der produktiemiddelen bezit, moet de arbeider, vrij of onvrij, aan de tot zijn onderhoud noodzakelijke arbeidstijd een overschot van arbeidstijd toevoegen, ten einde de levensmiddelen voor de eigenaars der produktiemiddelen voort te brengen.”

„Méérarbeid, arbeid boven den tot zelfbehoud van den arbeider noodzakelijken tijd, en toeëigening van het produkt dezer méérarbeid door anderen, uitbuiting van den arbeid dus, is aan alle tot nu bestaan hebbende maatschappelijke vormen, voor zoover zij zich in klassetegenstellingen bewogen hebben, gemeenzaam geweest. Maar eerst wanneer het produkt dezer meerarbeid, de vorm van meerwaarde aanneemt, wanneer de eigenaar der produktiemiddelen, den vrijen arbeider—vrij van sociale banden en vrij van eigen bezit!—als voorwerp van uitbuiting tegenover [221]zich vindt en hem uitbuit, tot het doel van de produktie van waren, eerst dàn neemt dit produktiemiddel, het specifieke karakter van kapitaal aan. En dit is op groote schaal eerst geschied, aan het einde van de 15^e, en aan het begin van de 16^e eeuw.”

Nemen wij, om de produktie van de meerwaarde met een voorbeeld aanschouwelijk te maken, eens het volgende geval. De heer Jansen, industrieel, richt zich in. Zijn vader stelt een groot kapitaal ter zijner beschikking. Hij richt een katoenspinnerij op, neemt een technisch- en een handelsdirekteur aan, die het gansche bedrijf inrichten en leiden en de inkoop van katoen, de aanschaffing van machines, de aanstelling van arbeiders enz. bezorgen. De katoen wordt in de fabriek versponnen tot garen en deze wordt, door middel van reizigers etc., van de hand gezet.

De heer Jansen nu, men lette er wel op, heeft daarmede niet waren tegen waren geruild, door middel van de waar geld, maar hij had oorspronkelijk geld, hij heeft dit uitgegeven om waren te koopen (fabriek, inrichting, ruwprodukten, arbeidskrachten), en dan verkoopt hij weder zijn waren, om ze wederom tot geld te doen worden. De ruilformule is hier niet: W–G–W, maar is hier:

Geld–Waar–Geld.
(G–W–G.)

Hij heeft zijn geld in waren omgezet en hij zet zijn waren weder in geld om. Waarom doet hij dat? Dat doet hij om winst te maken; het geld dat in des heeren Jansen’s brandkast terugkomt, moet méér zijn dan dat wat er uit ging. Anders zou de heer Jansen een gek geweest zijn, om zijn geld in de circulatie te zenden. Maar het was des heeren Jansen’s doel niet, om het als een schat enkel te laten liggen, maar om het als kapitaal te laten fungeeren, het te laten broeden dus.

Alle waren die hij evenwel koopt (ruwprodukten, machines enz.), moet hij naar hunne waarde betalen, bijgevolg zijn winst zal daardoor niet vermeerderen. Maar de arbeidskracht der arbeiders die in zijnen dienst zijn, betaalt hij niet naar hare waarde. Nemen wij daartoe, nog eens het voorbeeld op en werken wij het verder uit. Een arbeider verspint in 6 uren, 10 pond ruw-katoen tot garen. In deze 10 pond garen steekt, nevens den zesurigen arbeid, ook [222]een deel van de arbeidsmiddelen, welke daarbij worden afgebruikt, vervat in de spindels. Het pond katoen komt hem te staan op f 0.60, het pond garen brengt f 0.90 op. Aan spinsel wordt 10 pond katoen ingewerkt, dus voor f 1.20. Het arbeidsloon bedraagt f 1.80. Dus:

Inkomsten en uitgaven zijn gelijk. Maar het doel van den fabrikant is anders. Zijn toch zes uren arbeidsloon voldoende, om de waarde der waar arbeidskracht te voldoen, dan zou de arbeider daarna moeten ophouden met arbeiden. Maar zóó zijn fabrikant en arbeider niet samen getrouwd! De arbeider is gehuurd voor een zekeren tijd, die de fabrikant goedvindt te bepalen, subsidiair zooals zij dien tezamen overeengekomen zijn. Bijvoorbeeld: een arbeidsdag van 12 uren. Wij nemen nu ons voorbeeld weêr op:

[223]

Hij wint dus dagelijks aan een arbeider: f 1.80, juist zooveel als het arbeidsloon van de zes uren bedraagt, die hij hem meer laat arbeiden. In die méér-arbeid, ligt de meer-waarde. Der waardewet is hier geen haartje gekrenkt en de kapitalist heeft tòch winst gemaakt. Van andere waren, is de ruilwaarde namelijk vervlogen, zoodra hun verbruik is afgeloopen; de waar arbeidskracht daarentegen, is, nadat het proces afgeloopen is, nog bruikbaar, ook wanneer zooveel van haar is verbruikt, als hare ruilwaarde bedraagt. Daar de waarde van de waar arbeidskracht elastisch of variabel is, d. w. z. met de voortschrijdende beschavingstoestanden steeds geringer wordt, terwijl de voortbrengingsgeschiktheid van de arbeidskracht niet inkrimpt,—d. w. z. de arbeider zou 12 en meer uren kunnen arbeiden, ook wanneer tot reproduktie van zijne dagelijksche arbeidskracht slechts 6 uren arbeids en minder noodig zouden zijn,—zoo kan de kooper der arbeidskracht, in ons voorbeeld de heer Jansen dus, de warenwaarde derzelve ten volle betalen en desniettemin méér-waarde overhouden. In enkele woorden dus: het verschil tusschen de gebruikswaarde en de ruilwaarde van de waar arbeidskracht, vormt de meerwaarde.

Het historisch toeëigenen van de meerwaarde, geschiedde zonder twijfel door het zich toeëigenen van vreemde waarde; hetzij door middel der waren-cirkulatie van het koopmanskapitaal, of, geheel onverbloemd, door het woekerkapitaal. Maar deze beide soorten van kapitaal-formaties, konden alleen in de samenleving ontstaan, door schennis van de wetten der warencirkulatie, door grove schennis van haar grondwet, dat waarden, alleen tegen gelijke waarden geruild kunnen worden. Het kapitaal stond daarvandaan, zoolang het handels- en woekerkapitaal was, in eene tegenstelling tot de economische organisatie van zijn tijd, en daarmede ook in tegenstelling, tot de moreele inzichten van zijn tijd. In de Oudheid, evenals in de Middeleeuwen stonden handel en woeker in een slechten reuk; zij werden op gelijke wijze gebrandmerkt, zoowel door de antieke Philosophen, door de heilige Kerkvaders, als door de Pausen. Met uitzondering van Calvijn, hebben ook de Hervormers—Luther niet voor ’t minst—handel en woeker scherp veroordeeld.

Wij moeten dan ook, om het kapitaal te onderkennen, tot deze zijne voorwereldsche vormen teruggaan. Eerst nadat hoogere vormen van kapitaal zich hadden ontwikkeld, konden zich ook tusschenvormen ontwikkelen, die de funkties van het handelskapitaal en het rentegevend kapitaal, in overeenstemming konden brengen, met de wetten van de thans heerschende warenproduktie. [224]Maar eerst ook van dat oogenblik af, hebben zij opgehouden het karakter van eenvoudige afzetterij of van direkten roof te dragen, zegt Marx.

Marx heeft deze soorten van kapitaal, in de beide eerste deelen van „Das Kapital”, dan ook niet behandeld, omdat zij bij de navorsching van het kapitalisme, als vorm van eene produktiewijze, als maatschappelijk verschijnsel, rechtstreeks niet betrokken zijn.

Men begrijpt evenwel nu, in het gansche proces van de voortbrenging der meerwaarde, ook het groote gewicht, dat daarin

bekleedt, waaraan bij Marx een zevental beschrijvende hoofdstukken zijn gewijd, die historisch en economisch zeker behooren, tot het grootste wat op dit gebied is verricht. Zijne onderzoekingen daaromtrent, benevens die omtrent de verdeeling van den arbeid, haar ontstaan en hare ontwikkeling in de periode der Manufaktuur, de machinerie en de groot-industrie, vormen de klassieke gedeelten uit het eerste deel van „Das Kapital”. Hunne economische en historische waarde, wordt door geen staathuishoudkundige van eenig gezag meer ontkend. In dat opzicht, is zijn groote werk dan ook eene voortzetting geweest, van Adam Smith’s beroemde „Wealth of the Nations” (Rijkdom der volkeren).

„De kapitalist,”—zegt Marx, aan den aanvang van de behandeling der „Arbeidsdag”,—„heeft de arbeidskracht tot hare dagwaarde gekocht. Hem behoort dus hare gebruikswaarde toe, gedurende een arbeidsdag. Hij heeft dus óók het recht verkregen den arbeider, gedurende dien dag, voor zich te laten arbeiden. Maar wat is een arbeidsdag? In elk geval minder dan een natuurlijken levensdag. En hoeveel minder? De kapitalist (natuurlijk is hier sprake van den ondernemer in het algemeen), heeft zijn eigen inzichten omtrent dit ultima thule, de noodzakelijke grenzen van den arbeidsdag. Als kapitalist is hij slechts gepersonifieerd kapitaal. Zijn ziel is de kapitalistenziel. Het kapitaal kent slechts één levensaandrift, de aandrift zich in waarden om te zetten; méérwaarde voort te brengen, en met zijn konstant gedeelte, de produktiemiddelen, de grootst mogelijke massa meerarbeid in zich op te zuigen. Kapitaal is gestorven arbeid, die op vampyr-achtige wijze opleeft, door opzuiging van levenden arbeid en er zoo veel te meer van leeft, naarmate het meer daarvan in zich opzuigt. De tijd waarin de arbeider werkt, is de tijd waarin, door den kapitalist de van hem gekochte arbeidskracht, wordt verbruikt”.... [225]

...„Van zeer elastische grenzen hier afgezien, worden er door den aard der warenruil zelf, geen grenzen van den arbeidsdag, dus ook geen grenzen van de meerwaarde getrokken. De kapitalist staat op zijn recht als kooper, wanneer hij den arbeidsdag zoo lang als mogelijk is maakt, en, zoo mogelijk uit eenen arbeidsdag, er twee tracht te maken. Aan den anderen kant, houdt de specifieken aard van de verkochte waar (arbeidskracht) een grens van haar verbruik door den kooper in, terwijl de arbeider op zijn recht staat als verkooper, wanneer hij den arbeidsdag tot op eene bepaalde minimum-grootte tracht te beperken. Hier is dus een antimonie voorhanden; recht tegenover recht, beiden gelijkmatig bezegeld door de wet van den warenruil. En zoo is dan ook in de geschiedenis der kapitalistische produktiewijze, de normeering van den arbeidsdag, tot een strijd om de grenzen van den arbeidsdag geworden; een strijd tusschen de gezamenlijke kapitalisten, d. w. z. tusschen de klasse der kapitalisten en de gezamenlijke arbeiders of de arbeidersklasse.”

Voor het eerst is men in Engeland, en wel in 1843, begonnen den arbeidsdag wettelijk vast te stellen, nadat bijna een halve eeuw lang de arbeiders in dat land daarvoor gestreden hadden en het bitterst daarin door de economen zijn tegengewerkt geworden.

„Desniettemin,” zegt Marx, „heeft het principe gezegevierd en in de groot-industrietakken, die zelve de schepping zijn der moderne produktiewijze, was zijne wondervolle ontwikkeling, die hand aan hand is gegaan, met de moreele wedergeboorte der fabrieksarbeiders, zelfs voor blinden te zien.”

