—Broeder, gy die grooter zyt dan ik, kunt ge de granaat bereiken, die daar tusschen die vuurbloemen in ’t groen, my aanlacht met geopende lippen, als ’n wenkend meisje? Zie, zy is gebersten van rypheid, en gloeiend rood is de rand van de wonde die zyzelf zich sneed om my te behagen! Ik heb lust in dien granaatappel, myn broeder! Gy, die grooter zyt dan ik, steek uwen arm uit, en pluk opdat ik ete.

En de broeder deed alzoo, opdat de jonger broeder eten zou.

En de oudste ging naar het veld, en zag ’n berggeit die afdaalde in de laagte, en haar jong zocht.

Hebt gy niet myn lam gezien, vraagde zy den leeuw, gy die de [22]vlakte bewoont, en, beter dan ik, de wegen kent in het effen veld, zoo vermoeiend voor my, omdat m’n hoef gespleten is!

—Laat uw jong, uw jong ... uw lam, uw lam, zei de leeuw, en kom hier, opdat ik u verslinde.

En de leeuw deed alzoo.

Maar de oudste broeder vraagde aan den leeuw:

—Wat is dit, dat gy de geit eet, die haar jong zocht?

—Ge hebt gehoord hoe zy klaagde over de ongeschiktheid van hare hoeven, antwoordde de leeuw. Deed ik niet recht haar te eten? Zie myn klauwen, die geschikt zyn! Zie de geschiktheid van m’n tanden. Daarom at ik de geit.

De jongeling dacht na, en bezag z’n armen, die lang, sterk en fors waren. Hy vond die zoo geschikt ... dat hy zich voornam z’n jonger broeder te dwingen tot dienst.

En toen deze hem weder verzocht vruchten te plukken, antwoordde hy:

—Zie myn armen. Hebt ge niet gezegd dat de uwen niet reiken tot de granaat? Dien my, opdat ik u niet verslinde.

Van toen af diende de jongste broeder den ouderen. Maar hy verheugde zich niet over de ontdekking die deze te danken had aan den leeuw.

En dit is alzoo gebleven tot op dezen dag.

Voltaire heeft gezegd: Si Dieu n’existait pas il faudrait l’inventer! Zekerlyk. Alle macht is uit God. Wie macht wil, wil God. Wie macht, gezag, noodig heeft, maakt zich ’n god. Dit deed Mozes, Confucius, Zoroaster, Numa, Columbus, Cortez. Dit deden alle volksleiders, wichelaars, toovenaars, priesters. Dit doet nog heden-ten-dage ieder die heerschen wil. Het getal goden is zoo groot als het getal begeerten. By iedere nieuwe begeerte, een nieuwe god.

Holloway maakt goden uit onbekende geneesheeren, die u gelasten zyn pillen te koopen. “Alzoo spreekt de Heer” zegt Mozes, en: “alzoo Dr. die” zegt Holloway. Gehoorzaamt en koopt. En beiden zeggen er by: “opdat uwe ziel niet verderve”.

Een dienstmeisje ging uit met de kinderen van haren meester. Ze ontving den last die goed te bewaken. Maar zie, de kinderen waren ongehoorzaam, en liepen vèr, zoodat haar opzicht tekort schoot, en hare zorg ydel was. [23]

Daarop schiep zy uit “niets” ’n zwarten hond, die elk kind byten zou, dat niet in haar nabyheid bleef. En de kinderen waren bevreesd voor dien hond, en werden zeer gehoorzaam, en bleven by haar. In de overlegging van haar hart beschouwde zy den god dien zy gemaakt had, en ze zag dat-i bruikbaar was.

Maar de kinderen werden waanzinnig, uit vreeze voor dien hond.

En dat zyn ze gebleven tot op dezen dag.

Een reiziger was beladen met goud en zilver. Uit vreeze voor roovers had hy zich voorzien van wapenen. Ook volgden hem z’n dienstknechten in groot getal, ja er waren er meer dan alle roovers in ’t gansche land saemgenomen. Hy was zoo goed gewapend en vergezeld, dat een geheel leger niet in-staat zou zyn, hem z’n rykdommen te ontnemen.

Sommige roovers die dit niet wisten, vielen hem aan, maar zouden hierover lang berouw gehad hebben, als ze niet terstond gesneuveld waren.

Een roover, voorzichtig geworden door het voorbeeld zyner broederen, raadpleegde ’n heiligen kluizenaar, die raad wist in alle dingen, omdat hy lang alleen was geweest met twee doodsbeenderen en ’n kruik water.

—Hoe moet ik doen, o heilige man, om heer te worden over de schatten van dien reiziger!

—Het middel is zeer eenvoudig, antwoordde de vrome heremiet. Werp hem den strik dien ik u geven zal, om den hals, dan zal hy geen weerstand bieden. Hy zal z’n knechten gelasten zich voor u ter-aarde te buigen, en u geven wat gy begeert.

En het geschiedde zoo-als de heilige man gezegd had. Maar de reiziger en z’n gezellen bevonden zich zeer slecht daarby.

Die strik heette “Geloof” en heeft z’n kracht behouden tot op dezen dag.

—O vader, zeg me waarom de zon niet valt?

De vader was beschaamd omdat hy niet wist waarom de zon niet valt en hy bestrafte z’n kind, omdat hy beschaamd was. [24]

Het kind vreesde den toorn des vaders, en vraagde nooit weer, noch waarom de zon niet valt, noch andere zaken die het toch zoo gaarne wilde weten.

Dit kind werd nooit ’n man, hoewel ’t zesduizend jaren leefde ... neen veel langer.

Het is dom en stomp gebleven tot op dezen dag.

—Waarheen, o Philoines! vraagde Hudoor zynen makker, dien hy ontmoette in de straten van Athene.

—Ik yl om de drie maten slechten wyn te drinken, die my wachten by de leelykste myner drie maitressen, antwoordde Philoinos waggelend.

Want hy was dronken.

—Kom mede, ge hebt wyns genoeg, en maitressen te veel, naar ik vreeze.

—Drie, Hudoor, Drie! De Meester heeft het gezegd! Drie ... heeft hy gezegd!

—De meester sprak van wyn noch hetaeren, kom mede ...

Hy heeft gezegd: drie ... drie ... DRIE!

En Philoinos viel neder voor den derden keer op dien avond. Maar ditmaal bleef hy liggen.

En hy is blyven liggen tot op dezen dag.

Daar was voor ’t eerst ’n kind geboren! De moeder was in verrukking, en ook de vader zag het aan met innige liefde.

—Maar, Genius, zeg my, zal het altyd zoo klein blyven? vraagde de moeder, en—voegde ze er by—zie, ikzelf weet niet of ik dit verlang! Gaarne zou ik het groot zien als ’n mensch, maar toch zou ’t jammer wezen als het zóó veranderde, dat ik ’t niet langer dragen kon, en voeden met myzelf.

—Uw kind zal groeien tot mensch, zei de genius. Het zal zich niet blyven voeden met u. Het zal eenmaal niet door u gedragen worden.

—O Genius, riep de moeder verschrikt, zal m’n kind weggaan? Als het loopen kan, zal het dan van my weggaan? Wat [25]moet ik doen, dat m’n kind niet van me wegga, als het loopen kan?

—Heb uw kind lief, zei de Genius, en het zal niet van u weggaan.

Zoo was het! En zoo blééf het eenigen tyd. Maar toen werden er vele kinderen geboren. En velen ouders was het zeer lastig al die kinderen lief te hebben.

Toen vond men ’n gebod uit, dat de liefde zou vervangen, zooals veel geboden. Want het is lichter gebod te geven dan liefde.

Eert uwen vader en uwe moeder!

De kinderen verlieten hun ouders zoodra ze loopen konden. Men voegde by ’t bevel ’n belofte:

Opdat het u wèlga!

Toen bleven eenige kinderen by hun ouders! Maar ze bleven niet op de wyze als die eerste moeder bedoeld had, toen ze den Genius vraagde: “wat moet ik doen, opdat myn kind niet van me wegga, zoodra het loopen kan?”

En dit is alzoo gebleven tot op dezen dag.

“Le premier roi fut un soldat heureux!” zeide Voltaire, maar ik weet niet of ’t waar is. Er is evenveel kans—ja méér!—dat de eerste koning iemand was, die kennis had aan strikkenleverende kluizenaars. Maar de volgende geschiedenis is waar.

Krates was zeer sterk. Hy knipte borstweringen van boomstammen omvèr, met duim en middelvinger, en kon dertien vyanden doodslaan met één slag. Als hy hoestte, kwam er brand door de samenpersing van de lucht, en de maan schudde als hy dacht aan beweging.

Om al deze verdiensten werd Krates koning.

En hy stierf nadat hy ’n tyd lang koning was geweest.

Maar de kleine Krates, z’n zoontje, had de engelsche ziekte gehad, dat hem niet belette koning te willen zyn, inplaats van z’n vader die zoo sterk was geweest.

Hy zette zich op ’n stoel, dien hy troon noemde, en riep:

Ik ben koning!

Waarom zyt gy koning! vraagde ’t volk, dat nog dom was, en geen begrip had van erfrecht. [26]

—Wel, omdat m’n moeder in ééne hut heeft gewoond met den ouden Krates die dood is.

Eigenlyk zeide hy: paleis, maar ’t was ’n hut.

Het volk begreep de gevolgtrekking niet, en als Krates II riep: “Kom!” dan ging ieder heen. Maar als hy zeide “ga!” dan kwam men hard aanloopen. Kortom, ’t gezag was weg, en Krates twee was te dom om z’n wil ’t onderste-boven te uiten.

In ’n oppozitieblad van die dagen las men ’t volgende:

Zóó sprak de oppozitie.

Krates zou waarschynlyk hebben moeten opstaan van den stoel, dien hy troon noemde, wanneer niet ’n oude minne aldus had gesproken tot het volk:

Maar de welsprekende minne behoefde niet te voleinden. De slotsom was zoo gemakkelyk te vatten, dat al het volk—de redaktie van ’t oppozitieblad het luidst—uitriep, als met één stem:

Leve de gezalfde des Heeren!

En Krates bleef zitten op den stoel dien hy troon noemde.

En hy is daarop blyven zitten, tot op dezen dag.

Thugater9 melkte de koeien haars vaders, en ze melkte goed, want de melk die zy thuis bracht, leverde meer boter dan de melk die thuis werd gebracht door hare broeders. Ik zal u zeggen hoe dit kwam, en let goed op, Fancy, dat ge ’t weet... [27]als ge eenmaal mocht uit melken gaan. Maar ik zeg u dit, niet opdat ge zoudt melken als Thugater, maar om u te wyzen op het voorbeeld van haar broeders, die door minder goed te melken, beter deden. Verstandiger althans.

Vóór de jonge landlieden de weide betreden, ja lang voor dien tyd, staan de koeien te wachten by het hek, om ontlast te worden van den overvloed, dien ze eigenlyk gereed maakten voor hun kalveren. Maar de menschen eten die kalveren op, omdat ze hiertoe de geschiktheid voelen, en dan is er melk te veel in de uiers.

Wat geschiedt er nu onder dit wachten van de koeien met domme gezichten voor het hek? Gedurende dit stilstaan, dryft het lichtste deel der melk, de room, het vet, de boter, naarboven, en ligt dus het verst van den tepel. (Tepel is mannelyk, Fancy, wat ik heel gek vind).