De economische beteekenis van den arbeidsdag voert ons tot eene beschouwing van

Tot nu toe, hebben wij gezien hoe de kapitalist zijn meerwaarde vormt: uit onbetaalden arbeidstijd. Deze nu noemt Marx de: absolute méérwaarde. Maar het spreekt van zelf, dat er nog een andere soort moet bestaan; dit bleek ons reeds uit het exposé van de gansche warencirculatie. Wij hebben gezien, dat de meerwaarde voortkomt uit den onbetaalden arbeidstijd. Hare bron zit in den arbeidsdag. De arbeidsdag kan echter niet tot in het oneindige verlengd worden. Aan het streven der kapitalisten, hem te verlengen, worden grenzen gelegd, zoowel van moreelen, als van politieken aard. „De door verlenging van den arbeidsdag voortgebrachte meerwaarde noem ik,” zegt Marx, „absolute meerwaarde; de meerwaarde daarentegen, die uit de verkorting van [226]den noodwendigen arbeidstijd en de daarmede overeenstemmende verandering, in de hoegrootheidsverhouding der beide bestanddeelen van den arbeidsdag voortkomt: relatieve meerwaarde.

„Om de waarde van de arbeidskracht te doen dalen, moet de stijging der produktiekrachten die industrietakken aangrijpen, welker produkten de waarde der arbeidskracht bepalen; die dus noch tot den kring van de door de gewoonte vastgestelde levensmiddelen behooren, noch daarvoor in de plaats kunnen treden. De waarde eener waar, wordt echter niet alléén bepaald door het kwantum arbeid, hetwelk haar den laatsten vorm doet verkrijgen, maar evenzoogoed, door de massa der produktiemiddelen, die zij in zich bevat. Bijv. de waarde van een paar schoenen, wordt niet alleen door den arbeid des schoenmakers, maar ook door de waarde van het leder, het pek, draad enz. bepaald. Stijging van de produktiekracht en de daarmede gepaard gaande goedkoopermaking der waren, in de industrieën welke de stoffelijke elementen van het constant-kapitaal, de arbeidsmiddelen en het arbeidsmateriaal, tot voortbrenging der noodzakelijke levensmiddelen leveren, doen dus eveneens de waarde van de arbeidskracht dalen.”....

„De goedkooper geworden waar, doet natuurlijk de waarde der arbeidskracht, slechts pro tanto, d. w. z. alleen maar in die verhouding, waarin zij in de reproduktie van de arbeidskracht overgaat, dalen. Hemden bijv., zijn een noodzakelijk levensmiddel, maar een van de velen. Hunne goedkoopermaking, vermindert alleen de uitgaven der arbeiders voor hemden. De totaalsom van de noodzakelijke levensmiddelen bestaat echter uit verschillende waren, louter produkten van de bijzondere industrieën, en de waarde van ieder dier waren, vormt steeds een zich gelijkverdeelend deel, van de waarde der arbeidskracht. Deze waarde neemt af, met de tot hare reproduktie noodzakelijken arbeidstijd, welker totaalverkorting gelijk is aan de som van hare verkortingen, in alle bijzondere takken van voortbrenging.”....

„De waarde der waren, staat in omgekeerde verhouding tot de produktiekracht van den arbeid. Evenzoo,—omdat zij door de waarde der waren bepaald wordt,—de waarde der arbeidskracht. Daarentegen staat de relatieve meerwaarde, in direkte verhouding tot de produktiekracht van den arbeid. Zij stijgt met stijgende- en daalt, met dalende produktiekracht. Een maatschappelijke doorsneê-arbeidsdag van 12 uren, geldswaarde als gelijkblijvend verondersteld, produceert steeds hetzelfde waardeprodukt van 6 Shilling, hoe deze som van waarden zich ook immer moge verdeelen, tusschen het aequivalent voor de waarde der [227]arbeidskracht en de meerwaarde. Dalen evenwel, ten gevolge van de gestegen produktiekracht der waarden, de dagelijksche levensmiddelen en dientengevolge, de dagelijksche waarde der arbeidskracht van 5 shilling op 3 sh., dan rijst de meerwaarde van 1 sh. op 3 sh. Ten einde de waarde der arbeidskracht te reproduceeren, waren er 10 en zijn er thans nog slechts 6 arbeidsuren vrij gekomen en kunnen deze bij de domeinen van den meerarbeid worden ingelijfd. Het is daarom de immanente drijfveer en de gestadige tendens van het kapitaal, de produktiekracht der arbeid te doen stijgen, en te dien einde de waar, en door de goedkoopermaking van de waar, den arbeider-zelve goedkooper te maken.”

Een verhooging van de produktiekracht van den arbeid, die van verkorting van den arbeidsdag het noodwendige gevolg moet zijn, is echter alleen mogelijk, door eene verandering van de produktiewijze, door verbetering van de arbeidsmiddelen en van de arbeidsmethoden. Produktie van relatieve meerwaarde, heeft dus tot voorwaarde, eene revolutie van het arbeidsproces.

„De produktie van de absolute meerwaarde,” zegt Marx verder, „draait zich slechts om de lengte van den arbeidsdag; de produktie van de relatieve meerwaarde, revolutioneert door en door de technische processen van den arbeid en de maatschappelijke groepeeringen.

„Zij veronderstelt dus eene specifiek-kapitalistische produktiewijze, die, met hare methoden, middelen en voorwaarden zelven eerst op den grondslag van de formeele subsumtie van den arbeid onder het kapitaal, op natuurlijke wijze ontstaat en verder ontwikkeld wordt”....

„Wij zien dan ook bij stijgende produktiekracht van den arbeid, het percentage van de meerwaarde aanhoudend stijgen, terwijl de waarde van het produkt daalt. Zoo zien wij in de kapitalistische produktiewijze, in hare specifiek groot-industrieele uiting, den oogenschijnlijken tegenspraak zich ontwikkelen, dat de kapitalisten onophoudelijk zich moeite geven, steeds goedkooper te produceeren, d. w. z. de waarde der waren steeds te doen dalen, terwijl zij daarbij steeds meer waarde, zich toe-eigenen kunnen. Wij zien ook dat, hoe grooter de produktiekracht van den arbeid, des te grooter wordt de meerwaarde, de overschietende arbeidstijd van den arbeider. De kapitalistische produktiewijze streeft er naar, de produktiekracht van den arbeider reusachtig te doen stijgen, den noodwendigen arbeidstijd tot op een minimum te reduceeren, maar gelijktijdig evenwel, den arbeidsdag zoo veel als mogelijk is te verlengen.” [228]

„Zooals de machinerie het machtigste middel is, om de produktiviteit van den arbeid te doen stijgen, d. w. z. de tot voortbrenging eener waar noodwendige hoeveelheid arbeidstijd te verkorten, zoo wordt zij als draagster van kapitaal, reeds dadelijk in de, onmiddellijk door haar aangegrepen industrieën, tot het machtigste middel om den arbeidsdag, boven elke natuurlijke beperking uit, te doen verlengen. Zij verschaft aan den eenen kant, nieuwe voorwaarden die het kapitaal geschikt maken, deze zijne gestadige tendens den vrijen teugel te laten vieren, aan den anderen kant echter nieuwe motieven, tot het wettigen van zijn geeuwhonger naar vreemden arbeid.

„In de eerste plaats maakten, in de machinerie, de beweging en de aktiviteit van de arbeidsmiddelen zich zelfstandig, tegenover den arbeider. Zij wordt aan en op zichzelf, een industrieel perpetuum mobile, dat ononderbroken voort zou moeten produceeren, als zij daarbij niet stuitte op zekere natuurlijke grenzen in hare menschelijke bedienden: hunne lichaamszwakte en hunne eigenzinnigheid. Als kapitaal,—en als zoodanig bezit de automaat in handen van den kapitalist bewustzijn en wil,—is het daarom met de tendens behept, de weêrstrevende, maar elastische menschelijk-natuurlijke grenzen tot een minimum van weêrstand terug te dringen. Dezen worden buitendien nog verminderd, door de schijnbare gemakkelijkheid van den arbeid aan de machine en het meer voeg- en buigzame element, dat den vrouwen- en kinderarbeid oplevert.”....

„De machine produceert relatieve méérwaarde; niet alleen doordien zij de arbeidskracht direkt in waarde doet dalen en deze, indirekt, door billijkermaking van de in hare reproduktie op te nemen waren, goedkooper maakt, maar ook, doordien zij bij hare eerste sporadische invoering, de door de machinebezitter verwerkten arbeid, omzet in gepotentiëerde arbeid; de maatschappelijke waarde van het machineprodukt, boven zijne individueele waarde uit verhoogt en den kapitalist aldus in staat stelt, met een geringer waardedeel van het dagelijksch produkt, de dagwaarde van de arbeidskracht te vervangen. Gedurende de overgangsperioden, die waarin het machinebedrijf een soort monopolie [235]blijft, zijn daarvandaan de winsten buitengewoon en de kapitalist zocht deze „eersten tijd van jeugdige liefde” zoo grondig mogelijk uit-te-buiten, door een zoo groot mogelijke verlenging van den arbeidsdag. De grootte van den winst verscherpt den geeuwhonger naar méérdere winst.

„Door het algemeener worden van de machinerie, in dezelfde produktietak, zinkt de maatschappelijke waarde van het machineprodukt tot op zijne individueele waarde en maakt zich de wet voelbaar, dat de meerwaarde niet uit de arbeidskrachten voortkomt, welke de kapitalist door de machine vervangen heeft, maar omgekeerd, uit de arbeidskrachten die hij aan haar doet aan den arbeid stellen. De méérwaarde komt slechts uit het variabel deel van het kapitaal voort, terwijl zij zagen, dat de massa van de meerwaarde bepaald wordt door twee faktoren: het percentage der meerwaarde en het aantal van de gelijktijdig in dienst zijnde arbeiders. Bij een bepaalde lengte van den arbeidsdag, wordt het percentage van de méérwaarde bepaald, door de verhouding waarin de arbeid van een arbeidsdag, in noodzakelijke en in méérarbeid uiteenvalt. Het aantal van gelijktijdig aan het werk gehouden arbeiders, hangt hunnerzijds af van de verhouding van het variabel kapitaal-deel tot die van het constante. Het is dus duidelijk, dat het machinebedrijf, hoe het ook steeds door verhooging van de produktiekracht van den arbeid, den méérarbeid ten koste van den noodzakelijken arbeid uitdijt, dit resultaat slechts kan doen te voorschijn roepen, doordien ’t het aantal van de voor een gegeven kapitaal, aan het werk zijnde arbeiders doet verminderen. Het verandert een deel van het kapitaal, dat vroeger variabel was, d. w. z. zich omzette in levende arbeidskracht, in machinerie, dus in constant kapitaal dat geen méérwaarde voortbrengt. Het is onmogelijk bijv., uit twee arbeiders evenzooveel meerwaarde te persen, als uit 24. Wanneer elk der 24 arbeiders in 12 uren, maar één uur meerarbeid levert, leveren zij tezamen 24 uren meerarbeid, terwijl de totaal-arbeid der twee arbeiders eigenlijk maar 24 uur bedraagt. Er is dus in de toepassing der machinerie, tot produktie van meerwaarde eene immanente tegenspraak; naardien zij van de beide faktoren der méérwaarde, die een kapitaal van een zekere grootte oplevert, de eene faktor, het percentage van de méérwaarde slechts dáárdoor kan doen vergrooten, door den anderen faktor, het getal arbeiders namelijk, te doen verkleinen.”...

„Wanneer dus de kapitalistische toepassing van de machinerie eenerzijds nieuwe, machtige motieven tot eene matelooze verlenging van den arbeidsdag schept en de wijze van arbeiden zelve, evenzoo als het karakter van het maatschappelijke arbeidslichaam op [236]eene manier revolutioneert, die den weêrstand tegen dezen tendens breekt, produceert zij anderzijds, deels uit van voor het kapitaal, vroeger ontoegankelijke groepen der arbeidersklasse, eene overvloedige arbeidersbevolking, die zich door het kapitaal de wet moet laten voorschrijven. Daarvandaan het merkwaardige verschijnsel in de geschiedenis van de moderne industrie, dat de machine alle zedelijke en natuurlijke grenzen van den arbeidsdag overschrijdt. Daarvandaan de economische paradox, dat het machtigste middel tot verkorting van den arbeidstijd, in het onfeilbaarste middel omslaat, alle levenstijd van den arbeider en zijne familie in disponibele arbeidstijd voor de waardevorming van het kapitaal om te doen zetten.”....

Hoe meer het machinewezen en met hem, eene bijzondere klasse van ervaren machinearbeiders zich ontwikkelen, zooveel te meer neemt dus een nieuwe oorzaak daarvan, namelijk:

toe. „Op dien grondslag (van den normaalarbeidsdag) ontwikkelt zich een verschijnsel ... tot een beslissende belangrijkheid—namelijk de intensifikatie van den arbeid”....

„Het is vanzelfsprekend, dat met de vooruitgang van het machinewezen en de opgehoopte ervaring eener bijzondere klasse van machinearbeiders, de snelheid en daarmede de intensiviteit van den arbeid, langs natuurlijken weg toenemen. Zoo gaat in Engeland sedert eene halve eeuw de verlenging van den arbeidsdag hand in hand met de groeiende intensiviteit van de fabrieksarbeid.”.... „Zoodra het gestadig zwellende verzet van de arbeidersklasse, den Staat dwong, de arbeidstijd gewelddadig te verkorten en in de eerste plaats voor de eigenlijke fabriek een normalen arbeidsdag voor te schrijven, van het oogenblik af aan dus, waarin verhoogde produktiviteit van méérwaarde door verlenging van den arbeidsdag buitengesloten was, wierp zich het kapitaal, met volle macht en bewustzijn op de produktie van relatieve méérwaarde, door bespoedigde ontwikkeling van het machinesysteem. Gelijktijdig trad daarmede eene verandering in het karakter van de relatieve méérwaarde in het leven.”

De vraag doet zich alsnu voor, hóe de arbeid geïntensiveerd wordt. „Zoodra de verkorting van den arbeidsdag, welke in de eerste plaats de subjektieve voorwaarde voor de condensatie van den arbeid schept, namelijk de geschiktheid van den arbeider meer kracht in een bepaalden tijd vlottend te maken, wettelijk-dwingend werd, werd de machine in den hand van het kapitaal tot [237]een objektief en systematisch toegepast middel, méér-arbeid in denzelfden tijd, uit denzelfden arbeid te persen. Dit geschiedde op dubbele manier: door verhoogde versnelling der machines en door uitgebreider omvang van de, door denzelfden arbeider te bewaken machinerie, of van het terrein zijner arbeid. Verbeterde construktie der machinerie, werd deels noodzakelijk ter uitoefening van grooteren druk op den arbeider, deels begeleidde zij vanzelf, de intensifikatie van den arbeid, omdat de grenzen van den arbeidsdag den kapitalist tot de strengste economie van produktiekosten dwongen. De verbetering van de stoommachine verhoogde het getal van hare cylinder-omwentelingen in eene minuut en veroorloofde tegelijk, door grootere krachtsbesparing, een omvangrijker mechanisme met denzelfden motor te drijven, bij gelijkblijvende, ja zelfs bij verminderende kolen-vertering. De verbetering van het transmissie-mechanisme verminderde de wrijving, en wat de moderne machinerie zoo in het oogvallend onderscheidt van de oudere, zij reduceerde de doorsneê en het gewicht van de groote en kleine assen, tot op een, steeds dalend minimum. De verbeteringen van de arbeidsmachinerie ten slotte, verminderen bij verhoogde snelheid en uitgebreider werking haren omvang, zooals bij de moderne stoomweefstoel; of vergrooten met haren romp, den omvang en ’t getal der door haar gedreven werktuigen, zooals bij de spinmachine; of wel vermeerderen de bewegelijkheid dezer werktuigen, door onzichtbare detailveranderingen derwijze als dit bij de „self-acting mule”, in het midden van de jaren 1850 het geval was, toen de snelheid van de spindels met ⅕ verhoogd is geworden.”

Na de beschouwing van den invloed der machine op de maatschappelijke voortbrenging en daarmede, op de maatschappelijke verhoudingen, wijdt Marx eene bespreking aan de moderne fabriek, waarbij hij het principieele verschil uiteenzet, tusschen de kapitalistische werkplaats uit de Manufaktuur-periode en de industrieele fabriek, die met de stoommachine wordt gedreven.

„In de Manufaktuur en onder het Handwerk, bedient de arbeider zich van het werktuig; in de fabriek dient de arbeider onder de machine; ginds gaat van hem de beweging van het arbeidsmiddel uit, welker beweging hij hier evenwel te volgen heeft. In de Manufaktuur vormden de arbeiders de leden van een levend mechanisme. In de fabriek bestaat een dood mechanisme, onafhankelijk van hen, en zij worden daarbij als levende aanhangsels ingelijfd”.... [238]

„Aan alle kapitalistische produktie, in zooverre zij niet alleen arbeidsproces, maar ook tegelijk waarde-vormend proces van het kapitaal is, is het eigen, dat niet de arbeider de arbeidsmiddelen, maar omgekeerd, de arbeidsmiddelen den arbeider aanwenden; maar eerst met de machinerie, wordt deze omkeering tot eene technische en handtastelijke werkelijkheid. Door zijne verandering in een automaat, treedt het arbeidsmiddel gedurende het arbeidsproces zelf, den arbeider als kapitaal tegenover en wel als dooden arbeid welke den levenden arbeid overheerscht en hem uitzuigt.”

„De technische ondergeschiktheid van den arbeider, onder den gelijkvormigen gang van de arbeidsmiddelen en de eigenaardige samengesteldheid van het arbeidslichaam, uit individuen van beiderlei geslacht en verschillenderlei ouderdom, doen een kazerneachtige discipline ontstaan, die zich tot een volkomen fabrieksrégime vervormt, en den reeds vroeger aangeduiden arbeid van het toezicht, dus tegelijk de verdeeling van de arbeiders in handenarbeiders en arbeidsopzichters, in gemeene industriesoldaten en industrieofficieren, ten volle doet ontwikkelen.”.... „De fabrieks-codex, waarin het kapitaal zijn autocratie over de arbeiders,—zonder de anders door de bourgeoisie zoo geliefde verdeeling der machten en het nog veel geliefder vertegenwoordigende stelsel,—privaat-rechtelijk en eigenmachtig heeft geformuleerd, is slechts de kapitalistische karrikatuur van de maatschappelijke regeling van het arbeidsproces, die noodig werd door de coöperatie op groote schaal en de aanwending van gemeenschappelijke arbeidsmiddelen, der machinerie namelijk. In de plaats van den zweep des slavendrijvers is nu het strafwetboek van den opzichter gekomen. Alle straffen lossen zich natuurlijk op in geldstraffen en loonkortingen. En de wetgevende scherpzinnigheid van de fabrieks-Lycurgussen, maakt voor hem de overtreding harer wetten, zoo mogelijk, nog winstgevender dan hunne opvolging. Wij wijzen hier slechts op de materieele voorwaarden waaronder de fabrieksarbeid verricht wordt. Alle zinnelijke organen worden gelijkmatig geschaad, door de kunstmatig verhoogde temperatuur, de met afval van het ruwmateriaal bezwangerde atmosfeer, het oorverdoovend alarm enz.; afgezien nog van het levensgevaar onder dicht op elkander geplaatste machinerie, die met de regelmatigheid van de jaargetijden, hare industrieele veldslag-bulletins voortbrengt. De economiseering van de maatschappelijke produktiemiddelen, eerst in het fabriekssysteem broeikasmatig gerijpt, wordt in de hand van het kapitaal, tegelijkertijd tot eene systematischen roof aan de levensvoorwaarden [239]van den arbeider tijdens den arbeid; roof aan ruimte, lucht, licht en aan persoonlijke beschuttingsmiddelen tegen levensgevaarlijke of voor de gezondheid schadelijke omstandigheden van het produktieproces; om van inrichtingen tot gemak van den arbeider hier niet eens te spreken. Noemt nu Fourier,—zoo eindigt Marx zijne analyse van de fabriek,—ten onrechte de fabrieken verzachte galeien?”

De machine maakt den arbeider overbodig, dat is met de kapitalistische produktiewijze, tot een onloochenbaar feit geworden. „Een groote reeks van burgerlijke economen,” zegt Marx, „neemt aan, dat alle machinerie die arbeiders verdringt, steeds tegelijkertijd en noodwendig een, daaraan gelijkblijvend kapitaal, tot werkverschaffing van aan hetzelve identieken arbeid vrij doet komen. Dit kapitaal, althans opgevat in den zin van levensmiddelen, welke de arbeiders verteerd zouden hebben, wanneer zij aan den arbeid gebleven waren, en dat nu de behoefte heeft arbeid voor deze vrijgekomen groepen van arbeiders in het leven te roepen, ten einde daarna door hen te worden geconsumeerd”. Deze theorie die van de „compensatie”, gelijk zij in de engelsche economie van Mc. Culloch, Torrens, Senior, John Stuart Mill e. a. wordt geheten, wordt door Marx scherp gecritiseerd. Het werkelijke, door het economisch optimisme, geparodieerde feit zegt Marx, is dit: de door de machinerie verdrongen arbeiders, worden uit de werkplaats op de arbeidsmarkt geworpen en vermeerderen aldaar, het getal der reeds voor kapitalistische uitbuiting disponibele arbeidskrachten”.... „De uit de eene tak van industrie geworpen arbeiders, kunnen gewis in een andere werk vinden! Vinden zij dat, en wordt daardoor den band tusschen hen en de met hen vrijgekomen levensmiddelen weder aangeknoopt, dan geschiedt dit door middel van een nieuw, er aan toegevoegd kapitaal dat naar belegging haakt, geenszins echter door middel van een reeds vroeger gefunktioneerd hebbend en thans in machinerie veranderd kapitaal”...

„Verder trekt elke tak van industrie jaarlijksch een nieuwe menschenstroom aan, die haar zijn contingent, ter regelmatige vervanging en wasdom, levert. Zoodra de machinerie, een deel van de tot dusver in eene bepaalde tak van industrie werkende arbeiders, vrij doet komen, wordt ook het plaatsvervangingscontingent op nieuw verdeeld en in andere takken van arbeid geabsorbeerd, terwijl de oorspronkelijke slachtoffers in het overgangstijdperk, grootendeels verworden en omkomen”....

„Dat de machinerie, waar zij noodzakelijkerwijs arbeiders uit [240]een tak van produktie verdringt, eene toename van arbeidskrachten in een andere tak te voorschijn kan roepen, is een werking, zegt Marx, die met de „compensatie-theorie” niets van doen heeft. De machine schept een nieuwe soort van arbeid, niet alleen door het bouwen van machines; maar met de uitbreiding van het machinebedrijf in een tak van industrie, wordt ook dadelijk de produktie in andere takken van het bedrijf opgevoerd, die welke er de produktiemiddelen voor moeten leveren.”....

„Het onmiddellijke resultaat der machinerie is, de méérwaarde en tegelijk daarmede de produktenmassa waarin zij zich vertoont, dus met de substantie waarop de kapitalistenklasse benevens haren aanhang teert, die maatschappelijke groepen zelven, te vergrooten. Haren groeienden rijkdom en het relatief gestadig verminderend getal van, voor de produktie der eerste levensbehoeften benoodigde arbeiders, brengen met nieuwe weeldebehoeften, tegelijk nieuwe middelen ter hunner bevrediging voort. Een grooter deel van het maatschappelijk produkt, verandert zich in surplus-produkt en een grooter deel van dat surplus-produkt, wordt in verfijnder en vermenigvuldigder vormen, gereproduceerd en verteerd. Met andere woorden dus: de produktie van de weelde neemt toe.”