Wie nu geduldig melkt, tot het laatste toe, brengt vette melk thuis. Wie haast heeft, laat room achter.

En zie, Thugater had geen haast, doch haar broeders wèl.

Want deze beweerden dat ze recht hadden op wat anders, dan het melken der koeien van hun vader. Maar zy dacht niet aan dat recht.

—Myn vader heeft my geleerd te schieten met pyl en boog, sprak een der broeders. Ik kan leven van de jacht, en wil rondloopen in de wereld, en arbeiden voor eigen rekening.

—My leerde hy visschen, zei ’n tweede. Ik ware wel gek, altyd te melken voor ’n ander.

—Hy toonde my hoe men ’n schuit maakt, riep de derde. Ik kap ’n boom en ga er op zitten, in ’t water. Ik wil weten wat er te zien is aan de overzy van ’t meer.

—Ik heb lust om samen te wonen met de blonde Gune,10 verklaarde een vierde, dat ik ’n eigen huis hebbe, met Thugaters er in, om voor my te melken.

Zoo had ieder broeder ’n wensch, ’n begeerte, ’n wil. En ze waren zoo vervuld van hun neigingen, dat ze zich geen tyd gunden om den room meetenemen, dien de koeien heel mistroostig moesten by zich houden, zonder nut voor iemand.

Maar Thugater melkte tot den laatsten drup.

—Vader, riepen eindelyk de broeders, we gaan!

—Wie zal er melken? vraagde de vader. [28]

—Wèl, Thugater!

—Hoe zal ’t zyn, als ook zy lust krygt in varen, visschen, jagen, wereld-zien? Hoe zal ’t wezen, als ook zy op ’t denkbeeld komt, samen te wonen met iets blonds of bruins, opdat ze’n eigen huis hebbe, met wat daarby behoort? Ulieden kan ik missen, doch haar niet ... omdat de melk die ze thuis-brengt zoo vet is.

Toen zeiden de zoons, na eenig overleg:

—Vader, leer haar niets! Dan zal ze blyven voortmelken tot het einde van haar dagen. Toon haar niet hoe de gerekte koord, samentrekkend, ’n pyl wegschiet; dan zal ze geen lust hebben in de jacht. Verberg haar de eigenschap der visschen die ’n scherpen haak inslikken, als die bedekt is met wat aas: ze zal dan niet denken aan het uitwerpen van hoeken of netten. Leer haar niet hoe men een boom uitholt, en daarmee kan wegdryven naar den overkant van het meer: dan zal ze geen begeerte voelen naar den overkant. En laat haar nooit weten hoe ze, met blond of bruin, ’n eigen huis kan verkrygen, en wat daarby behoort! Laat haar dit alles nooit weten, o vader, dan zal ze by u blyven, en de melk uwer koeien zal vet wezen! Intusschen ... laat ons gaan, vader, ieder naar z’n begeerte!

—Eilieve, wie zal beletten dat ze weet wat ik haar niet leerde? Hoe zal ’t zyn, als zy de blauwvlieg ziet varen op ’n dryvende tak? Hoe, als de getrokken draad van haar spinsel zich herstelt op vorige lengte, en, snel krimpend, den klos van haar weefgetouw voortdryft by-toeval? Hoe, als ze aan den rand der beek den visch bespiedt, die byt naar ’t kronkelend wurmpje, maar misvattend uit verkeerd bestuurde graagte, vasthaakt in de scherpe liphulze van het riet? En hoe eindelyk, als zy ’t nestje vindt, dat de leeuwrikken zich meimaands bouwen in de klaver?

De zonen dachten weer na, en zeiden:

Ze zal daaruit niets leeren, vader! Zy is te dom om begeerte te scheppen en wetenschap. Ook wy zouden niets geweten hebben, als ge ons niets hadt gezegd.

Maar de vader antwoordde:

Neen, dom is ze niet! Ik vrees dat ze leeren zal uit zichzelf, wat gylieden niet leerdet zonder my. Dom is Thugater niet!

Toen dachten de zoons weder na—ditmaal dieper—en zeiden:

—Vader, zeg haar: dat weten, begrypen en begeeren.... zondig is voor ’n meisje!

Ditmaal was de zeer voorzichtige vader voldaan. Hy liet z’n zoons trekken, ter vischvangst, op de jacht, de wereld in, ten-huwelyk.... overal heen.... [29]

Maar hy verbood het weten, het begrypen en het begeeren aan Thugater, die in onnoozelheid bleef voortmelken ten einde toe.

En dat alzoo tot op dezen dag.

Hassan verkocht dadels in de straten van Damaskus. Als ik zeg dat hy die verkocht, bedoel ik eigenlyk dat hy ze niet verkocht, want z’n dadels waren zoo klein, dat niemand die koopen wilde.

Met verdriet en afgunst zag hy hoe ieder den ryken Aouled begunstigde, die naast hem woonde op ’n mat. Want ze woonden op matten, in Damaskus, met zeer hooge verdieping, omdat ze geen dak boven zich hadden. De rykdom van Aouled bestond dan ook niet in huizen, maar in ’n tuin die zeer vruchtbaar was, ja zóó vruchtbaar, dat de dadels die er groeiden zoo groot waren als drie gewone dadels. En daarom kochten de voorbygangers de dadels van Aouled, en niet de dadels van Hassan.

Daar kwam in de stad ’n Derwisch die wysheid te veel had, en te weinig voedsel. Althans hy ruilde z’n kennis voor spyze, en men zal zien hoe onze Hassan wèlvoer by dien ruil.

—Geef my te eten, gebood hem de Derwisch, dan zal ik doen wat geen Khalif voor u doen kan. Ik zal het volk dwingen uw dadels te koopen, door die groot te maken, ja, grooter dan de vruchten van Aouled. Hoe groot zyn die?

—Helaas, Derwisch van Allah gezonden—ik kus uwe voeten—de dadels van Aouled—Allah geef hem krampen—zyn driemaal grooter dan gewone dadels! Treedt binnen op m’n mat, kruis uwe beenen, wees gezegend, en leer my m’n dadels grootmaken, en het volk te dwingen die te koopen.

Hassan had kunnen vragen, waarom de Derwisch die zoo bekwaam was, spyze behoefde? Maar chicaneeren deed Hassan nooit. Hy zette z’n gast gekookt leder voor, alles wat hy overhad van ’n gestolen geitebok.

De Derwisch at, verzadigde zich, en sprak:

—Driemaal grooter dan gewone dadels zyn de vruchten van uw buurman.... hoe groot wilt ge dat de uwen worden, o Hassan, zoon van ik weet niet wien?

Hassan bedacht zich even, en zeide:

—Allah geve u kinderen en vee! Ik wenschte dat m’n dadels driemaal grooter waren, dan ze door u kunnen gemaakt worden. [30]

—Zeer wel, sprak de Derwisch. Zie hier ’n vogel, dien ik meebracht uit het verre Oosten. Zeg hem dat elk uwer dadels zoo groot is als drie van uw dadels.

—Ik wensch u vrouwen en kameelen, o Derwisch—die aangenaam riekt als olyven—maar wat zal het baten of ik dezen vogel zeg wat niet is?

—Doe naar m’n zeggen, hernam de wyze man. Daarvoor ben ik Derwisch, dat ge my niet begrypt.

Hassan wenschte den vogel lengte van veeren, en noemde hem Rock. Maar ’t was geen rock11. ’t Was ’n kleine vogel die wel wat op ’n raaf geleek, met losse tong en hippelenden tred. De Derwisch had hem meegenomen van Indaloes12 waar hy was aangebracht door kooplieden, die over zee waren gekomen uit het land waar de menschen op negers gelyken, schoon ’t ver is van Afrika. Dat Hassan het beest “rock” noemde, was omdat hy had opgemerkt dat iemand wien men iets vraagt, uitdyt. En ook ’t omgekeerde. Wie wat noodig heeft van ’n ander, krimpt in. Zoo was ’t in Damaskus.

Hassan kromp in, en zeide:

—Ik ben uw slaaf, o vogel Rock! M’n vader was ’n hond... en elk myner dadels is zoo groot als drie van m’n dadels!

—’t Is wel, zei de Derwisch. Ga zóó voort, en vrees Allah!

Hassan ging zoo voort. Hy vreesde Allah, en vertelde maar altyd door aan den vogel, dat z’n dadels onmogelyk groot waren.

Het loon der deugd bleef niet uit. Nog geen driemaal had de Khalif al de bewoonsters van z’n harem laten ombrengen ... nog had geen moeder den tyd gehad hare dochters bekoorlyk te maken voor de markt te Roem13, nog had Hassan geen enkel verdwaald geitebokje ontmoet, om hem gezelschap en in ’t leven te houden op z’n mat, en ziedaar, de vogel riep:

—Myn vader is een hond ...

Dit is niet noodig, maar hy zei ’t Hassan na.

... m’n vader is ’n hond, kryg lengte van veeren, de dadels van Hassan Ben14 ... [31]

Ik weet den naam van Hassan’s vader niet, en als de man ’n hond was, komt het er ook niet op aan.

—De dadels van Hassan zyn driemaal grooter dan ze zyn!

Toen waren er betweters in Damaskus, die dit tegenspraken. Maar ’t duurde niet lang. Er was namelyk in de stem des vogels iets dat de lucht deed trillen op ’n wyze die invloed had op de straalbreking. De dadels groeiden, groeiden ... in aller oogen!

En de vogel riep maar al voort:

—De dadels van Hassan zyn driemaal grooter dan ze zyn!

En ze groeiden! Men overgaapte zich om er in te byten.

En Aouled werd zeer mager. Maar Hassan kocht veel geitebokken en lammeren en hy bouwde een dak over z’n mat. Hy werd zeer eerlyk, en vond het schande als iemand die zelf geen lammeren had, een opat van de zynen. En hy ging voort Allah te vreezen.

Deze vroomheid en dien rykdom had hy te danken aan den kleinen vogel, die altyd hetzelfde zei, en leugen tot waarheid maakte door herhaling. Ieder vond Hassan’s dadels groot, ieder was gedwongen die te koopen, ieder ...

Behalve Hassan zelf, die in stilte voorzag zich by Aouled, wiens eenige klant hy was.

En dit is alzoo gebleven tot op dezen dag.

AAN FANCY.

Ik zal voortgaan met de geschiedenissen van gezag.

Er was eens ’n land, laag gelegen aan de zee, tusschen Oost-Friesland en de Schelde ...

O, Fancy men timmert en metselt om my heen. Het huis dat ik bewoon, wordt verbreed, en hoe breeder het wordt, hoe benauwder zy ’t my maken. Men klopt en schaaft en bikt en zaagt my ’t hoofd in twee ... dit is onaangenaam. Die Silvio Pellico kon van geluk spreken. Ik ga uit, om wat rust te zoeken op de woelige straat. Misschien steel ik ’n horloge, om aanspraak te hebben op wat stilte in de cellulaire gevangenis. Adieu, en denk om den haarlok, dien ge me beloofd hebt.

VAN FANCY.

Neen, laat ieder z’n horloge houden, men zou weer kwaad van u spreken. Ach, wat zyn dat troostelooze geschiedenissen, [32]die gy verhaalt. Is dat alles waar, Max? Ge hebt my treurig gestemd. O, ik bid u, zeg me in ’n volgenden brief, dat alles niet waar is, of althans, dat niet alles waar is. Is dat nu wysbegeerte? De vormleer is droger, maar minder verdrietig. En ook in de vaderlandsche geschiedenis vind ik ... hoe zelden ook toch hier en daar—wat ik vergeefs zoek in uw geschiedenissen—liefde!