„De vermeerdering van produktie- en levensmiddelen, bij relatief afnemend getal arbeiders, drijft weder tot uitbreiding van den arbeid in industrietakken, welker produkten als kanalen, warendokken, tunnels, bruggen etc., slechts in den verren toekomst vruchten dragen. Er vormen zich, hetzij direkt op den grondslag der machinerie, hetzij op een daarmede gelijkstaand, algemeen stadium van industrieele omwenteling, geheel nieuwe takken van produktie en dus nieuwe terreinen voor den arbeid.”

„Ten slotte veroorlooft de buitengewoon verhoogde produktiekracht, in de spheren van de groot-industrie, vergezeld als zij gaat van intensief en extensief verhoogde uitbuiting van de arbeidskracht in alle overige produktiespheren, een steeds grooter deel van de arbeidersklasse, als onproduktief in gebruik te nemen en aldus de oude huisslaven, onder den naam van „dienstbare klasse”, zooals lakeien, dienstboden, livreiknechts enz., op steeds massaler wijze te reproduceeren.”

Marx critiseert ook vervolgens de theorie, dat de machinerie, nadat de schriktijd van hare invoering en hare ontwikkeling afgeloopen was, ten slotte bewezen heeft, het aantal arbeiders te vermeerderen in plaats van te verminderen. Dat is, zegt hij, zeker waar maar die toename, was niet minder eene toename van grooter en steeds aangroeiender levensonzekerheid bij de arbeidende klasse!

De ongehoorde, stootenderwijs verkregen rekbaarheid van het [241]fabriekswezen en zijne afhankelijkheid van de wereldmarkt, brengen noodwendig koortsachtige produktie voort, waarmede dan eene volgende overvulling van de markten, met de daarop contrakteerende verlamming intreedt. Het leven der industrie, zet zich om in een elkander opeenvolgende reeks tijdperken, van middelmatige levendigheid, prosperiteit, overproductie, crisissen en stagnaties. Voor den arbeider beteekent deze kringloop, het gestadig zweven tusschen overarbeid en werkeloosheid, volkomen onzekerheid van den arbeid en de loonshoogte, kortom van zijn gansche levenspositie in het algemeen.

Het groot-industrieele bedrijf heeft de oude verhoudingen der huisindustrie gerevolutioneerd. Deze revolutie wordt nog bespoedigd door de, met de algemeene invoering en ontwikkeling van de fabriek noodzakelijk geworden, fabrieks- en arbeidswetgeving. „De arbeidswetgeving,” zegt Marx, „deze eerste bewuste en planmatige terugwerking van de maatschappij op de natuurlijke gestalte van haar produktieproces, is, zooals wij hebben gezien, evenzoo een noodzakelijk produkt der groot-industrie, als katoenen garens, self-actors en de electrische telegraaf dat zijn.”

Marx gaat hier verder, historisch de werking na van de arbeidswetgeving en komt tot deze conclusie:

„Daar waar de veralgemeening van de fabriekswetgeving, als physiek en geestelijk beschuttingsmiddel der arbeidersklasse, onvermijdelijk geworden is, bespoedigt zij aan den anderen kant.... de verandering van verstrooide in arbeidsprocessen op grooter, maatschappelijker schaal, dus de concentratie van kapitaal en de alleenheerschappij van het fabrieksregiment. Zij verstoort alle traditioneele en overgangsvormen, waarachter zich de heerschappij van het kapitaal nog gedeeltelijk heeft kunnen verstoppen en zet er voor in de plaats, zijn direkte, onverkapte heerschappij.”....

„Met de spheren van het kleinbedrijf en der huisarbeid vernietigt zij de laatste toevluchtsoorden „der overtolligen”, en daarmede de bestaande veiligheidsklep van het gansche mechanisme der samenleving. Door de materieele voorwaarden en met de maatschappelijke combinatie van het produktieproces, doet zij de tegenspraken en antagonismen van zijn kapitalistischen vorm rijpen, en daarmede ook gelijktijdig, de elementen tot vorming eener nieuwe en de omwentelingsmomenten, ter verstoring der oude samenleving geboren worden.” [242]

Het geval dat de méérwaarde, in haar geheel, door den kapitalist [251]individueel wordt geconsumeerd, is uitzondering. De meerwaarde verandert, minstens voor een deel, weder in kapitaal. „Aanwending van méérwaarde of terugverandering van méérwaarde in kapitaal, is: akkumulatie van kapitaal.

„Beschouwen wij dit proces, in de eerste plaats van het standpunt van den individueelen kapitalist. Een spinner heeft bijv. een kapitaal van 10,000 pd. St. uitgelegd, waarvan ⅘ in katoen, machines etc., het laatste vijfde in arbeidsloon. Hij produceert jaarlijks 240,000 pond garen, ter waarde van 12,000 pd. St. Bij een percentage van méérwaarde van 100 proc., steekt de méérwaarde in het meerprodukt of nettoprodukt van 40,000 pond garen, een zesde gedeelte van het brutoprodukt, tot een waarde van 2000 pd. St., dat door den verkoop gerealiseerd moet worden. Een waardesom van 2000 pd. St., is gelijk een waardesom van 2000 pd. St. Men kan het echter, noch dat geld aanzien noch kan men het eraan ruiken, dat het méérwaarde is. Het karakter van een waarde als méérwaarde toont aan, hoe het tot zijn eigenaar kwam, maar het verandert daardoor niets, aan den aard van die waarde of van het geld.

„Om nu de nieuw gewonnen som van 2000 pd. St., in kapitaal om te zetten, zal dus de spinner,—alle andere omstandigheden gelijkblijvend,—vier-vijfde daarvan uitleggen in den aankoop van katoen etc. en een vijfde in den aankoop van nieuwe spinners, die op de markt, de levensmiddelen vinden zullen, welker waarde hij hen voorgeschoten heeft. Dan fungeert dat nieuwe kapitaal van 2000 pd. St. in de spinnerij, en brengt zijnerzijds weder een méérwaarde van 400 pd. St. voort.”...

„Het is dus de oude geschiedenis: Abraham gewan Izaäk, Izaäk gewan Jakob enz. Het oorspronkelijke kapitaal van 10,000 pd. St., brengt een méérwaarde van 400 pd. St. voort, deze, wederom gekapitaliseerd, aldus in een tweede toegevoegd kapitaal veranderd, brengt een nieuwe méérwaarde van 80 pd. St. voort, enz.”

„De oorspronkelijke verandering van geld in kapitaal, voltrekt zich alzoo in de nauwkeurigste overeenstemming, met de economische wetten van de warenproduktie en met het uit hen afgeleid eigendomsrecht. In weerwil daarvan, leidt zij tot het volgende resultaat:

„1) Dat het produkt den kapitalist toebehoort en niet den arbeider;

„2) Dat de waarde van dit produkt, buiten de waarde van het uitgelegde kapitaal, eene méérwaarde bevat die den arbeider arbeid, [252]maar den kapitalist niets gekost heeft en die, desniettegenstaande het eigendom van den kapitalist wordt;

„3) Dat de arbeider zijn arbeidskracht behouden heeft en ze opnieuw verkoopen kan, zoodra hij daarvoor een kooper vindt.”....

„Dit resultaat wordt onvermijdelijk, zoodra de arbeidskracht door den arbeider-zelf, als waar, dus vrij wordt verkocht. Maar ook van deze stonde af aan, wordt de warenproduktie de algemeene—en wordt zij de typische produktievorm; eerst van hier af aan, wordt elk produkt a priori voor den verkoop geproduceerd, en gaat alle geproduceerde rijkdom door de circulatie heen. Eerst van daar, waar de loonarbeid haren basis is, dwingt de warenproduktie zich aan de geheele samenleving op. Maar ook eerst daar is het, dat zij al hare verborgene krachten ontvouwt. Te zeggen, dat de tusschenkomst van den loonarbeid de warenproduktie vervalscht, wil zeggen, dat de warenproduktie wil zij onvervalscht blijven, zich niet ontwikkelen mag. In dezelfde mate, zooals zij zich volgens hare eigene, immanente wetten voortontwikkelt tot kapitalistische produktie, in diezelfde mate slaan de eigendomswetten der warenproduktie om in wetten der kapitalistische toe-eigening.”

Marx keert zich vervolgens tegen die economisten, welke de akkumulatie van het kapitaal verklaarden uit de „onthouding” of de „spaarzaamheid” der kapitalisten; de z.g.n.: abstinentie- of onthoudingstheorie van de officieele economie, door den Engelschen econoom W. Nassau Senior het eerst geformuleerd. Deze laatste verklaarde, zegt Marx, „ik vertaal het woord kapitaal, als produktie-instrument beschouwd, door het woord onthouding!”

„Een deel der meerwaarde,” zegt Marx, „wordt door de kapitalisten als revenue verteerd, een ander deel als kapitaal aangewend of geakkumuleerd.

„Bij een bepaalde hoeveelheid méérwaarde, zal een dezer deelen zooveel te grooter zijn, naar mate het andere kleiner is. Alle andere omstandigheden, als gelijkblijvend vooropgesteld, bepaalt de verhouding waaronder deze verdeeling zich voltrekt, de grootte der akkumulatie. Wie evenwel deze verdeeling onderneemt, dat is de kapitalist. Zij is dus de handeling van zijnen wil. Van dat deel van de door hem geheven schatting, dat hij akkumuleert, zegt men, hij bespaart het, omdat hij het niet opeet, d. w. z. omdat hij zijne funktie als kapitalist ermede uitoefent, n.l. de funktie om zich te verrijken, die hem is opgelegd.

„Slechts in zooverre, als de kapitalist gepersonifieerd kapitaal is, heeft hij eene historische waarde, en dat historische recht van [253]bestaan, als waarvan de geestige Lichnowsky zegt: „er geen datum van bestaat”. Slechts in zooverre, steekt zijn eigene transitive noodzakelijkheid, in de transitive noodzakelijkheid der kapitalistische produktiewijze. Maar in zooverre zijn dan ook, niet de gebruikswaarde en het genot, maar de ruilwaarde en derzelver vermeerdering, de hem voortstuwende motieven. Als fanatikus van de tot-waarde-making der waarden, dwingt hij onbarmhartig de menschheid tot produktie, om der produktie wille; daarvandaan dus, tot eene ontwikkeling van de maatschappelijke produktiekrachten en tot de voortbrenging van materieele produktievoorwaarden, welke alleen de reale basis voor eene hoogere ontwikkelingsvorm kunnen vormen, wier grondslag de volle en de vrije ontwikkeling van elk individu is. Slechts als personifikatie van het kapitaal, is de kapitalist respectabel. Als zoodanig, deelt hij met den schattenverzamelaar, de absolute tendens naar verrijking. Wat evenwel bij dezen, eene individueele manie schijnt te zijn, is bij den kapitalist, de werking van het maatschappelijk mechanisme, waarin hij niets dan een drijfrad is. Buitendien maakt de ontwikkeling der kapitalistische produktie, eene voortdurende verhooging, van het in eene industrieele onderneming vastgelegd kapitaal, tot eene noodzakelijkheid, en de concurrentie legt aan elken individueelen kapitalist, de immanente wetten van de kapitalistische produktiewijze, als uitwendige dwangwetten op de schouders. Zij dwingt hem voortdurend, zijn kapitaal uit te breiden, ten einde het te behouden en uitbreiden kan hij dit alleen, door middel van eene progressieve akkumulatie.

„In zooverre als zijn doen-en-laten, slechts funkties zijn van het in hem levend, met een wil en bewustzijn begaafd zijnd kapitaal, geldt voor hem, zijn eigen private consumptie als een roof aan de akkumulatie van zijn kapitaal, gelijk in de italiaansche boekhouding, privaat-uitgaven op de débetzijde van den kapitalist tegenover het kapitaal figureeren. De akkumulatie, beteekent de verovering van de wereld, door den maatschappelijken rijkdom. Zij breidt met de massa van het geëxploiteerde menschen-materiaal, tegelijk, de direkte en de indirekte heerschappij van het kapitaal uit.

„Maar deze erfzonde werkt overal door. Met de ontwikkeling der kapitalistische produktiewijze, van de akkumulatie en van den maatschappelijken rijkdom, houdt de kapitalist op eene bloote incarnatie van het kapitaal te wezen.”

Hij voelt een „menschelijk roeren” voor zijn eigene Adam en wordt er zoodoende toe gestemd, de dweperij voor ascese, als een vooroordeel van den ouderwetschen schattenverzamelaar te belachen. Terwijl de klassieke kapitalist, de individueele consumptie als een zonde [254]aan zijne funktie en tegen de „onthouding” van de akkumulatie brandmerkt, is de meer moderne kapitalist in staat, de akkumulatie als een „ontzeggen” van het drijven naar genot, op te vatten. „Twee zielen wonen er, ach! in zijn borst, de eene wil zich van de andere scheiden!”

„In het historische begin van de kapitalistische produktiewijze,—en ieder kapitalistisch parvenu maakt zulk een historisch stadium, individueel door,—zijn de drang naar verrijking en de gierigheid, als absolute hartstochten overheerschend. Maar de vooruitgang van de kapitalistische produktie, schept niet alleen een wereld van genot, zij opent met de speculatie, benevens het credietwezen, duizenderlei bronnen voor plotselinge verrijking. Op een bepaalde hoogte van ontwikkeling, wordt eene conventioneele graad van verkwisting, die tevens te-pronk-stelling van rijkdom en daarvandaan credietmiddel is, zelfs tot eene noodzakelijkheid voor de affaire van den „ongelukkigen” kapitalist. De weelde wordt een onderdeel, dat in de representatiekosten van het kapitaal opgaat. Buitendien verrijkt de kapitalist zich niet, gelijk de gierigaard, naar verhouding van zijnen persoonlijken arbeid en zijne persoonlijke niet-consumptie, maar in die mate, waarin hij vreemde arbeidskracht uitzuigt en den arbeider onthouding van levensgenot opdwingt. Alhoewel daarom de verkwisting van den kapitalist, niet het bona fide karakter van de verkwisting der feodale heeren bezit, maar in haren achtergrond, veel meer smerige gierigheid en angstiger berekening op den loer liggen, groeit desniettegenstaande zijne verkwisting met zijne akkumulatie aan, zonder dat de een den ander afbreuk behoeft te doen. Daardoor ontwikkelt zich gelijktijdig in den trotschen borst van het kapitalistisch individu, een faust-achtig conflikt, tusschen den drang naar akkumulatie en den drang naar genot.”

Marx stelt in het licht, hoe tal van omstandigheden de akkumulatie in de hand kunnen werken en doen toenemen, door de expansiekracht van het kapitaal te doen vergrooten, zooals de exploitatie van mijnwerken, die van den bodem etc.

Algemeen resultaat: Terwijl het kapitaal de beide oer-vormen van den rijkdom,—arbeidskracht en bodem—bij zich inlijft, verwijdt het zijne expansiekracht, die hem veroorlooft de elementen zijner akkumulatie uit te breiden ook naar de overzijde van de, schijnbaar door zijn eigen grootte getrokken grenzen, getrokken door de waarde en de massa der reeds geproduceerde produktiemiddelen, uit welke het zijn bestaan put.

Een andere gewichtige faktor in de akkumulatie van het [255]kapitaal, is de produktiegraad van den maatschappelijken arbeid.

„Met de produktiekracht van den arbeid groeit de produktenmassa aan, waarin zich eene bepaalde waarde, alzoo ook de méérwaarde van eene gegeven grootte, vertoont. Bij gelijkblijvende en zelfs bij dalende voet van de méérwaarde,—in zooverre zij slechts langzamer daalt, als de produktiekracht van den arbeid stijgt,—groeit de massa van het meerprodukt aan. Bij gelijkblijvende verdeeling derzelve, in revenue en toeslagkapitaal, kan daarvandaan de consumptie aangroeien, zonder afname van het akkumulatiefonds. De proportioneele grootte van het akkumulatiefonds kan zelfs op kosten van het consumptiefonds aangroeien, terwijl de goedkoopermaking der waren, voor de kapitalisten even zoo vele of meer genotmiddelen als voorheen, ter beschikking stelt. Maar met de aangroeiende produktiviteit van den arbeid, gaat, zooals men gezien heeft, de goedkoopermaking van den arbeider, alzoo een aangroeiend percentage van de méérwaarde hand aan hand, zelfs wanneer het reële arbeidsloon ook stijgt. Dit stijgt niet in verhouding tot de produktiviteit van den arbeid. Hetzelfde variabel kapitaal, zet alzoo meer arbeidskracht en daardoor meer arbeid in beweging. Dezelfde constante kapitaalwaarde, belichaamt zich in méér produktiemiddelen, d. w. z. in meer arbeidsmiddelen, arbeidsmateriaal en hulpstoffen, levert dus zoowel meer produkten vormers, als meer waardevormers of arbeidsopslurpers. Bij gelijkblijvende en zelfs afnemende waarde van het toegezet kapitaal, vindt daarom bespoedigde akkumulatie plaats. Niet alleen breidt zich de ontwikkelingstrap van de reproduktie stoffelijk uit, maar de produktie van de méérwaarde groeit ook sneller aan dan de waarde van het toegezet kapitaal.”....

„Bij een bepaalde exploitatiegraad van de arbeidskracht”—zoo eindigt Marx deze beschouwing—„wordt de hoeveelheid van de méérwaarde bepaald door het getal van de gelijktijdig uitgebuite arbeiders en dit beantwoordt, hoewel in afwisselende verhouding, aan de hoegrootheid van het kapitaal. Hoe meer het kapitaal dus door middel van de successievelijke akkumulatie aangroeit, des te meer groeit ook de som van waarden aan, die zich in consumptiefonds en akkumulatiefonds splitst. De kapitalist kan daarom flinker leven en tegelijkertijd zich meer „ontzeggen”. En tenslotte werken alle springveeren van de produktie zooveel te energieker, naarmate hare ontwikkelingshoogte zich, met de hoeveelheid van het voorgeschoten kapitaal, meer en meer verwijdt.”

Men zal uit deze beschouwingen bemerkt hebben, dat bij Marx, het kapitaal geen vaste grootte heeft, maar integendeel [256]zéér elastisch is. Dit, in tegenoverstelling met de klassieke staathuishoudkunde die van oudsher ervan hield om het maatschappelijk kapitaal op te vatten als zijnde van een vaste grootte en van eene vaste werkingsgraad.

Als de typische vertegenwoordigers van die opvatting, noemt Marx in de eerste plaats, de staathuishoudkundige Jeremias Bentham. Maar zoowel Robert Malthus als James Mill, (de vader van John Stuart Mill) en MacCulloch, hielden aan dit dogma van de staathuishoudkunde vast. Zoodoende kwam de officieele economie na Adam Smith, tot de theorie van het „arbeidsfonds”. „Tot welke tautologie het voeren moet”, zegt Marx, „om de kapitalistische grenzen van het arbeidsfonds, om te dichten in zijn maatschappelijke natuurgrenzen,” leert ons Prof. Fawcett: „Het circuleerende kapitaal van een land is zijn arbeidsfonds. Om daarom het doorsneê-geldloon dat elke arbeider bekomt te berekenen, hebben wij slechts eenvoudig dit kapitaal te deelen door het getal dat de arbeidersbevolking groot is”, zoo zegt deze professor.

Van den grootsten invloed was deze theorie van het „arbeidsfonds” zeer zeker op de stelsels die men er op heeft gebouwd. Als het variabel kapitaal van een vaste grootte is, dan is het begrijpelijk, dat er maar een zekere hoeveelheid levensmiddelen enz. onder de twee klassen, onder kapitalisten en arbeiders te verdeelen valt. Theoretiseert men nu nog verder, dat van die hoeveelheid er een gedeelte afgaat, bestemd voor het loon van de arbeiders, dat eveneens zijn vaste grootte heeft, dan spreekt het van zelve, dat men tot conclusies kan komen gelijk Robert Malthus er als volgt trok:

„Het getal arbeiders, dat in een land aan den arbeid kan worden gesteld, en de hoogte van hun loon, hangen af van de hoeveelheid der voorradige levensmiddelen. Is het loon te laag of kunnen vele arbeiders werk vinden, dan zal dit alleenlijk daarheen leiden, dat het getal der arbeiders zich sneller vermeerdert, dan de voorraad levensmiddelen. Het is de natuur, niet de produktiewijze, waaraan de ellende der arbeidersklasse moet worden geweten.”

Uit deze theorie, is de z. g. n. „bevolkingswet van Malthus” geboren, die nagenoeg door de gansche economische wetenschap echter sedert jaren is opgegeven. In den tijd waarin Marx evenwel schreef, was zij een dogma van de officieele staathuishoudkunde, waaraan niet mocht worden getwijfeld. Marx is haar het eerst, en wel zoo grondig te lijf gegaan, dat men kan zeggen, dat al wat nà hem over die „wet van Malthus” in kritischen zin is geschreven, [257]slechts min of meer bedekt plagiaat is geweest, van de wijze waarop Marx aantoonde, hoe élke produktiewijze haar eigen bevolkingsleer heeft en hoe élke phaze in de kapitalistische produktiewijze, hare bevolkingstoestand met zich mede brengt zoo dat aldus van „natuurlijke bevolkingswetten” geen sprake kan zijn.

In het drie-en-twintigste hoofdstuk van „Das Kapital” gaat Marx de invloed na, die de aangroeiende akkumulatie van het maatschappelijk kapitaal op de arbeidersklasse heeft.

„Wasdom van kapitaal,” zegt hij, „sluit wasdom van zijn variabel, of in arbeidskracht omgezet bestanddeel, in zich. Een deel van de in het toeslagkapitaal omgezette méérwaarde, moet steeds terug-veranderd worden, in variabel kapitaal of in het voorgeschoten arbeidsfonds. Veronderstellen wij dat, nevens overigens gelijk gebleven omstandigheden, de samenstelling van het kapitaal onveranderd blijft, d. w. z. eene bepaalde massa productiemiddelen of constant kapitaal, steeds dezelfde massa productiemiddelen vereischen om in beweging te worden gezet, dan groeit klaarblijkelijk de vraag naar arbeid en het substitutiefonds der arbeiders, in verhouding tot het kapitaal zooveel te sneller aan, als het kapitaal te sneller aangroeit. Dewijl het kapitaal jaarlijks eene méérwaarde produceert, waarvan een deel jaarlijks tot origineel kapitaal geslagen wordt; daar dit inkrement [aanwas] zelf jaarlijks aangroeit met den toenemenden omvang van het bereids in funktie gestelde kapitaal, en daar eindelijk, onder de bijzondere spoorslag van den drang naar verrijking, zooals bijv. het openen van nieuwe markten, nieuwe spheren van kapitaalbelegging—als gevolg van nieuw-ontwikkelde maatschappelijke behoeften enz.—de ontwikkelingshoogte van de akkumulatie plotseling uitzetbaar kan worden, door enkel veranderde verdeeling van de méérwaarde of het meerprodukt in kapitaal en revenue; kunnen de akkumulatie-behoeften van het kapitaal, de aangroeing van de arbeidskrachten of van het aantal arbeiders, de vraag naar arbeiders hunnen toevoer overvleugelen, en zullen daarvandaan de arbeidsloonen stijgen.... „De meer of minder gunstige omstandigheden, waarin de loonarbeiders zich in het leven houden en vermeerderen, veranderen niets, aan het grondkarakter van de kapitalistische produktiewijze. Zooals de eenvoudige reproductie, voortdurend de kapitaalsverhoudingen zelven reproduceert,—kapitalisten aan den eenen kant, loonarbeiders aan den anderen,—zoo reproduceert de reproductie op uitgebreider schaal of de akkumulatie, de kapitaalsverhoudingen op uitgebreider schaal, in meer kapitalisten, of grootere kapitalisten aan de ééne pool, meer loonarbeiders aan de andere. De reproduktie van de [258]arbeidskracht, die zich bij het kapitaal onophoudelijk als een middel tot waardevorming moet doen inlijven, die niet van hem loskomen kan, en welker onderhoorigheid aan het kapitaal alleen verduisterd wordt, door de verwisseling van den individueelen kapitalist waaraan zij zich verkoopt,—vormt inderdaad maar een moment in de reproduktie van het kapitaal-zelf. Akkumulatie van kapitaal is dus tevens vermeerdering van het proletariaat”....