Hoe kunt ge zoo scherp zyn, Max, gy die toch zoo goed weet lieftehebben?

We zyn verhuisd, maar nog kan ’t oude kabinet de deur niet in. M’n hart ook niet.

Ik heb u gevraagd my wat te leeren. Is ’t hiertoe noodig dat ik eerst worde gevoed met spyze zoo bitter als uwe vertellingen van gezag? Geef my iets liefelyks, Max ... iets wat niet m’n lippen wit maakt, iets wat my ’n blos geeft van genoegen, en geen bleekheid van ergernis. Ik heb behoefte aan liefde. Moet ik de liefde verliezen door de denkbeelden die ge my geeft ... o, dan zou ik betreuren u gevraagd te hebben om wat kennis! Want ik ben een meisje, Max!

Een meisje, ja! Maar toch is ’t waar dat iets zeer byzonders met me gebeurd is, dat zeker by weinig meisjes voorvalt. Ik zal u dat vertellen. Ei, wèl beschouwd, is ’t óók ’n Geschiedenis van Gezag, maar fraaier, liefelyker dan uw geschiedenissen. Ik was zes of zeven jaar oud ...

Ik word geroepen, Max ... wacht tot nieuwe maan ... de geschiedenis die ik u vertellen zal, staat daarmede in verband, en met u ook ... en met m’n haren ook ...

O, schryf my iets dat me niet bleek maakt!

AAN FANCY.

Kleingeloovige! zoo zyt gy allen!

Daar staat de boom der kennisse, ge wilt eten, ge wacht niet op de slang—dat eeuwig symbool van weten en onsterfelyk zyn!—gyzelf steekt de hand uit, en als ’t arme dier ter-goeder-slangentrouw, u den appel toereikt, dien gy vraagt ... dan trekt ge u schuchter terug, en rekt beddelakens!

Neen, Fancy, myn geschiedenissen zyn niet troosteloos! Onkunde is geen deugd, en lager dan haat, acht ik liefhebben zonder verstand! Weet, ken, kan, onderscheid en kies.

Eerst na zulke keuze, is liefde iets waard.

O, ik begryp hoe ge schrikt by ’t opheffen van de gordyn die [33]men, met voordacht en valsheid, gelaten heeft tusschen uw oog en de waarheid! Leugens ontvingen de ouders... leugens geven zy hun kinderen. Als de Oosterling die genot zoekt in verdooving door amfioen, en die ten-laatste behoefte gevoelt aan vergif, vragen zy: “Wat dan?” zoodra men ze aantoont dat hun denkbeelden rusten op onvasten grondslag.

Daar is een lek in ’t schip! roept de verschrikte gezagvoerder.

En de passagier antwoordt:

—Ik zal u tegenwerken in het stoppen, tenzy ge my iets dergelyks in de plaats geeft.

Ik vind beter te varen zonder lek.

Telkens moet ik den eisch van lekbegeerige passagiers aanhooren. Telkens is het:

Toegestaan! Dàt is leugen, dàt is verzonnen, dàt is schandelyk! Maar ... wat geeft gy in de plaats?

Dat wil zeggen: “welken anderen leugen zet gy ons voor, ter vervanging van ’t leugengerecht, dat ge ons ontneemt?”

Ik zou kunnen antwoorden: geene ... ik weet niets! Ik heb geen gif te bieden, in plaats van ’t gif, dat ik, ruw maar welmeenend, u uit de hand sla, die zich tot ’n vuist balt, uit ondankbaren wrevel over leegte.

Dit zou ik kunnen antwoorden.

Maar liever zeg ik: zie ik wenschte u te geven gezonde spys!

Ik wenschte u te wyzen op gezag door liefde, op welvaart door rechtvaardigheid, op geluk door deugd.

Dat is één woord: ik wilde u uitnoodigen mensch te zyn! Ziedaar alles!

Men bedriegt zich, en men heeft u bedrogen, door het mensch-zyn voortestellen als iets onwaardigs. Dit doet ’n verkeerd begrepene religie ... ’t Woord Godsdienst komt hier niet te-pas.

Ik wil u dit duidelyk maken door ’n voorbeeld.

Een boer zou voor het eerst den heer van ’t land zien. Hoe zal ik hem vereeren, dacht hy, om hem te toonen dat ik besef heb van myn boerschap tegenover zyn heerschap? Wel ik zal m’n knieën wat krom buigen, en m’n teenen naar binnen. Myn linker-schouder zal ik vooruit steken, en m’n hoed omdraaien als ’n molen. Wat scheefs in den hals zal hem voorzeker behagen, en ’t zal hem genoegen doen als ik m’n mond klein maak.

Zóó dacht de boer, en zóó deed hy. Maar de heer van ’t dorp zei hem, dat hy niet noodig had zich zoo te verdraaien. [34]

Ik vind dat die heer van ’t dorp groot gelyk had.

De roeping van den mensch is mensch te zyn.

Is deze konklusie u te eenvoudig! O, ik bid u, wantrouw alle slotsommen die niet eenvoudig zyn.

Zou de wysheid die een mensch behoeft, niet eenvoudig wezen? Zou ze moeilyker te vatten zyn, dan de reuk der spyzen, zoo gemakkelyk optevangen met onzen neus, dien toch de lieve Natuur heel eenvoudig boven den mond plaatste? Ik geloof zeker, dat de godsdienst-uitvinders dat orgaan ’n plaatsje aan den linkerhiel zouden hebben gegeven, als zy geraadpleegd waren ... wat gelukkig niet gebeurd is. Alles wil omslag, ingewikkeldheid, onnatuur:

“Doodt de zinnen!” roepen zy die God meenen te dienen door den mensch te verdraaien, als die boer.

“Doodt de zinnen!” roepen zy die gaarne wat willen genieten met hun zinnen, en de slimme berekening maken dat er meer zou overschieten, naarmate er minder gebruikt werd.

“Doodt de zinnen, werpt weg wat u behagen zou!” riepen ten-allen-tyde de vromen, die met veel graagte aasden op alles wat er werd weggeworpen door de onnoozele zielen, die hen geloofden.

Wat zoudt ge zeggen van ’n kind, Fancy, dat meenen zou z’n vader te vereeren door iets anders te zyn dan ’n... kind?

En wàt van de oudere broeders, die aan zulk kind trachtten te beduiden dat het zich inkrimpe, en weinig behoort te eten—ad majorem patris gloriam?

Zoudt ge niet op ’t denkbeeld komen, dat die oudere broeders begeerte voelden naar wat ruimte en spys?

Wie u zelfvernedering voorstelt als deugd is ’n bedrieger.

Genot is deugd.

Ziedaar ’n paar teksten, Fancy. Preeken schryf ik niet. Dit deed Jezus ook niet. Ik denk dat hy ze vervelend vond, als ik.

“Er is geen God, of hy moet goed zyn!” Laat de theologen—’n grappig woord: menschen die wat weten van God ... menschen die u wat kunnen zeggen over God ... menschen die gestudeerd hebben in God, Godgeleerden—laat de theologen tegenspreken dat Hy goed is, als ze durven ...

Ach ja, ze durven dit! Ze vertellen lange geschiedenissen—troosteloozer nog dan de myne, Fancy!—over verdoemenis en hel! En, let wel, zy die zulke geschiedenissen niet vertellen, deugen minder dan de anderen, die ten-minste konsekwent zyn by-gebreke van wat beters, want in hun Bybel [35]staan die aardigheden. Zoek maar op: eeuwig vuur, tandengeknars, onsterfelyke wormen ... ’t is pleizierig!

Wie nu dat eeuwige vuur en die onvermoeide wormen weggoochelt onder ’t manteltje van de moderne theologie, vertrouw ik in ’t geheel niet. De anderen zondigen tegen ’t verstand alleen. Zy tegen eerlykheid en verstand beide. Dit is erger.

Er is geen God, of hy moet goed zyn! Als hy er is—wat ik dolgraag weten wou, en ik blyf er by dat het zyn zaak geweest ware: te zorgen dat wy ’t wisten—dienen wy hem het best door genieten.

Eilieve, Fancy, gy die ’n goed meisje zyt, zoudt gy ’t aangenaam vinden, wanneer ge eenmaal moeder werdt, dat uw kinderen zuur keken? Zoudt ge hun voorschryven u te dienen door onthouding? Immers neen! En waarom zou die god kwaadaardiger wezen dan gy?

Maar de maat en de soort van genot?

Ook dit is zeer eenvoudig. Het antwoord staat duidelyk geschreven in ’t vóór ons liggend boek der werkelykheid, waarin geen enkele tekst vervalscht is en dat men lezen kan, zonder de minste kennis van Hebreeuwsch of Grieksch. ’t Zou ook wel ongelukkig wezen, als de weg ter zaligheid juist leiden moest langs τίπτω.

In dat boek staat geschreven dat wie steenen opslikt, z’n maag bezwaart. Wie genot zoekt in overdaad, wordt ziek. Wie z’n naaste doodslaat, krygt den naam van ’n onpleizierig mensch, en wordt behandeld als zoodanig. Wie liegt, wordt niet geloofd. Wie steelt, wordt vastgebonden door personen die wat bezitten. Wie uit het venster springt, bezeert zich. Wie zich in de bres stelt voor arme drommels, lydt gebrek. En wie Minnebrieven schryft, wordt uitgejouwd.

In al deze voorschriften uit het boek der werkelykheid is niets raadselachtigs, zooals men wél vindt in de andere boeken. Dit komt wyl de menschen, die religien maakten, niet meenden wat ze zeiden, en omdat de Natuur wèl meent, wat ze doet. Ge ziet alzoo, Fancy, dat we om wys en goed te worden—wat hetzelfde is! moeten terugkeeren tot die Natuur.

Ik ben benieuwd naar uw geschiedenis. Zoudt ge geschaakt zyn op uw zevende jaar? Dit ware te vroeg, Fancy! En hoe dit in-verband staat met uw haren, begryp ik niet. Kan ik u genoegen doen met ’n minnelied? Verlangt ge een verhandeling over Vryen-arbeid? Stelt ge belang in ’n analyze van onze wetgeving op het stuk van ouderlyk gezag? Wilt ge weten hoe in Indie het gezag van Nederland ... [36]

Maar, Fancy, dan verval ik weer in de geschiedenissen van Gezag, die ge zoo troosteloos vindt ...

Zeg me, hoe moet ik schryven om den stryd te winnen tegen de personen—en de zaken helaas!—die my uw ziel schynen te betwisten?

Of zou het toch waar wezen, wat ik giste—en nog altyd hoop!—zou ’t waar wezen dat ge niet bestaat? Dat gy ’n fee zyt, die my eenmaal zult aanroeren met uwen staf, om me machtig te maken tot het verrichten van den arbeid dien ik zelf my heb opgelegd?

Ik droom wakend van u, en antwoord: Fancy! als men my om geld vraagt, wat vaak gebeurt. Brengt ge my ’n koninkryk in ’t gebied der geesten ten huwelyk? Ik neem ’t gaarne van u aan, en begryp zelfs niet hoe ge ’t zoolang hebt kunnen regeeren zonder my. Zoodra wy “ingericht” zyn, en na de bruidsbezoeken, wil ik ’n blyde boodschap neerzenden op de kleine aarde, die ik vóór m’n trouwen bewoonde. Ik wil de arme menschen die daar zoo verdrietig ongetrouwd achterbleven, zeggen: dat genot deugd is, en dat niets meer genot geeft dan LIEFDE!