„De wet van de kapitalistische produktie, die klaarblijkelijk aan de „natuurlijke bevolkingswet” ten grondslag ligt, komt eenvoudig hierop neer. De verhouding tusschen kapitaal, akkumulatie en de percentage van het loon, is niets dan de verhouding tusschen den onbetaalden, in kapitaal omgezetten arbeid en de tot beweging van het toeslag-kapitaal benoodigde hoeveelheid toegevoegden arbeid. Zij is dus geenszins een verhouding van twee van elkander onafhankelijke grootheden: eenerzijds de grootte van het kapitaal, anderzijds het getal van de arbeidersbevolking; zij is veelmeer in laatste instantie, de verhouding tusschen den onbetaalden en den betaalden arbeid, van dezelfde arbeidersbevolking. Groeit de hoeveelheid der door de arbeidersklasse geleverden, en door de kapitalistenklasse geakkumuleerden onbetaalden arbeid, snel genoeg aan, om slechts door eene buitengewone toeslag van betaalden arbeid, zich om te kunnen zetten in kapitaal, dan stijgt het loon, en, al het andere gelijkgebleven, neemt de onbetaalde arbeid dan in verhouding af. Zoodra evenwel deze afname het punt beroert, waar de, het kapitaal voedende méérwaarde, niet meer in normale hoeveelheid aangeboden wordt, dan treedt er eene reaktie in: een geringer deel van de revenue wordt gekapitaliseerd, de akkumulatie verlamt en de stijgende loonbeweging verkrijgt een terugslag. De verhooging van den arbeidsprijs, blijft dus eng besloten binnen grenzen, welke de grondslagen van het kapitalistisch systeem niet alleen onaangetast laten, maar ook nog zijne reproduktie op aangroeiende schaal blijven verzekeren. Deze in een natuurwet gemystificeerde, wet van de kapitalistische akkumulatie, wil dus feitelijk slechts zeggen, dat hare aard, elke zoodanige afname in den exploitatiegraad van den arbeid of elke zoodanige verhooging van den arbeidsprijs uitsluit, welke de gestadige reproduktie van de kapitaalsverhoudingen en hunne reproduktie op steeds uitgebreider schaal, ernstig in gevaar kunnen doen brengen. Dit kan niet anders zijn, onder een produktiewijze, waarin de arbeiders voor de behoeften van de waarde-schepping der voorradige waarden bestaan, in plaats van omgekeerd, dat de belichaamde rijkdom er voor de ontwikkelingsbehoefte van de arbeiders is. Zooals de mensch, in den [259]godsdienst door het maaksel van zijn eigen hoofd, zoo wordt hij onder de kapitalistische produktiewijze, door het maaksel zijner eigene handen beheerscht.”

De algemeene grondslagen van het kapitalistisch systeem eenmaal gegeven, treedt in het verloop van de akkumulatie telkens een punt te voorschijn, waarop de ontwikkeling der produktiviteit van den maatschappelijken arbeid, de machtigste hefboom wordt der akkumulatie. „Dezelfde oorzaak,” zeide reeds Adam Smith, „welke de loonen verhoogt, n.l. de toename van kapitaal, drijft tot verhooging der produktieve geschiktheden van den arbeid en stelt eene kleinere hoeveelheid arbeids, in staat, om eene grootere hoeveelheid van produkten voort te brengen.” Marx zegt:

„Afgezien van natuurlijke voorwaarden, als vruchtbaarheid van den bodem etc., en van de omstandigheden onafhankelijke, en geïsoleerd arbeidende producenten, dewelke zich echter meer kwalitatief, in de deugdelijkheid, dan kwantitatief in de massa van het gemaakte werk zal vertoonen, drukt zich de maatschappelijke produktiegraad van den arbeid uit, in de relatieve grootheidsomvang der produktiemiddelen, welke een arbeider gedurende een zekeren tijd, met dezelfde inspanning van arbeidskracht, in produkt kan omzetten. De massa der produktiemiddelen, waarmede hij funktioneert, groeit aan, met de produktiviteit van den arbeid.”.... „Bijv. met de manufaktuurmatige verdeeling van den arbeid en de toepassing der machinerie, wordt in denzelfden tijd meer grondstof verwerkt, treedt dus eene grootere massa van grondstof met hulpmaterieel, het arbeidsproces binnen. Dat is het gevolg van de aangroeiende produktiviteit van den arbeid. Aan den anderen kant, is de massa van in gebruik genomen machinerie, arbeidsvee, minerale mest, draineerings-inrichtingen enz. de voorwaarde voor groeiende produktiviteit van den arbeid. Evenzoo, de massa van de in bouwwerken, hoogovens, transportmiddelen etc. geconcentreerde hoeveelheid produktiemiddelen. Hetzij evenwel voorwaarde, hetzij gevolg, de groeiende grootte-omvang van de produktiemiddelen, in vergelijking tot de bij haar ingelijfde arbeidskracht, drukt de aangroeiende produktiviteit van den arbeid uit. De toename der laatste, verschijnt dus in de afname der arbeidsmassa, in verhouding tot de door haar voortbewogen massa van produktiemiddelen, of in de grootte-afname van den subjektieven faktor van het arbeidsproces, vergeleken met zijne objektieve faktoren.

„Deze verandering in de technische samenstelling van het kapitaal, [260]de groeiing der massa van produktiemiddelen, vergeleken met de massa van de haar doen-levende arbeidskracht, spiegelt zich terug in hunne waardesamenstelling, in de toename van het constante bestanddeel der kapitaalswaarde, op kosten van zijn variabel bestanddeel. Er worden bijv. van een kapitaal, procentsgewijs berekend, oorspronkelijk elke 50 proc. in produktiemiddelen en elke 50 proc. in arbeidskrachten vastgelegd; later, met de ontwikkeling van den produktiegraad van den arbeid, elke 80 proc. in produktiemiddelen en elke 20 proc. in arbeidskrachten etc. Deze wet van den stijgenden groei van het constante deel van het kapitaal, in verhouding tot zijn variabel deel, wordt bij elke schrede bevestigd, door eene vergelijkende analyse van de prijzen der waren, hetzij dat wij verschillende economische tijdperken van eene enkele natie bij elkaâr vergelijken, of die van verschillende naties, in hetzelfde tijdstip. De relatieve grootte van het prijselement, die slechts de waarde van de verteerde produktiemiddelen, of het constante deel van het kapitaal vertegenwoordigt, zal in direkte, de relatieve grootte van het andere, de arbeid betalende of het variabel deel van het kapitaal vertegenwoordigende prijselement, zal, over het algemeen, in omgekeerde verhouding staan, tot de vooruitgang der akkumulatie.”...

„Op de grondslag der waren-produktie, waarbij de produktiemiddelen het eigendom van private personen zijn, waarin de handarbeider, of geïsoleerd en zelfstandig waren voortbrengt of zijn arbeidskracht als waar verkoopt,—omdat hem de middelen tot eigenbedrijf ontbreken—realiseert zich deze voorwaarde slechts door den groei van de individueele kapitalen, of in die mate, waarin de maatschappelijke produktie- en levensmiddelen tot privaat eigendom der kapitalisten worden omgezet. De bodem der waren-produktie, kan de produktie op groote schaal slechts dragen, in haren kapitalistischen vorm. Een zekere akkumulatie van kapitaal in handen van individueele waren-producenten, vormen daarom de voorwaarde voor de specifiek kapitalistische voortbrengingswijze”..... „Maar methodes tot vermeerdering van de maatschappelijke produktiekracht van den arbeid, die op dezen grondslag verrijzen, zijn tegelijkertijd, methodes tot vermeerderende produktie van de méérwaarde of van het meerprodukt, hetwelk zijnerzijds, wederom het scheppingselement van de akkumulatie is. Zij zijn dus tegelijkertijd, methodes ter voortbrenging van kapitaal door kapitaal, of methodes tot zijne bespoedigde akkumulatie. De onophoudelijke terugontwikkeling van méérwaarde in kapitaal, doet zich kennen, als de aangroeiende grootte, van het in ’t produktieproces opgaande kapitaal. Deze wordt harerzijds tot [261]grondslag eener meer uitgebreide voet van produktie, van de haar begeleidende methodes tot verhooging van de produktiekracht van den arbeid en tevens tot bespoedigder produktie van méérwaarde. Wanneer dus telkens, een zekere graad van kapitaals-akkumulatie, als voorwaarde voor de specifiek kapitalistische produktiewijze te voorschijn komt, veroorzaakt deze laatste, op terugwerkende wijze, een bespoedigde akkumulatie van het kapitaal. Deze beide economische faktoren brengen, naar mate van de samengestelde verhouding, van de afstooting die zij wederzijds op elkander uitoefenen, de wisseling voort in de technische samenstelling van kapitaal, waardoor zijn variabel bestanddeel steeds kleiner en kleiner wordt, vergeleken met zijn constant deel.

„Elk individueel kapitaal is een grootere of kleinere concentratie van productiemiddelen, met een zich daarmede in overeenstemming bevindend commando, over een grooter of kleiner leger van arbeiders. Het breidt, met de vermeerderde massa van den als kapitaal funktioneerenden rijkdom, ook zijne concentratie in de handen der individueele kapitalisten, daarvandaan de grondslag van de produktie op groote schaal, en de specifiek kapitalistische produktie-methoden uit. De groei van het maatschappelijk kapitaal, voltrekt zich in den groei van vele, individueele kapitalen. Alle andere omstandigheden als gelijkblijvend aangenomen, groeien de individueele kapitalen,—en met hen de concentraties van produktiemiddelen,—in die verhouding aan, waarin zij aliquote (gelijkdeelende) deelen van het maatschappelijk totaal-kapitaal vormen. Tegelijkertijd scheuren zich dan afstootsels van de oorsprong-kapitalen los en funktioneeren als nieuwe, zelfstandige kapitalen. Een groote rol speelt hierbij, onder anderen, de verdeeling van vermogens in kapitalisten-families. Met de akkumulatie van kapitaal groeit daarvandaan ook, meer of minder, het aantal kapitalisten aan. Twee punten karakteriseeren deze soort van concentratie, welke onmiddellijk op de akkumulatie berust, of veelmeer, met haar identiek is. Ten eerste: de aangroeiende concentratie der maatschappelijke produktiemiddelen in de handen van de individueele kapitalisten wordt, onder overigens gelijkblijvende omstandigheden, beperkt, door den graad van wasdom in den maatschappelijken rijkdom. Ten tweede: het in elke produktiespheer vastgelegde deel van het maatschappelijk kapitaal, wordt verdeeld onder vele kapitalisten, welke tegenover elkander staan als onafhankelijke, en met elkander concurreerende warenvoortbrengers. De akkumulatie en de haar begeleidende concentratie, worden dus niet alleen op vele punten gesplitst, maar ook de aangroeing van de funktioneerende kapitalen, wordt doorkruist [262]door de vorming van nieuwe, en de splitsing van oude kapitalen. Doet zich daarvandaan de akkumulatie eenerzijds voor, als de aangroeiende concentratie der produktiemiddelen en van commando’s over arbeid, zoo doet zij zich anderzijds aan ons kennen, als repulsie (afstooting) van vele individueele kapitalen onder elkander.

„Deze versplintering van het maatschappelijk totaal-kapitaal, in vele individueele kapitalen, of deze repulsie van zijn onderdeelen van elkander, werkt zijne attraktie tegen. Het is hier niet meer de eenvoudige, met de akkumulatie identieke, concentratie van produktiemiddelen en het commando over den arbeid, het is de concentratie van reeds gevormde kapitalen, de opheffing van hunne individueele zelfstandigheid, de onteigening van kapitalist door kapitalist, het omzetten van vele kleinere, in weinige grootere kapitalen. Dit proces onderscheidt zich van het eerste daardoor, dat het slechts veranderde verdeeling van reeds voorradige en funktioneerende kapitalen veronderstelt en zijn speelruimte, dus niet door de absolute wasdom van den maatschappelijken rijkdom of de absolute grenzen der akkumulatie wordt beperkt. Het kapitaal zwelt hier, in eene hand tot een groote massa aan, omdat het daar, in vele handen, verloren gaat. Dit is de eigenlijke centralisatie, in onderscheiding met akkumulatie en concentratie.”

Welke de wetten zijn, die deze centralisatie der kapitalen of de attrakties van kapitaal tot kapitaal beheerschen, wordt hier door Marx niet verder behandeld, dat geschiedt in het tweede deel van zijn werk. Eene aanduiding evenwel wordt hier in algemeene trekken gegeven: „De concurrentiestrijd wordt gevoerd door de goedkoopermaking der waren. Deze goedkoopermaking der waren hangt, caeteris paribus, (onder overigens gelijke omstandigheden) af van de produktiviteit van den arbeid, deze echter weder, van de ontwikkelingstrap welke de produktie heeft bereikt. De grootere kapitalen verslaan daarvandaan de kleinere. Verder herinnert men zich, dat met de ontwikkeling van de kapitalistische produktiewijze, de minimum-omvang van het individueele kapitaal, dat benoodigd is om een bedrijf onder zijn normale voorwaarden te drijven, aangroeit. De kleinere kapitalen dringen zich daarvandaan in produktiespheren, welke door de groote industrie nog maar sporadisch, of onvolkomen zijn aangetast. De concurrentie werkt hier onvermoeid voort, in direkte verhouding tot het aantal, en in omgekeerde verhouding, tot de grootte der rivaliseerende kapitalen. Zij eindigt steeds met den ondergang van vele kleine kapitalisten, welker kapitalen, deels overgaan in handen van den overwinnaar, deels ondergaan. Afgezien hiervan, vormt zich nog met de kapitalistische produktiewijze [263]een gansch nieuwe macht, het credietwezen, dat in zijn begin op den achtergrond,—als de bescheidene helper van de akkumulatie,—nu naar binnen sluipt langs onzichtbare draden, de over de oppervlakte der samenleving, in grootere of kleinere massa’s verspreide geldmiddelen, in handen van individueele of met elkander geassocieerde kapitalisten trekt, maar dan schielijk een nieuw en vruchtbaar wapen wordt in den concurrentiestrijd, om zich ten slotte in een reusachtig sociaal mechanisme, dat tot centralisatie van kapitalen dient, te veranderen.”

„De centralisatie,” zegt Marx verder, „vervolkoment het werk der akkumulatie, doordien zij de industrieele kapitalisten in staat stelt, de voet hunner operaties uit te breiden. Hetzij dit laatste resultaat nu het gevolg is, van de akkumulatie of van de centralisatie; hetzij zich de centralisatie voltrekt langs den gewelddadigen weg van annexatie,—waar zekere kapitalen op zoo overwegende wijze gravitatie-middelpunten worden voor anderen, dat zij diens individueele cohesie breken en dan de op zichzelf-staande deelen tot zich trekken,—of dat de versmelting der reeds gevormde, respektievelijk in die vorming inbegrepen kapitalen, door middel van de geleidelijke aktie, door de vorming van naamlooze vennootschappen geschiedt—de economische uitwerking blijft dezelfde. De aangegroeide uitdijding van de industrieele établissementen, vormt overal het uitgangspunt voor een omvattender organisatie der totaal-arbeid van velen; voor een breeder ontwikkeling harer materieele drijfkrachten, d. w. z. voor de voortschrijdende revolutioneering van individueele, en volgens de traditie gedreven produktie-processen, in maatschappelijk-gecombineerde en wetenschappelijk-gedisponeerde produktieprocessen.”

Marx wijst er nog vervolgens op, dat de akkumulatie een veel langduriger proces is, dan de centralisatie. „De wereld,” zegt hij, „ware nog niet van spoorwegen voorzien, als zij had moeten wachten, totdat de akkumulatie enkele kapitalisten ertoe gebracht had, opgewassen te zijn, tegen het bouwen van een spoorweg. De centralisatie daarentegen, heeft dit met een handomdraaien klaar gespeeld, door middel van de maatschappijen op aandeelen. En terwijl de centralisatie, aldus de werkingen der akkumulatie verhoogt en bespoedigt, breidt zij uit,—en bespoedigt zij gelijktijdig,—de omwentelingen in de technische samenstelling van het kapitaal, die deszelfs constant deel, doen vermeerderen op kosten van zijn variabel deel en daarmede de relatieve vraag naar arbeid doen verminderen.

„De door centralisatie, over nacht als het ware, tezaâm gesmede kapitaal-massa’s, reproduceeren en vermeerderen zich gelijk de [264]anderen, slechts vlugger, en worden hiermede tot nieuwe, machtige hefboomen voor de maatschappelijke akkumulatie. Als er dus sprake is van vooruitgang der maatschappelijke akkumulatie, dan zijn daar—heden ten dage—de werkingen der centralisatie stilzwijgend onder begrepen.”

Het, door de voortgang der akkumulatie, opnieuw gevormde kapitaal, verschaft in verhouding tot zijne grootte, steeds aan minder arbeiders werk. Gelijktijdig met de akkumulatie, gaat ook de revolutioneering van het oude kapitaal haren gang. Marx toonde het aan, hoe de centralisatie daarvoor de machtigste hefboom is. Volgens de Malthusianen is de „overbevolking” het gevolg hiervan, dat de levensmiddelen, (men moest zeggen: het variabel kapitaal) aangroeien, in de arithmetische progressie-reeks van 1: 2: 3: 4: 5: enz. terwijl de bevolking de tendens heeft, zich in de geometrische reeks van 1: 2: 4: 8: 16: enz. te vermeerderen. Daarom leerden Malthus c. s., dat de bevolking de produktie der levensmiddelen vooruit ijlde ten gevolge waarvan de ondeugd en de ellende ontstonden.

Wat evenwel progressief voortgaat, is de afname van het variabel kapitaal, gelijktijdig met de wasdom van het totaal-kapitaal. Het variabel kapitaal, zoo het oorspronkelijk ½ was van het totaal-kapitaal, wordt progressief ⅓, ¼, ⅕, ⅙ enz. van het totaal-kapitaal. Marx zegt:

„Deze, door de wasdom van het totaal-kapitaal bespoedigde en sneller dan zijn eigen aanwas bespoedigde, relatieve afname van zijn variabel bestanddeel, schijnt aan de andere zijde, omgekeerd steeds sneller absolute aanwas der arbeidersbevolking te zijn, als aanwas van het variabel kapitaal of van de middelen ter hunner werkverschaffing. De kapitalistische akkumulatie produceert veeleer, en wel in verhouding tot hare energie en haren omvang, gestadig eene relatieve, d. w. z. eene voor de gemiddelde behoefte tot waardemaking van het kapitaal overtollige, dus eene overvloedige of bijgevoegde arbeidersbevolking.”....

„Met de grootte van het reeds funktioneerend, maatschappelijk kapitaal en de graad van zijn aanwas; met de uitbreiding van de produktie-trappen en de massa der in beweging gezette arbeiders; met de ontwikkeling der produktiekracht hunner arbeid, met den breederen en volleren stroom van alle fonteinen des rijkdoms, verwijdt zich ook de ontwikkelingshoogte, waarop grootere attraktie der arbeiders door het kapitaal, met grootere repulsie van hetzelve verbonden is, nemen de snelheid van de wisseling in [265]de organische samenstelling van het kapitaal en zijn technische vorm toe en zwelt de cirkel der produktiespheren aan, welke er dan gelijktijdig, dan bij afwisseling, door worden aangegrepen. Met de door haar zelf geproduceerde akkumulatie van het kapitaal, produceert de arbeidersbevolking alzoo, in steeds groeiender mate, de middelen voor haar eigene relatieve overtolligmaking. Dit is eene, aan de kapitalistische produktiewijze eigenaardige bevolkingswet, gelijk feitelijk elke produktiewijze, hare bijzondere, historisch geldende bevolkingswet heeft. Eene abstrakte bevolkingswet, kan alleen maar onder planten en dieren heerschen, in zooverre daar althans de mensch niet historisch ingrijpt.

„Waar evenwel een surplus-arbeidersbevolking, het noodwendig produkt is van de akkumulatie of van de ontwikkeling van den rijkdom op kapitalistischen grondslag, daar wordt deze arbeidersbevolking, omgekeerd, tot een hefboom der kapitalistische akkumulatie, ja, tot een bestaans-noodzakelijkheid voor de kapitalistische produktiewijze zelve. Zij vormt een disponibele, industrieele reserve-armée, die aan het kapitaal evenzoo absoluut toebehoort, alsof hij haar op zijn eigen kosten grootgebracht had. Zij schept het, voor zijne afwisselende waarde-scheppings-behoeften, steeds bereidvaardige, exploitabele menschen-materiaal, dat onafhankelijk is van de grenzen der feitelijke bevolkingstoename.”

Marx voert verder, historische en economische bewijzen uit de engelsche industrietoestanden aan, voor de absolute afname van het aantal aan den arbeid zijnde arbeiders, bij, naar verhouding gelijkblijvende, uitbreiding van de produktie. „De beweging van de wetten van vraag en aanbod van den arbeid, op deze basis, voltooit de despotie van het kapitaal,” zegt hij. „De ijzeren loonwet” eveneens een dogma der oudere officieele economie, wordt echter daardoor geen werkelijkheid.

„Zoodra,” eindigt Marx hier, „de arbeiders achter het geheim komen, dat in dezelfde mate waarin zij meer arbeiden, meer vreemden rijkdom produceeren, en de produktiekracht hunner arbeid aangroeit, zelfs hunne funktie, als een middel tot waardeschepping voor het kapitaal, meer precair voor hen wordt; zoodra zij ontdekken, dat de intensiteitsgraad van de concurrentie onder hen, zelfs geheel en al van den druk der relatieve overbevolking afhankelijk geworden is; zoodra zij daarvandaan door Trade Unions enz. een planmatige samenwerking tusschen arbeidenden en arbeidsloozen pogen te organiseeren, om de ruïneerende gevolgen van deze natuurwet der kapitalistische produktiewijze op hunne klasse, te breken of te verzwakken, toornen het kapitalisme en zijn sykophanten, de staathuishoudkunde, terstond [266]over aantasting der „eeuwige” en om zoo te zeggen „heilige” wetten van vraag en aanbod. Elke samenwerking tusschen arbeidenden en arbeidsloozen, stoort dan namelijk het „zuivere” spel van deze wet! Zoodra anderzijds echter, in de koloniën bijv., tegenwerkende omstandigheden, de schepping der industrieele reserve-armee en met haar, de absolute afhankelijkheid der arbeidersklasse van de kapitalistenklasse verhinderen, rebelleert het kapitaal tegen deze „heilige” wet van vraag en toevoer en zoekt haar door dwangmiddelen op te heffen.” [267]

Hij schetst daarin het ontstaan van het industrie-kapitaal.