Maar ik zal er niet by zeggen: heb lief! Dan zou ’t weer ’n geschiedenis van Gezag worden, en dit komt by liefde, deugd en genot niet te pas.

Toch zou ik gaarne eens zien met m’n wezenlyke oogen, met de oogen die ik gebruik om te slapen. Is hier geen kans op? Waar woont ge nu, na ’t verhuizen? Moet ik bellen aan al de deuren die kleiner zyn dan ’n kabinet? moet ik naar u zoeken in alle huizen die te bekrompen zyn voor ’n hart?

Tine vraagt my of ik dikwyls met u wandel, vooral nu ’t lente is. Ik heb “ja” geantwoord, meenende dat ik waarheid sprak, maar later...

Waart ge by my, of was ik alleen, toen ik my ergerde over die geslachte varkens?15

Want ik begin intezien dat ik me dikwyls bedroog, als ik geloofde u te zien aan m’n zy.

Er is iets raadselachtigs in m’n liefde. Ik zal er naar vragen aan Tine. Zy weet alles wat my aangaat.

AAN TINE.

Lieve Tine! wees zoo goed my te zeggen wie Fancy is? [37]Maar spreek geen kwaad van haar, ook al wist ge iets kwaads. Ik zou ’t niet kunnen verdragen, want ik heb haar onbeschryfelyk lief. Vertel my alleen wie zy is.

VAN TINE.

Beste Max! Ik ken Fancy zeer goed. Ik heb haar lang gekend, reeds vyftien jaren! Ze was toen even oud als nu. Kwaad weet ik niet van haar te zeggen. O, integendeel!

Maar om haar goed te beschryven, zou ik haar by my moeten hebben. En ze is weer weg, want—dit wist ge niet—ze is hier geweest!

Dikwyls was ze blond, en even dikwyls bruin, ja, vaak bruin by ’t zwarte af. Maar altyd was ze vlug als ’n sylf, huppelend als een dwaallicht, gevoelig als de mimosa, verstandig als ’n rekening, en geestig als niets.

Gy kent haar ook wel, Max! Ge hebt vergeten wie zy is, omdat gy den laatsten tyd ’n heel anderen weg hebt uitgezien. Denk eens goed na! Herinner u maar dat ge haar herhaaldelyk het venster hebt uitgegooid, omdat ge meende dat onze kinderen te weinig eten kregen door hàre schuld. En hoe ze dan telkens weer binnen kwam door de deur die op ’t nachtslot was. Weet ge ’t niet meer?

Ze jokt als ze zegt dat ze er niet by was, toen de aarde werd gemeten met ’n koord! Ze heeft alles bygewoond wat er gebeurd is. Ook is zy het die de psalmen heeft geschreven, en by de Chaldeen gaf ze les in de sterrenkunde. En ’t is niet waar, dat ze verlegen is om huisvesting voor haar hart! ’t Staat aan háár om de muren uiteentezetten ...

Ik begryp waarlyk niet, Max, hoe ge haar niet herkend hebt. ’t Is ondankbaar van uw hart, dat meer geheugen behoorde te hebben. Wat my betreft, ik heb haar lief. Zy heeft myn leven heerlyk schoon gemaakt, en ik wyt de schrale voeding onzer kinderen niet aan haar, zoo als gy meermalen deedt in buien van onrechtvaardigheid. En als ge trouwt, kom ik op de bruiloft, met Max en Nonni die er by hooren.

Onlangs wandelden wy, en plukten bloemen. Zy was met ons. Kleine Max vraagde of de bloempjes het wisten, dat het nu wat warm zou blyven . . en, zeide hy:

—Zie, ze knikken de zon toe! Ze weten dat ze er lief uitzien, en dat de zon vriendelyk voor hen is.

Hoe komt hy aan dit denkbeeld, dacht ik, en vraagde het hem. [38]

—Ik heb dat van Fancy, zeide hy.

Maar ze leert hem ook ondeugende dingen. Hy liegt niet, maar jokt veel. Dit leert hy van haar.

Onlangs hoorde ik hem lachen, zoo-als hy lacht wanneer-i ’n guitenstuk verricht heeft. Ik zag ’n oude werkster die naast ons woont, trippelen en dansen als ’n gek mensch. Kleine Max had haar Cayenne-peper te proeven gegeven.

—C’est très doux! had hy gezegd.

’t Mensch brandde haar mond aan z’n douceur. Ik wist niet of ik boos was, of moest meelachen met Max, die over den grond rolde van pleizier.

—Dat hebt gy gedaan, Fancy, zeide ik vry streng. Zeg me nu ook wat ik te doen heb, opdat m’n kind niet wreed worde, en vermaak zoeke in leed?

En toen zeide ze my zachtkens deze woorden voor, die ik overluid herhaalde:

—Kleine Max, voel je geen smart van de pyn, die deze vrouw lydt, omdat ze op je vertrouwde?

Kleine Max lachte niet meer. De tranen sprongen hem in de oogen, en hy vraagde vergeving aan de oude vrouw die zulke gekke gezichten trok.

En meermalen, Max, als ik op ’t punt sta neertebuigen onder al te zwaren last, komt Fancy my troosten, en als ze dan schalks zegt:

—Ik ontsteel u zyn hart ... bedenk dat myn rechten ouder zyn ...

Dan moet ik haar gelyk geven! En zonder yverzucht hoor ik aan, wat zy gezegd heeft zonder schaamte.

Ik ben waarlyk boos op u, dat ge haar zoo miskent. Maar, Max, herinnert ge u dan niet dat zy altyd uw voorspraak by my geweest is, als gy weêr iets of iemand geschaakt had, of my geslagen? Weet gy niet meer dat ze ons huwelykskontrakt—myn kontrakt!—heeft meegeteekend, precies als ’n ambachtsheer die ’t braafste boerinnetje laat trouwen met den deugdzaamsten aller boerenjongens? Herinnert ge u niet al de schilderyen die zy ons ten-geschenke gaf, genoeg om ’n museum te vullen, zoo groot als de wereld? Dagelyks nog zendt ze my stukken, ’t eene fraaier dan ’t andere, neen allen even schoon ... historiestukken, genre, stillevens ... historie vooral!

Maar, Max, we komen lysten te kort! Eilieve, ’t staat aan u, lysten te maken om de stukken die Fancy ons geeft. Doe dit! Dit kunt ge! Dit moet ge! Dit is uw roeping!

Zoo gaf ze my onlangs een teekening, waarvan ik de bedoeling [39]niet begreep, omdat zy iets voorstelde dat nog niet gebeurd is. Javaansche meisjes legden melatiekransen op ’n graf. Dat graf was het uwe, Max! Er stond op een steen: HIER RUST WIE VEEL GEDRAGEN HEEFT.

Maak ’n lyst om die teekening. Misken Fancy niet langer, haar en hare geschenken ... ge zyt zeer ondankbaar, Max.

VAN FANCY.

We zyn weer verhuisd, ’t Wordt al nauwer en nauwer. ’t Is my of ik ’n vischfuik inreis, zonder retourbiljet. Nog kan die oude kast het huis niet in ... het eind zal wezen dat wy ’t huis in de kast zetten: dan wordt het sleutelgat, deur.

Die gedurige twyfel of ik ’n meisje ben, hindert. Ik ben gesteld op myne identiteit. Zou ’t U smaken als men zich obstineerde u aantezien voor ’n wolk? Dat men u afweerde met een paraplui. Dat uw droefheid, uw tranen, op ’t weêrglas stonden genoteerd als regen? Of dat men u tegen ’t lyf liep, in de meening door u heen te loopen? Of dat ge werd opgesnoven als aether? Zyn dat pleizierige dingen? Voor den honderdsten keer zeg ik u, dat ik ’n meisje ben, en om u hiervan goed te overtuigen, zal ik een-en-ander verhalen van myn omgeving. Oordeel zelf of ’n geest dat zou kunnen verzinnen.

M’n moeder is dood, en m’n vader hertrouwde omdat ’n vrouw zooveel gemak geeft in ’t huishouden. M’n stiefmoeder is ’n brave vrouw, en dit spyt my zeer, want ik zou ’t gemakkelyker vinden over ondeugd dan over braafheid te klagen, omdat ieder zoo party trekt voor braafheid. Nu verlies ik ’t altyd, wanneer ik zeg dat ze my ’t leven zoo vervelend maakt. Nooit heeft iemand voor haar een weefgetouw uitgevonden. Zy breit, breit ... altyd breit ze, en den overigen tyd knoopt ze, en haakt ze. Maar de uren die zy daarna vry heeft, besteedt ze aan anti-makassers voor de watersnood-lotery. En in verloren oogenblikken stopt ze kousen. Ik heb nog vergeten te zeggen dat zy ter af-wisseling kanapékussens borduurt met kraaltjes. Kent ge dat? Ik vraag niet of ge ’t kunt. Het is aldus:

Men koopt of huurt ’n stuk papier dat afgedeeld is in zeer kleine ruitjes, die allen gekleurd zyn, en wel op ’n manier die, als men niet te stipt kykt, dat papier eenige gelykenis geeft met ’n teekening. Zoo iets stelt dan ’n boeket bloemen voor, of de herders in den stal, of ’n boertje dat z’n pyp rookt, of zoo iets dergelyks. Van naby moet men ’t niet zien, want dan is zoo’n pypekop een trapezium—ik “leer” m’n examen voor secondante—en de herders hebben vierkante neuzen. Daarop neemt men ’n stuk [40]doek, ’n soort van zeildoek waarin echter de meeste draden ontbreken, zoodat de ruiten van het zeildoek nagenoeg overeenstemmen met de gekleurde ruiten op ’t papier. Men koopt wol of zyde, en kralen van allerlei kleur, en men kan beginnen te werken. Want wat nu volgt, heet: werken! en als ik er aan denk, aan m’n gestorven moeder, aan Insulinde, aan de geschiedenissen van gezag ... dan zeggen ze dat ik “leeg” zit. Ik leeg!

Welnu, dan zoekt men op ’t papier ’n punt van uitgang, naar verkiezing. Daartoe neemt men, als ’t in den stal is, de luiermand of van den boer de wang die meestal kersrood ziet, om de braafheid aantetoonen van den landelyken stand. Die braafheid is dan, byv. uitgedrukt in vier kleuren, verdeeld in dertien ruiten, hoogrood, donkerrood, rozerood, bleekrood. Men legt de wol of de kralen op de wang van den boer, om ’n model te nemen van de nuance zyner landelyke deugd, en dan brengt men die over op het doek, door den draad vasttestrikken in de geruite openingen. Het begin is dan gemaakt, en wat er nu volgt, is gemakkelyk. Men telt maar altyd van dien boer of van de luiermand af, en dan weet men precies waar de zeven zwarte kralen ’t huishooren, die de verrukking aanduiden van de herders, of de parallelogram van geelwitte zyde, die licht moet brengen in ’t oog van de kraamvrouw. Als ’t gereed is, begint men ’n ander.

Maar nu moet ik u iets vragen. Ik heb ’n oom die altyd spreekt van “’n Christelyk huwelyk.”—Dit is niet de oom van “de” vrouw: ik heb veel ooms ... o!—Wat is toch ’n Christelyk huwelyk? Ik heb er m’n bybel op nageslagen, en daarvan niets gevonden. Ik zie niet dat Christus voorschriften over ’t huwelyk heeft gegeven. Hy zegt, meen ik, alleen dat het ’n wereldsche zaak is. Maar is dàt nu een Christelyk huwelyk? Ik meen dien boer, dien pypekop en de herders? M’n vader heeft aan m’n stiefmoeder vier kinderen ten-huwelyk gebracht. Zy is een brave vrouw, en zou dus niets doen dat niet goed is in zulk een gewichtige zaak. Hoe legt ge nu uit, dat zy de huwelyksgift myns vaders waardeert naar behooren, door dat eeuwige breien, stoppen, stikken, naaien, haken, borduren en knoopen?

—Lieve moeder, heb ik dikwyls gezegd, we hebben kousen te veel, en gyzelf draagt maar één japon tegelyk! We gebruiken weinig pomade, en dus die anti-Makassers ... en bovendien, we zitten “fatsoenlyk” recht. Nooit raakte ons bezoedeld hoofd de kussens van de sofa ... die de deur niet inkon ...

Ja ... watersnood!

Eilieve ook wy zyn in nood, al is het nood door droogte! Moet dan de nood volstrekt nat wezen, om te werken op ’t gevoel? Wy, m’n zusters en m’n broertje hadden ook aanspraak op wat hulp, op wat onderricht, op wat leiding, op wat liefde! Is ’t een vereischte dat we eerst verdrinken, voor men ... [41]

Hoor eens, Max, als we weer verhuizen, hoop ik dat het ditmaal wezen zal naar de Bommelerwaard.

En m’n vader! Staat er niets in de wet tegen vaders die hun kinderen verruilen tegen gestopte kousen? Ik begryp waarlyk de verhouding niet recht tusschen ouders en kinderen. Ik heb ’n liefhebbend hart, Max, en daarby behoefte aan wat kennis. Welnu, als ik m’n vader daarnaar vraag, zegt hy dat-i geen schoolmeester is, en wat het liefhebben aangaat schyn ik te moeten wachten op een aanstaanden kollega, als ik les zal geven in de vormleer.

Ik begryp m’n leven niet. In keepsakes en muzen-almanakken is ’n meisje iets liefs, iets belangryks, iets poëtieks. Ik ben een meisje, en voel me ónlief, ónbelangryk en volstrekt niet poëtisch!

Waaraan ligt dit?

—Uw leeftyd, zei ’n oom—’n anderen alweer—uw leeftyd is de schoonste tyd van ’t leven!

O Max, o Max, wat heb ik te denken van de rest!

En ’t zyn brave menschen, m’n ouders. Spreek geen kwaad van hen. M’n vader slaat geen preekbeurt van Ds. Meyboom over, en betaalt prompt z’n rekeningen. Doe hem dit na als ge kunt!

En m’n moeder is inderdaad kerksch en fatsoenlyk, maar ...

Ik verbeeld me dat ’n bloempotje veel goed zou doen in ons huis.

Schryf me spoedig. Ik lees uw brieven zoo gaarne! Ze maken op my den indruk van den absenten bloempot, schoon uw geschiedenissen van Gezag ...

Neen, oprecht wil ik zyn, al bèn ik dan ’n meisje! Ik vond eigenlyk alleen hierom uw vertellingen zoo troosteloos, wyl ik zelf—’t kost moeite het te bekennen—wyl ’t gezag dat ge aantast ... wyl ik ... uit verveling,.. ik heb ’n katje, Max... en ... uit verveling ...

Lieve hemel, wat valt het me zwaar de waarheid te zeggen... o Max, ge ziet wel dat ik ’n meisje ben!

Dat beestje ... welnu, uit verveling heb ik ’t wel eens ... geknepen! ’t Is er uit! Dàt geeft lucht!

Ik ben zoo bang dat m’n katje uwe geschiedenissen over Gezag zal inzien, en dan ... zal ’t zich beroepen op u, en... me krabben, als ik ’t plaag ... ziedaar!

[42]

VAN FANCY AAN TINE.

Sj ... sj ... sj ... t!

Wat heb ik u gedaan, dat ge my verklapt? Lààt hem zoo dom als-i is. ’t Is maar ’n man, hy die altyd roept: ze is maar ’n meisje! Ik zou niet zooveel van hem houden, als hy minder dom was. Ik ben van plan hem ’n geschiedenis voortejokken, mooier dan van SAARTJE BURGERHART ... die de flensjes opat. Daar deed ik wèl aan, want ... SAARTJE was ik, dit begrypt ge! Maar in dien tyd sprak ik anders met de menschen, omdat de moderne theologie nog niet was uitgevonden. Ook had men de elektriciteit nog niet “in ’n lystje gezet.” Ge ziet ik neem m’n eigendom terug, de uitdrukking die ik u vóorzei, toen ge uwen laatsten—verraderlyken!—brief schreeft. Doe zoo-iets nooit weer!

Toen ik by de juffrouwen WOLF en DEKEN in de Beemster logeerde, waren de menschen nog dommer dan uw zeer, zéér domme Max. Maar láát hem zoo! ’t Is nuttig hem te doen gelooven dat ik zwaarte heb. Zoolang hy me aanziet voor onweegbaar licht, schryft hy te wolkerig, en ik wil dat z’n brieven worden begrepen ook door de meisjes die niet in de wolken wonen ... door de meerderheid! Verklap me dus nooit weer! Wanneer ge ’t nog eens doet, zend ik u geen schilderyen meer, geen teekening, geen schets, geen streep ... ja, ik zou ...

Neen! Dit zou ik NIET! Ik zal u blyven steunen in uw moeilyke taak, edele moedige verhevene vrouw ... trouwe dappere echtgenoot ... sterke moeder ... heldin!

Ik zal blyven by u, naast u, in u! Ik zal u begeleiden tot de laatste ure, en die ure zal ik u zoet maken door ’t vóórhouden eener schildery van uw rein leven, dat het u zy als ’n spiegel van gelukkiger toestand! Want ik zegge u hier, wat ik nooit zeide tot hem, U zeg ik, dat gy onsterfelyk zyt!

En kan ik vóór dien tyd niet al de tranen drogen, die ge weent in ’t geheim, uit edele gierigheid op smart—menschen die zóó liefhebben, moeten lyden, deed ik hem zeggen—o, toch zal ik beletten, dat uw kinderen het zilt proeven in spyze met die tranen gedrenkt! Tóch zal ik hen blinden voor de weifeling die moeders hand onzeker maakt, wanneer ze hun brood reikt ... graag als zy is om heden te geven, maar zoo begeerig ook om te bewaren tot morgen!

Tòch zal ik neerzweven op de sponde waar ge slaapt, en u droomen geven van zachtheid en kalmte, dat ge wat sterkte samelt voor den dag die komen zal, na de vermoeienis van den dag dien ge doorleedt.

Tòch zal ik de kracht gieten in uw afgemat lichaam, dat het de [43]ziel niet alleen late, vóór den tyd. Ik zal de spieren van uw mond saemtrekken tot den glimlach, dien hy noodig heeft om niet te bezwyken, hy die wil dat ge de pyn niet voelt, die ge zegt niet te gevoelen.

Houd moed, myn kind! Zie my aan, wees wel-te-moede, zoo als uw kinderen dat zyn, wanneer ze staren op u! Ben ik u minder dan gy hun? Weten ze niet dat gy waakt? En weet GY niet dat ik waak ... ik, Fancy?

Voelt ge op uw voorhoofd den kus dien ik u zegenend zend?

Wees met de kleinen gegroet ...

VAN FANCY.

O Max, help my! Ik zit in nood—zonder water, alweer—ik heb uw hulp noodig! Zyt ge Meester in de rechten, of prokureur of deurwaarder ... in ’t kort, iemand die verstand heeft van de wet! Want er komt veel wet in de historie die me nu overkomen is. Ik wil volstrekt weten of men ’n piano mag meenemen in ... ’t verbeterhuis? Dáárheen namelyk leidt m’n eerstvolgende verhuizing ...

Ik ben nog niet bekomen van den schrik. Raad me, help me, red me! Schaak me ... als ’t wezen moet. Ge zyt my dat alles schuldig, Max, want ik lyd om-uwentwil. Als gy te Lebak hadt meegeknoeid, zou ik nu geen behoefte hebben aan verbetering. Antwoord terstond of ik m’n piano mag meenemen ... hoewel die niet zal verbeteren in zoo’n gesticht. Ach, ik ook niet misschien ... om ’t even! Ik speel de Saïdjah van Richard Hol “heel lief” en zou ’t niet jammer wezen als ik nu in dat tuchthuis ... ’t hoofd loopt me om. Ik word geroepen ... neen, ’t is de tocht! Daar komen ze ... ik hoor ze op den trap ... zware schreden ... hu! Agenten van policie zeker, om my te verbeteren ... neen, ’t was m’n katje ... geschoeid door m’n geweten. Nooit zal ik ’t weer knypen, nooit ... dat zweer ik! Ik weet nu wat het is geknepen te worden! Zoodra ’t nieuwe-maan wordt, zult ge ... nu word ik inderdaad geroepen! Ik heb haast, ik heb angst ... och, kon ik vliegen!

Ja, was ik nu maar ’n licht meisje, zooals gy volstrekt van me maken wilt. Dan liet ik my door niemand verbeteren! Max help my! Als ik dan toch verbeterd moet worden, heb ik liever dat gy ’t doet ... maar liever blyf ik wat ik ben. [44]

VAN EEN VADER.

Wel-Edele Heer!

Ik ben Kappelman. ’t Is niet de eerste keer, dat ik my over u te beklagen heb. Uw ongepaste uitval, tegen de soort van het bier, dat ik by myn zuurkool gebruik16 heeft my volstrekt niet gedeerd. Ik veracht uw geschryf, en nooit zou ik my verwaardigd hebben, u op uw plaats te zetten, door op hetzelve te antwoorden, wanneer ik niet had bemerkt, dat gy u begint te bemoeien met myn huishouden. Myne vrouw heeft ontdekt, dat gy in briefwisseling staat, met een myner dochters—met alle misschien—waarschynlyk om dezelve te verleiden. Ik verbied u, deze verhouding voort te zetten. Ik voed myne kinderen op, in deugd en eere, en wy hebben met uw malle Donquichotterie niets te maken. Ik hoor dat gy vrouw en kinderen hebt, en dat gy dezelve gebrek laat lyden. Bemoei u dáármee, dit zou u beter voegen, dan twist en tweedracht te strooien in een deftig gezin! Ik ben Kappelman en duld geen vreemdigheden in myn huis. Wat zoo is, moet zoo blyven, en als er iets moest veranderd worden, zou dit, in allen gevallen, u niet aangaan. Bovendien zyt gy slecht geinformeerd: ik heb nooit een woord gesproken over Alexander den Groote. Als ik bemerk, dat gy voortgaat u te bemoeien met myn zaken, zal ik strenge maatregelen nemen. Gy kunt u deze moeite sparen, myne kinderen af te halen van de katechisatie. Ik ben Kappelman.

VAN EEN ANDEREN VADER.

Mynheer!

Myne dochters hebben my bekend, dat zy verboden omgang met u hebben. Ik ben Kappelman, en verzeker u, dat ik my wenden zal tot de politie, als die gekheid niet terstond ophoudt. Er zyn wetten in het land, die de fatsoenlyke lui beschermen. Myn naam is Kappelman: gy kunt gerust naar my vragen. Ook verzoek ik u myn zoontje met rust te laten.