Wij zagen n.l. hoe het eigenlijke proletariaat werd geschapen, wij zagen ook hoe de kunstmatige overbevolking geschapen werd. Waarvan stamden evenwel, die groote kapitaalsrijkdommen in weinige handen, die de grondslag konden vormen, voor een verdere ontwikkeling van de kapitalistische produktiewijze?

De middeleeuwen kenden, als van uit de oudheid overgeërfd, twee soorten van kapitaal: het woekerkapitaal en het koopmanskapitaal. Sedert de Kruistochten toch, was het handelsverkeer met het Oosten verbazend toegenomen en daarmede het koopmanskapitaal, en deszelfs centralisatie, in betrekkelijk weinige handen. Maar deze bronnen waren nochtans de eenige niet.

„Het door woeker en handel gevormde geldkapitaal, werd door het feodale staatswezen op het land; door de gilde-inrichting in de steden, in zijne revolutioneering tot industrieel kapitaal gehinderd. Deze beperkingen, vervielen met de oplossing der feodale gevolgschappen, met de expropriatie en met de gedeeltelijke verjaging van het landvolk. De nieuwe Manufaktuur werd dan in een zee-exporthaven opgericht, of op zekere punten van het platteland, waar zij buiten de contrôle van het oude stadswezen en zijn gildewetten stond. In Engeland, heerschte daardoor een langen verbitterde strijd van de corporate towns, tegen deze nieuwe industrieele aanplant-scholen.

„De ontdekking van goud- en zilverlanden in Amerika, de uitroeing en verslaving der ingezeten bevolking in de mijnen; de aangevangen verovering van Oost-Indië; de verandering van Afrika, in een jachtveld naar zwarte slaven, zij allen teekenen de dageraad van de kapitalistische produktie-aera. Deze idyllische processen, vormen de hoofdmomenten van de oorspronkelijke akkumulatie. Op den voet worden zij gevolgd, door de handelsoorlogen der Europeesche naties, met het aardrond als toeschouwplaats. Deze worden geopend, door den afval der Nederlanden van Spanje, nemen een reusachtigen omvang aan in Engeland’s anti-Jakobussenoorlog, terwijl zij nog voort spelen, in de opiumoorlogen tegen China, enz.

„De verschillende momenten der oorspronkelijke akkumulatie, [273]verdeelen zich nu meer of minder, naar tijdelijke rij-opvolging namelijk, over Spanje, Portugal, Nederland, Frankrijk en Engeland. In Engeland worden zij aan het einde van de 17^e eeuw, systematisch tezamengevat in koloniaal-systeem, staatsschulden-systeem, modern belastingsysteem en protektiesysteem. Deze methoden, berusten zelfs voor een deel op het brutaalste geweld, bijv. bij het koloniale systeem. Allen evenwel, nemen de Staatsmacht daartoe in hun dienst,—deze geconcentreerde en georganiseerde macht in de samenleving,—ten einde het revolutioneeringsproces van de feodale in de kapitalistische produktiewijze, kunstmatig te bevorderen en de overgangen daarvan, af te korten. Het geweld, is de vroedmeester van elke oude samenleving, die met een nieuwe zwanger gaat. Hij-zelf is een economische macht.”

Marx voert nog, in dit hoofdstuk tal van bewijzen van uitbuiting aan, door het Engelsche koloniale systeem en het systeem van het openbare crediet, dat der staatsschulden. Hij zegt: „het protektiesysteem was een middel tot het fabriceeren van onafhankelijke fabrikanten, tot het onteigenen van onafhankelijke arbeiders, om nationale produktie- en levensmiddelen te verkapitaliseeren en de overgang, van uit de oude in de moderne produktiewijze, op gewelddadige wijze te verkorten. De Europeesche staten verscheurden zich, om het patent dezer uitvinding te bekomen en eenmaal in dienst van de plusmakers getreden, brandschatten zij ten diens behoeve, niet alleen het eigen volk, indirekt door beschermende rechten, maar ook direkt door exportpremies enz. In de afhankelijke naburige landen, werden alle industrieën gewelddadig uitgeroeid, zooals dit bijv. geschiedde met de Iersche wolmanufaktuur door Engeland. Op het Europeesche vasteland werd, naar Colbert’s voorbeeld, dit proces nog zeer vereenvoudigd. Het oorspronkelijke kapitaal, dat de industrieelen behoefden, vloeide hier voor een deel zelfs direkt uit de staatsschatkist.”

„Met de ontwikkeling der kapitalistische produktie gedurende de Manufaktuur-periode, had de publieke opinie in Europa, de laatste rest van haar schaamtegevoel en haar geweten ingeboet. De naties renommeerden op cynische wijze met elke infamie, die een middel tot kapitaals-akkumulatie kon zijn”....

„Terwijl zij de kinderslavernij in Engeland invoerde, gaf de katoenindustrie tegelijkertijd den stoot, tot omzetting van de vroeger meer of minder patriarchale slaven-economie in de Vereenigde Staten, in een commercieel exploitatiesysteem. Over het algemeen, behoefde de omsluierde slavernij van de loonarbeiders in Europa, dan ook tot pièdestal, de slavernij sans phrase in de nieuwe Wereld. [274]

„Tantae molis erat, „de eeuwige” natuurwetten van de kapitalistische produktiewijze te ontbinden, het scheidingsproces tusschen arbeiders en arbeidsvoorwaarden te voltrekken; op de eene pool, de maatschappelijke produktie- en levensmiddelen in kapitaal om te zetten, op de tegenpool, de volksmassa in loonarbeiders, in vrije „arbeidende armen”, dàt was het kunstprodukt, dat de moderne geschiedenis ons aanbood. Wanneer het geld, volgens Augier, „met natuurlijke bloedvlekken op den wang ter wereld komt”, dan is het kapitaal ter wereld gekomen, besmet van kop tot teenen en druipend uit alle poriën, van bloed en vuil.”

Het nu volgende hoofdstuk handelt over:

In een kort overzicht, resumeert hier Marx de resultaten, uit zijn analyse en zijn onderzoek gewonnen. Thans gaat hij over tot het bepalen van de richting die het kapitalisme, eenmaal gekomen op de hoogte waarop het staat, consekwent en op de weg der ontwikkeling voortgaande, zal volgen. Marx heeft hier niet anders gedaan, dan in groote lijnen den weg van het proces aangegeven, niet de snelheid van dit proces, dat door tal van omstandigheden, soms kan worden onderbroken, soms kan worden vertraagd. Dit zagen wij ook reeds uit Marx zelf, bij het schetsen o. a. van het concentratieproces van het kapitaal. Men heeft Marx vaak, moedwillig zelfs, onderschoven, een profetie te hebben gegeven in deze bladzijden voor het heden, en dan verklaard, dat deze niet „uit is gekomen!” Het is zeker zeer gemakkelijk, eerst een carricatuur te maken van groote denkbeelden, die afgeleid zijn uit ervaring en analyse,—de grondpijlers voor elk wetenschappelijk onderzoek,—en dan deze te gaan bespotten. Marx profeteert niets. Marx leerde ons uit het verleden, het heden, uit het heden de toekomst af te leiden. Niet de toekomst-maatschappij, die eene afspiegeling zal moeten zijn van de economische en politieke verhoudingen, die dan de heerschende zullen zijn, maar van de toekomstige oplossing van het kapitalistisch produktiesysteem. Marx zegt dan:

„Zoodra dit omwentelingsproces (van de oude verhoudingen tot zuiver privaat-kapitalistische) naar diepte en naar omvang, de oude samenleving in genoegzame mate heeft gerevolutioneerd; zoodra de arbeiders in proletariërs, hunne arbeidsvoorwaarden in kapitaal zijn omgezet, zoodra de kapitalistische produktiewijze op eigen beenen staat, verkrijgen de verdere socialiseering [275]van den arbeid en de verdere verandering van den bodem en andere produktiemiddelen in maatschappelijk uitgebuitte, dus gemeenschappelijke produktiemiddelen, daarvandaan ook de verdere onteigening van den privaatbezitters, eenen nieuwen vorm. Wat thans onteigend moet worden, is niet langer meer de, zijn bedrijf zelf uitoefenenden arbeider, maar het is de vele-arbeiders-exploiteerende kapitalist!

„Deze onteigening voltrekt zich, door de werking van de immanente wetten der kapitalistische productiewijze-zelf: door de centralisatie der kapitalen. Eén kapitalist slaat er velen dood. Hand-aan-hand met deze centralisatie, of expropriatie van vele kapitalisten door weinigen, ontwikkelt zich de coöperatieve vorm van het arbeidsproces, op steeds stijgender ontwikkelingstrap; de bewuste, technische toepassing van de wetenschap; de planmatige uitbuiting van de aarde; de revolutioneering van de arbeidsmiddelen, in slechts gemeenschappelijk te gebruiken arbeidsmiddelen, de economiseering van alle produktiemiddelen, door hun gebruik als produktiemiddelen van gecombineerden maatschappelijken arbeid; de omslingering van alle volken in het net van de wereldmarkt, en daarmede, het internationale karakter van het kapitalistische régime. Met het gestadig afnemende aantal kapitaal-magnaten, welke alle voordeelen van dit omwentelingsproces usurpeeren en monopoliseeren, groeien de massa van ellende en van verdrukking, de knechtschap, de ontaarding en de uitbuiting aan, maar óók de opstand daartegen, van de steeds aanzwellende en door het mechanisme van het kapitalistisch produktieproces-zelf, geschoolde, vereenigde en georganiseerde arbeidersklasse. Het kapitaal-monopolie wordt tot een band voor de produktiewijze, die met en onder haar is opgebloeid. De centralisatie der produktiemiddelen en de socialiseering van den arbeid, bereiken een punt, waarop zij onverdragelijk worden met dit hun kapitalistisch omhulsel. Dat springt dan uiteen. Het uur der kapitalistische productiewijze heeft dan geslagen. De onteigenaars worden onteigend.

„De, uit de kapitalistische produktiewijze voortkomende kapitalistische toeeigeningswijze, de kapitalistische eigendom dus, is de eerste negatie van het individueele, op eigen-arbeid gebaseerde, privaat-eigendom. Maar de kapitalistische produktiewijze, brengt met de noodzakelijkheid van een natuurproces, hare eigene negatie voort. Er is dus hier negatie van de negatie. Deze herstelt niet het privaat-eigendom, maar wel het individueele eigendom weder, op den grondslag van het door de kapitalistische aera veroverde: de coöperatieve arbeid en het gemeenschappelijk bezit van de aarde [276]benevens de door den arbeid zelve geproduceerde produktiemiddelen.

„De revolutioneering van het, op eigen arbeid der individuen berustende, versplinterde privaat-eigendom in den kapitalistischen, is natuurlijk een proces, onevenredig langdurig, hard en moeielijk, aan de revolutioneering van den feitelijk reeds op maatschappelijken grondslag berustenden, kapitalistischen eigendom, in maatschappelijken. Dáár was het te doen, om de expropriatie van de geheele volksmassa door enkele overweldigers, hier zal het te doen zijn, om de onteigening van enkele overweldigers door de gezamenlijke volksmassa.” [277]