VAN EEN ANDEREN VADER.

Ik ben Kappelman ................... 17 [45]

VAN EEN STIEFMOEDER.

Wel-Edele Heer!

De dochters van myn man stoppen scheef, en stikken dat het schande is. Zy merken het onderste-boven, en de kussensloopen waren van de week ongeregen. Ik heb bemerkt dat dit alles uwe schuld is. Ik ben niet van plan toetegeven in al die gekheden, die zy zich door u in ’t hoofd laten zetten, en waarschuw u voor de gevolgen. Ik heb er de wet op nagezien, en weet wat eene stiefmoeder toekomt. Een kind moet zyne ouders eeren, dat staat er, en dàt zal gebeuren, al zou de onderste steen boven.

VAN EEN ANDERE STIEFMOEDER.

Mynheer!

Ik verbied u alle bemoeienis met myn naaiwerk. Toen ik met Kappelman trouwde, heb ’k my voorgenomen, zyn huis te regeeren, en dit doe ik. Een stiefmoeder is geen ouwe lap. Ik wil gehoorzaamd worden, en als ik bemerk, dat gy voortgaat de kinderen van myn man tegen my op te zetten, zult gy zien, dat ik my niet laat aantasten zonder handschoenen. Ik heb er lang en breed over gesproken met myn broer, die in granen deed, maar nu stilleeft van zyn geld. Van zyn geld hoort ge! Dat is wat anders, dan rond te loopen, als een schooier, zooals ik van u hoor.

VAN EEN ANDERE STIEFMOEDER.

De dochters van myn man hebben bekend ........ 18

VAN EEN OOM.

Wel-Edele Heer!

Gy zyt een ellendeling! Ik heb de dochters van myn broeder voor u gewaarschuwd, en haar gezegd dat gy een dief zyt, een echtbreker, een falsaris, een dronkaard, een vrouwenbeul en een gek! En dat gy geen geld hebt, ja, dàt heb ik ook gezegd! En [46]ook dat gy niet hebt willen schryven over vryen arbeid, dat groote schande is, en dat gy uw fortuin met voeten schopt, dat niet te-pas komt. En dat gy alle meisjes verleidt, en dat gy ... kort-om, gy zyt een ellendeling, en ik ben uw dienaar, enz.

VAN EEN ANDEREN OOM.

Mynheer!

Met een diep gevoel van verontwaardiging heb ik van myn broeder, den heer Kappelman, vernomen, dat zich sedert eenigen tyd in myn huis iets heeft geopenbaard, dat aandruischt tegen alle Christelyke beginselen van onderdanigheid, gedweeheid en orde, en naar zekere opmerkingen te oordeelen, zoudt gy daarvan de oorzaak zyn. De onwetendheid in goddelyke zaken, die u kenmerkt, en de hoofdigheid, waarmede gy in die onvergefelyke onwetendheid volhardt, hebben het my, met het oog op de voorschriften van onzen Heer en Heiland, uitgedrukt in ’t onschatbaar evangelie, voorgelicht door de profeten des ouden verbonds, en gestaafd en bevestigd door de godsonomstootelyke-genadegaven-bewyzende lessen der wereldhistorie, ten plicht gemaakt, de kinderen van mynen gezegden heer broeder Kappelman te waarschuwen tegen den ziellichaamzaligheidwelvaart-bedervenden invloed uwer helbevolkende denkbeelden.

Ik heb in granen gedaan, en leef nu stil van myn geld. Ik geloof dus als genadedeelachtige Christen te moeten stryden voor de heiligheid van zyn alleenuitverkorenen-zaligmakend geloof, dat aan de pupillen voorschryft hun voogd onderdanig te zyn. Want ik ben de voogd van myns broeders, heers Kappelman’s kinderen, en zal niet verdragen, dat die kinderen, op eene verdoemenisuitlokkende wyze zich verzetten tegen het gezag, en afwyken van myn geloof.

Ik raad u vreeze aan voor den toorn des liefdevollen Gods, die zich niet laat bespotten, en die een God is van gerechte wrake, gelyk te lezen staat in Hebreën X vs. 31.

VAN EEN ANDEREN OOM.

Ik ben liberaal, en tegen alle protektie in den handel. Aan de wonderen geloof ik niet, maar de zedeleer van den bybel is mooi. En als ge de moderne theologie kendet, zoudt ge u schamen. Lees [47]Meyboom over de wonderen, dan zult ge zien dat het geen wonderen zyn. Die kinderen van myn broer Kappelman ...19

VAN EEN TANTE.20

VAN EEN ANDERE TANTE.21

VAN EEN ANDERE TANTE.22

VAN TINE AAN FANCY.

Dank, dank voor uwen brief, lieve, hartelyke, weldadige toovergodin! Ja, ik heb uwen kus gevoeld! En zeker voelden de kleinen dien ook: ik heb ze zien glimlachen in hun slaap.

Maar, Fancy, ik smeek u, zeg hem wat ge zeidet aan my! O, zeg hem dat hy onsterfelyk is. O, hadt ge ’t liever my onthouden, dat heerlyk geschenk uit uw schatkamer, om ’t hem te geven die er naar smacht! Hy heeft onsterfelykheid noodig, Fancy, en daarvan de wetenschap! O, zeg het hem! Laat my derven ... ik zal staande blyven zonder die kennis! Maar hy ... hy is geen moeder, Fancy!

AAN TINE.

Lieve TINE, kent ge ’n familie Kappelman? Ik zit in ’n wespennest. Dit komt van ’t Baunscheidtismus, ’n nieuwe leer, die alles geneest door prikken en steken! De wespen vervangen de bloedzuigers. Heel groot is de verandering niet. Of ’t genezen zal, weet ik niet, maar pyn doet het wel. [48]

Ik merk uit uw laatsten brief23 dat ge weer geen geld hebt. Dit is zeer verdrietig. Wilt ge dat ik schryf voor geld? Hoe moet ik dat doen? Ik weet waarachtig niet hoe men ’t aanlegt. Als ik m’n portret verkoop, noemen ze dat ydel, en ik vind dat ze niet geheel ongelyk hebben, maar kan ik nu m’n ziel fotografeeren, en te-koop hangen in ’n boekwinkel? Zoudt ge dat prettig vinden? Ware ’t niet om woedend te worden, als men my betastte en beduimelde met vuile handen? Want Publiek is vuil en wreed ... maar de vuilte is ’t ergst. Ik begryp heel goed dat de Jakatranen, die staan bleven zoolang er werd geschoten met lood, terstond wegliepen toen Publieks voorvaderen begonnen te werpen met andere ammunitie!24 Hy is niet ontaard, die m’nheer Publiek, dit moet men hem ter eere nazeggen.

Welnu, ook ik ben niet bang voor schieten, houwen en steken, maar als men werpt met vieze dingen, loop ik weg, als een onbeschaafde Jakatraan.

Nog ben ik niet geheel verzoend met dien Multatuli, die my zoo uitkleedde in dat boek over de koffi. Wat ging ’t hem aan? Had ikzelf ’t gedaan in een oogenblik van... o lieve Tine, geld heb ik niet, maar ik wil u heel gaarne ’n geschiedenis oververtellen van uitkleeden, die ik vind in de noten van Mr. J. van Lennep, op zyn Eduard van Gelre. Hy zal er immers niet boos om worden, dat ik ditmaal wat van hèm neem? Behelp u met de geschiedenis zoo goed ge kunt, tot ik u iets anders kan zenden. Daarin komt ’n vrouw voor die van uwe familie is, geloof ik, schoon ge niet “opdrachtig” zyt van kleur. Ook zou zy waarschynlyk bleeker geweest zyn, als ze getrouwd ware met my—en dus veel te tobben had gehad—in plaats van met dien Gelderschen hertog die haar slechts verstiet.

Hierin had die hertog groot gelyk. Doodgaan was ’t beste wat hy doen kon, na ’t verstooten van ’n vrouw die den moed had tot zoo verhevene onkieschheid! Ja, ik begryp hoe er oogenblikken komen, waarin men allen schroom ter-zyde zet, den mantel wegwerpt, het voorkleed wegscheurt, en de borst ontblootende, uitroept: ziet-hier, gy allen, ziet en schaamt u ... ziet hier, of ik melaatsch ben!

Ja, ik begryp die vrouw!

Zou MULTATULI gedacht hebben aan haar, toen-i my uitkleedde in dat boek? Ach dan vergat hy dat Eleonora te doen had met “luisterryk gezelschap”—met edel-lieden voorzeker!—en ik?

O Publiek, op den ouderdom van uwen stamboom heb ik geen aanmerkingen! Ik erken dat gy lynrecht afstamt van de drie vrienden die den armen Job sarden met hun onbeproefde deugd. Maar wat uwen adel aangaat ...

Beste Tine, tracht u nog wat staande te houden. Ik heb gehoord dat er ’n nieuwe Gouverneur-Generaal benoemd is voor de Oost. ’t Is toch te erg dat gy niet zoudt eten, en de kinderen! Daarom ... zie wat ik van daag schryf aan den Minister van Kolonien. Kan ik meer voor u doen, dan me te willen verhuren als ambtenaar? En ... ge zult zien ... dat zou me nog worden aangerekend als ’n gunst!

Lieve Tine, wat is dat vervelend! Ge ziet wat ik uitsta voor u en de kinderen!

[50]

Dat ik weer zeg: “in verband” is om den Minister in den waan te brengen dat ik ’n officieelen styl schryf.

Van den Lande klinkt goed. Ik ben van plan dit woord intevoeren als nominatief zelfs. “Den Lande” schuift ... ja, er is wat slepends in, als-of er iets afgleed van ’n helling, niet waar?

Kan ik meer zeggen? Zie, al kochten ze honderd Beo’s die floten: “daar is meer ryst dan er ryst is!” dan zou ik toch zoo vry wezen die onmogelyke ryst natemeten!

Den Minister moet het zoo schynen. Hy weet niet dat ik niet bezwyken kàn. Dit is myn zaak, onze zaak, Tine! En al wist hy ’t, ik zou ’t toch niet mooi van hem vinden, daarop te rekenen.

Heel behoudend was ’t niet, dit zult ge zien!

[51]

Ja, toen werden de behouders weer behoudend, en daarom kostte dat boek over de koffi vier gulden, dat ’n zeer onbehoudende uitgaaf is, voor wie ’t koopt.

Ze kunnen my niet gebruiken, Tine ... dat zult ge zien. “Geen systeem dus ...

Dat wil zeggen dat ieder tegen my is, die belang heeft by de misbruiken.

Ik ben zeker dat ik nooit antwoord kryg.

Ziet ge, Tine, zóó heb ik geschreven. Zeg nu eens dat ik geen praktisch mensch ben, en dat ik niet m’n best doe voor u en de kleinen!

Ambtenaar van ’t Neerlands-Indisch Gouvernement! O God, ik ambtenaar! Ik ril als ik denk aan de zeventien jaren die ik ambtenaarde!

Maar wat is dat toch voor ’n familie Kappelman? Ik begryp er niets van. ’t Zal ’n mystifikatie wezen. Ik zou u ’n heel pak brieven kunnen zenden, die ik van de familie ontving, maar ik laat het, om de port. ’t Schynt dat iemand in myn naam ’t hof maakt aan allerlei meisjes, en ze de hoofden op hol helpt. Ge weet dat ik nooit zoo-iets doe. Men scheldt me vreeslyk uit, en dreigt my met Gods toorn, op de wys van Hebreën zóóveel! Is dit niet heel onaangenaam! Ik denk dat het ’n complot is van de Jezuïten, die met de élektriciteit, de schuld dragen van alles wat men niet begrypt. In een der brieven staat, dat men myn korrespondentie heeft ontdekt met ’n meisje, of met meisjes ... gekheid! Ik korrespondeer met niemand dan met u ... en den minister, zooals ge gezien hebt. Ik vermoei me vruchteloos met zoeken naar den draad van die intrigue. ’t Zal waarschynlyk ten-doel hebben my te diskrediteeren, en Publiek [52]’n voorwendsel te bezorgen om my te minachten, als ’n onpraktisch mensch. Lieve hemel, den heelen dag zit ik te tobben over de vraag hoe ik u en de kinderen in ’t leven zal houden ... hoe ik u ’n woning zal bezorgen die wat minder ongezond is ... hoe ik ’t moet aanleggen om ’t huis te komen, zonder ’t aantezien dat gy gebrek lydt ... en daar gaan ze nu vertellen dat ik brieven schryf aan meisjes! Ik zal er ’n politiezaak van maken, als ’t niet ophoudt.

Ik heb ’n Staatsblad geleend en daarin studeer ik vlytig.

Ook heb ik eens nagezien, hoelang ik daar-ginds zou moeten meeloopen om pensioen te krygen. Dat zou prettig wezen, Tine! Verbeeld u eens dat er zekerheid was, onzen kinderen áltyd het noodige te kunnen geven! Ik heb er onlangs den minister over gesproken, maar ’t kan niet, omdat ik uit walging m’n eervol ontslag heb genomen, en niet infaam ben weggejaagd. We moeten dus geduld hebben, Tine! Nu, dit hebt ge!

Ik ben nog in verbystering over al die Kappelmannen. Begrypt gy er iets van?

VAN TINE AAN FANCY.

Zie eens wat hy schryft. Geen woord over U! Wat beduidt dit?

AAN TINE.

Weer wat nieuws! Ge zult vreemd staan te kyken als ge dat hoort! Ze leggen ’t er op toe, me gek te maken, en dit is heel inkonsequent van de velen die zoo lang reeds zeggen dat ik ’t ben. Daar hoor ik weer dat ik niet minnebrieven schryf maar ze laat drukken, en let wel ... dat ik ze drukken laat ten voordeele van ’n arm huisgezin! Voor u, Max en Nonnie ... meent ge! Neen, neen, voor ’n onbekend gezin, voor menschen wier naam ik niet weet, menschen die ik nooit gezien heb! ’t Idee is nieuw ... faire l’amour par charité! Hadt ge zooveel fantasie verwacht in Publiek? Me dunkt ... ja, als Publiek zelf eens ’n roman schreef.

Ik heb ook lust om te schryven, maar romans niet. Ik wou graag dat boek koopen van Money. Ik gis dat het besteld werk is voor rekening van de firma Bato Saldig & Co. en vertrouw dat ik in de meeste punten met dien Mr. Money eens kan wezen. Ik heb geen geld om ’t boek te koopen, maar uit de analyse die ik las in de Amsterdamsche Courant, begryp ik heel goed hoe hy aantoont dat de Hollanders zoo veel halen uit Indië, [53]als maar eenigszins mogelyk is. Wat wil men meer? Il prêche des convertis. Hy wint z’n pleit vóór hy begon. Maar ik vind dat die firma zoo’n werk niet had hoeven te bestellen in ’t Buitenland. ’t Ware goedkooper geweest daarover natelezen wat Multatuli schryft in z’n boek over de veilingen:

Is ’t te betreuren dat ze, na zulke hulde uit den mond van iemand, die toch de Nederlanders niet schynt te vleien, nog Engelsche hulde noodig hebben? De firma B. S. & Co. lykt wel ’n schryver, die nooit genoeg wordt geprezen naar z’n zin. Ik spreek by ondervinding. En nog zeggen ze dat ik ydel ben en hoogmoedig!

Het is puur om boos te worden op dien Engelschman, die daar zoo geheel onbevoegd zich belast heeft met het pryzen van de godvreezende Nederlanders. O, hadden ze ’t my opgedragen! Holland staat ver boven den lof van alle Money’s! Wat kan zoo’n Money weten van al de verdiensten ... neen, dit wordt ’n woordspeling. Maar om nu te bewyzen hoe verkeerd men deed niet my te belasten met het blazen van de trompet, ziehier.

Money spreekt:

Cantique tout pur!

Ik: Ge VILT ze!

Money weer:

[54]

Ik: Water? Reiziger? Drinken? Deugt niet! Dat drinken is ZUIGEN, die reiziger is ’n VAMPIER, en dat water is BLOED!

Ge ziet, beste Tine, dat men verkeerd deed, lof te bestellen in ’t buitenland. Men is schryver of men is ’t niet, que diable! Er zyn gedurig tentoonstellingen van nyverheid. Welnu, ik ben van plan dien Engelschen trompetter op de eerste tentoonstelling eens te laten hooren, hoe ik de trompet blaas! ’t Zou my niet verwonderen, als ik terstond bestellingen kreeg op m’n deuntjes, vooral daar er in Engeland schaarste is aan lof over de manier van regeeren in Bengalen, waar telkens hongersnood woedt... precies of ’t in Lebak lag.

En zonder myn groot talent—dat wat te duur zou wezen voor de bekende firma, die zuinig is in ’t betalen van inlandsch fabrikaat—men had veel eenvoudiger te-recht kunnen komen, en goedkooper, ja geheel kosteloos! Laat ons zuiver redeneeren: wat begeert de Natie? Een certificaat dat ze daar-ginder goed en voordeelig huishoudt. Welnu, hiertoe behoeft geen letter op ’t papier gezet te worden; al de bewysstukken zyn in orde, en ik zal ze—kosteloos!—toonen aan Europa.

De zaak is heel eenvoudig. Wat bevolkingsstaten vóór en na ’n hongersnood! En de konklusie? Het verlangd certificaat? Wel, dit kan ieder zelf opmaken uit de eenvoudige cyfers.

Ziehier hoe Multatuli ’t zegt:

Die lieve vertegenwoordiging! NIET WEER TOT HONGERSNOOD TOE! Ik verzeker u dat er na dien tyd inderdaad eenige Javanen in ’t leven zyn gebleven.

En andere certificaten! Sedert eenige jaren bemoeien zich velen met Indie. Die “velen” kunnen onderscheiden worden in twee hoofdsoorten, de Behouders en de Liberalen. Behouders zyn de personen die gaarne zoo veel mogelyk voordeel trekken uit Indie. En liberaal noemt men de zoodanigen die gaarne uit Indie voordeel trekken,.. zoo veel mogelyk. Ziedaar ’t verschil, dat zich oplost in treffende gelykheid. Maar deze overeenstemming openbaart zich nog duidelyker in de gelykluidendheid van de scheldwoorden, die ze elkaar naar ’t hoofd werpen. Welnu ze zyn beiden volkomen in hun recht. Het is volkomen waar, wat de liberalen zeggen: de behouders zuigen Indie uit ... maar even eerbiedwaardig is de oprechtheid, waarmee de Behouders de eer van ’t uitzuigen toekennen aan de Liberalen.

Deze wederzydsche getuigenissen van goed gedrag had de firma aan Europa kunnen voorleggen, en ’t heele boek van dien fameuzen Mr. Money had achterwege kunnen blyven.

Het eenige verschil misschien ligt hierin, dat de Behouders goedkoope spoorwegen willen bouwen, en dat de Liberalen veel geld begeeren om in-staat te wezen hun plaatsen te betalen op spoorwegen die met eigen geld betaald, en dus duurder zyn.

Maar dit is van ondergeschikt belang. Als ik ’n keuze doen moest, zou ik de zyde kiezen van ’t Behoud, om deze redenen. Ten-eerste: ’t een belet het ander niet. Men kan zeer goed spoorwegen bouwen van gestolen geld, en bovendien zorgen dat de gepensioneerde residenten tóch ryk zyn. Ten-andere: op goedkoop spoor kan ook ik meeryden, en dit zou ’t geval niet wezen, wanneer de Liberalen hun zin hadden. Ik begryp dat de vry-arbeiders zeer dankbaar en tevreden zyn, maar wanneer de firma B. S. & C^o, haar rails betalen moest uit eigen middelen, zou ’t me weinig helpen dat de Droogstoppels, Slymeringen, kontraktanten, industrieelen, planters, of hoe ze allen heeten mogen, by-machte zyn gebruik te maken van ’n vervoermiddel, dat dan [56]te duur zou wezen voor ieder ander, die geen fortuin had gemaakt in liberale koffi en tabak.

Ziedaar, waarom ik me voorloopig aansluit by de Behouders. Veel hecht ik er evenwel niet aan. ’t Zyn byzaken. In de hoofdzaak komt alles hierop neer, dat Indie op ’n zeer voordeelige wyze geëxploiteerd wordt, en dat Money onnoodig moeite deed.

Maar dit aansluiten by de party van Behoud, is van myn kant niet zóó hartelyk, dat ik kans hebben zou door haar ontvangen te worden met wat vriendschap. Integendeel. De Behouders obstineeren zich my aantezien voor liberaal, even als de liberalen ’t omgekeerde. Hiervan heb ik veel verdriet, want nu word ik uitgescholden en belasterd door beide partyen, en dit is te veel. Ik had maar te kiezen, ge weet het. Nu ik niet gekozen heb....

Lieve hemel, zou er geen derde party te scheppen wezen? Een party die eenvoudig de meening voorstond, dat men den Javaan niet moet mishandelen? ’t Is ’n excentriek idee, dit erken ik, doch zoodra er weer ’n plaats open komt in die Tweede-Kamer, zal ik dat toch eens beproeven. Maar, Tine, ik vrees dat ik niet slagen zal, omdat ik geen systeem heb, en geen politieke beginselen, zoo-als ze ’t noemen wanneer iemand altyd stemt met dezelfde party, onverschillig of hy de zaak die behandeld wordt goed vindt of niet. Ook zie ik geen kans geleerdheid te plaatsen in myn beroep op de kiezers. Toch zal ik m’n stuk maar terstond schryven, dan ben ik gereed zoodra ’t noodig wezen zal. Maar ik hoop dat ze my niet kiezen, want, verbeeld u, dan zou ik al die redevoeringen moeten aanhooren over de wyze waarop de Javaan behoort te worden uitgezogen! En wanneer ik daarby meesmuilde, zou de voorzitter my tot de orde roepen, en klagen over myn tuchteloosheid! Ik zou me moeten aanstellen als-of ik luisterde naar ’t spreken van den heer Duymaer van Twist, wanneer hy redeneert over “Indische zaken” en “Vryen Arbeid”. Want dit doet hy soms. Is ’t niet komiek? Die Tweede-Kamer zou my ’n ware pynkamer wezen. Maar als ze my kiezen, ga ik! Ge weet wat Luther zei? “Al waren er zooveel Gouverneurs-Generaal als dakpannen, enz,”

Zie-hier wat ik in zoo’n geval schryven zou:

Brief aan de Kiezers van Nederland.

Kiezers! Ik heb u iets te zeggen dat zeer eenvoudig is, en dat ge daarom wellicht niet terstond zult begrypen. Maar om ’t u niet al te moeielyk te maken, zal ik de zaak die ik u wil voorstellen, behandelen van den oorsprong af. Ik beweer geenszins meer te weten dan gy. Verwacht dus niets nieuws.

In den regel bemoeit gy u weinig met de publieke belangen. Laat ons eens nagaan, of ge hieraan wèl doet. [57]

Gy hebt behoefte aan orde, aan veiligheid. Ge betaalt vele personen om in uwen naam die orde te handhaven, en die veiligheid te verzekeren. Ik hoor u wel eens klagen over te hooge belastingen—en ik vind dat gy gelyk hebt in die klachten—maar aan den anderen kant waardeert ge niet genoeg het genot dat u ten-deel valt door de zekerheid van personen en goederen. Alle menschelyke zaken zyn gebrekkig, en onder die zaken is er misschien geene die moeielyker te zuiveren is van gebreken, dan het bestuur eener maatschappy.

Het is evenwel, dunkt me, plicht te zorgen, dat dit bestuur zooveel mogelyk nadere tot de volmaaktheid.

In zóóverre is het jammer, dat u door vele samenloopende omstandigheden ’n Regeering is te-beurt gevallen, die over het algemeen geenszins onderdoet voor de Regeering der meeste andere volken. Gy bezit een gepaste maat van vryheid. Geen dwingeland neemt u ’t moeielyk verdiend, of gemakkelyk gewonnen, geld af. Men zet u niet in de gevangenis, zonder dat ge ’t er naar maakt. Men dwingt u niet tot goddienen op ’n manier die u niet aanstaat. Men roept uw kinderen niet van hun werk, om ze noodeloos kunsten te leeren met ’n geweer ...

Ja, de militiewet bestaat nog, maar dit zal zoo niet blyven.

... hoe het zy, alles saamgenomen, hebt ge geen sterksprekende redenen tot ontevredenheid, en hierdoor zyt ge onverschillig geworden voor de openbare zaak.

Maar hebt gy u wel eens voorgesteld dat dit alles anders wezen kon? Wanneer uw verbeelding te-kort schiet in deze voorstelling, lees dan de geschiedenis na! En vèr behoeft ge niet te gaan. Ons eigen land heeft by herhaling te doen gehad met slechte Regeeringen.

Ik geloof niet alles wat men zegt van Philips den tweede. Maar neem eens de helft voor waar aan ... ’n derde ... ’n kleiner gedeelte nog ... en stel u de vraag voor, hoe ’t u smaken zou, als we weder moesten geregeerd worden op ’n wyze als die welke hy zich veroorloofde.

Dit zoudt ge niet begeeren. Ik ook niet. En haasten wy ons hierby te voegen, dat er voor ’t terugkeeren van zulk wanbestuur geen gevaar is.

Wat stelde dien Philips in-staat ons arm landje te teisteren als hy deed? Macht! De mogelykheid om eigen wil te stellen boven de wet. Of wel: verkeerdheden in die wet. En, ten-laatste, maar vooral: gebrek aan wetten.

Want ... wat niet verboden is, wordt als geoorloofd beschouwd. Wanneer de Fransche koningen waren gebonden geweest door ’n bepaling “dat niemand mag worden onttrokken aan zyn natuurlyken [58]rechter,” zouden zy zich hebben moeten onthouden van ’t genoegen, iemand die hun mishaagde naar de Bastille te zenden alleen omdat hy hun mishaagde.

Nu geloof ik gaarne dat vele koningen ook zonder zulke wetten zich zouden vermaken op andere wyze ... maar ik vind het toch geruster en kalmer, dat men in zulke gevallen niet afhange van smaak.

Het zyn de wetten alzoo die ons beschermen tegen ’n misbruiken van het gezag, dat men wel genoodzaakt is dezen en genen in handen te geven in ’t algemeen belang.

Wie maken deze wetten? De koning laat ze, in zyn naam, aan het volk voorstellen door z’n ministers. Keurt het volk de voorgestelde wet goed, dan gaat ze dóór, en wordt van kracht.

Keurt het volk de wet niet goed, dan maken de ministers een nieuwe wet ... of gaan naar de baden.

Het spreekt vanzelf dat zoo’n inrichting geheel ontbrak in den tyd van Philips. Wanneer hy aan het volk gevraagd had, of ’t genoegen nam in al dat moorden en branden, in die geloofsvervolging, in ’t betalen van de vele zóóveelste penningen—ja, dat vooral!—dan had het volk “neen” gezegd, en de hertog van Alva ware naar de baden gegaan, tot groot relief van de 30.000 menschen die hy nu heeft laten ombrengen in weinig jaren tyds. ’t Was te veel, waarachtig!

Wetten kunnen dus nuttig zyn. Maar opdat ze ’t niet alleen kunnen, maar inderdaad zyn, behooren de wetten goed te wezen.

Het beoordeelen van de voorgestelde wetten is dus van groot gewicht, en ’n volk dat zich daarmee weinig of niet bemoeit handelt verkeerd en tegen z’n eigen belang.

Eigenlyk moet het verdrietig wezen voor ’n koning, die gedurig vraagt: “vindt gy lieden die wet goed?” als hy telkens bemerkt dat het volk zelf, in wiens belang die vraag geschiedt, niet eens de moeite neemt zich met die zaken intelaten, en door verregaande onverschilligheid toont onmondig te wezen.

Als de konklusie niet al te streng klonk, zou ik byna zeggen: zulk ’n volk verdiende dat Alva terugkeerde van de baden.

Deze onverschilligheid blykt evenwel gedurig uit de wyze waarop gylieden u van uwen plicht kwyt, by de verkiezing der personen die u tot het beoordeelen der voorgestelde wetten vertegenwoordigen ... of, beter gezegd, in de wyze waarop gy u van dien plicht niet kwyt.

’t Is reeds te betreuren dat men spreken moet van plicht, waar ’t geldt: de uitoefening van een recht.

Indien ge waart overgeleverd aan een despoot die eigen wil [59]voor recht liet gaan, zonder den wil des volks eenig aandeel te geven in de beschikking over de algemeene zaak, zoudt ge luid roepen om verlossing. Ge zoudt dien despoot vloeken, te wapen loopen, stryden ... en over eeuwen had ’n nieuw nageslacht nieuwe dapperheden te bezingen van nieuwe voorvaderen.

Maar nu gy niet tot weerstand wordt gedrongen door geweldenary, houdt ge u geheel buiten de zaken, als-of die u niet aangingen. Dit is niet goed, Kiezers! M’n bedoeling is thans u opmerkzaam te maken op eenige verkeerdheden, die eerlang zeer nadeelig op uw belangen zullen werken, en u optewekken tot de meening dat men onvoorzichtig doet het oordeel over die belangen op den duur overtelaten aan anderen, zonder—of zonder voldoende—controle.

Het lydt geen twyfel dat de welvaart van Nederland voor ’n zeer groot gedeelte afhankelyk is van de voordeelen die wy genieten uit Indie. Zeer onlangs hebt gy in cyfers kunnen nalezen hoeveel gy naar die gewesten uitvoert, en vooral hoeveel geldswaarde die bezittingen produceeren, en op uwe markt aanvoeren27. En nog zyn deze cyfers ’t voornaamste niet. De minder rechtstreeksche maar even zekere voordeelen, die Indie aan Nederland verschaft, bedragen oneindig meer. Staat my toe, dit als bekend te veronderstellen. Het is zoo vaak betoogd—en nooit weersproken!—dat het me inderdaad verdrieten zou, langer stil te staan by iets dat ieder weet.

Maar erkent dan ook dat het verlies van die voordeelen zeer noodlottig zoude werken op uwe welvaart.

Erkent dan ook dat het van hoog belang is de Oost-Indische bezittingen zóó te besturen, dat de kans van dat verlies gering zy.

Erkent alzoo dat ge onverstandig doet ... dat gy handelt tegen uw eigene belangen, door zoo lauw te zyn omtrent de wyze waarop die gewesten worden bestuurd.

Een groot gedeelte van uwe welvaart hebt ge te danken aan den arbeid van den Javaan. Zonder dien arbeid immers, geen koffi, geen suiker, geen reederyen met alles wat daarmee in-verband staat. Stelt u eens voor—iets onmogelyks natuurlyk—’n onzinnig minister trachtte eene wet te doen aannemen, die de strekking had de Javanen te behandelen, zooals uw voorvaderen werden behandeld door Alva. Het gevolg zou wezen dat die Javanen—niet zoo spoedig wel-is-waar, omdat ze zeer geduldig zyn, maar in ’t eind zéker toch—zouden opstaan, en het Nederlandsch gezag afschudden. En hiertoe zouden zy geen tachtig jaren behoeven, want ze zyn oneindig sterker in verhouding tot u, dan uw voorouders waren tegen-over Spanje. Bovendien [60]zouden zy hulp ontvangen van buiten, daar er volken en regeeringen zyn, die nayver voelen op uwe welvaart. En nog meer redenen bestaan er, die ’t van belang maken dat de Javaan u genegen zy, of althans niet volstrekt vyandig gezind. Het Europeesch evenwicht zal eenmaal verbroken worden ... neen, het zal meermalen verbroken worden, zoo-als alle evenwichten. De taak der staatslieden is juist hierom zoo zwaar, wyl de Natuur—dat is: alles!—voortdurend in beweging is. Stilstand is onmogelyk. Het embleem der geheele schepping is ’n baskule ... en de politiek maakt hierop geen uitzondering! Wat men evenwicht noemt, is eigenlyk het streven naar evenwicht ... de gelykheid van de som der beweging aan beide zyden van het midden der balans ... het sidderen van den wyzer in het “huisje”. Eénmaal slaat een der beide schalen neer.

Wie nu ’t oog slaat op het gewapend parallelisme van de beide hoofdmogendheden in Europa, zal inzien dat ook hier eenmaal—misschien weldra—een der beide schalen zal nederslaan.

Er moet oorlog komen tusschen Frankryk en Engeland! En wie er aan twyfelt, lette slechts op al de moeite die men zich van weerszyde getroost, om te beletten dat er oorlog kome. Van beide kanten voelt men zich gedurig genoopt de hand uittestrekken om de schaal te stutten. Dit zou niet noodig wezen als het evenwicht natuurlyk ware, in stede van kunstmatig en gekunsteld. De natuur is sterker dan de kunst, sterker dan gekunsteldheid vooral.

En ’t onmiddellyk gevolg eener vredebreuk? Ik zal ’t u zeggen, zonder te meenen alweer, dat ik u iets nieuws zeg.

Weet ge waar Engeland ligt naar het oordeel van den eersten Napoleon?...

Engeland ligt in Indie.

En dat ook het hedendaagsche Frankryk met deze geographische kettery behebt is, blykt uit de “verkenningen” die het doet op de—in dien zin: Engelsche—kusten, door gedurig expeditiën te zenden naar China, Cochin en Madagaskar. Door de gezantschappen naar het verre Oosten. Door ’t uitlokken van tegenbezoeken ... zie de Siamsche ambassade.

Maar het zyn niet alleen verkenningen. Reeds voorlang zyn de handen aan ’t werk geslagen.

De doorgraving der landengte van Suez is voor den handel en de scheepvaart of voordeelig of nadeelig. Deze doorgraving geschiedt onder Franschen invloed. Indien ze nadeelig ware, zou zy niemand baten ... en in geval van voordeel en nut, zou dat reuzenwerk slechts voordeelig zyn voor de eigenaars van Indie, [61]d.i. voor Engeland hoofdzakelyk, en voor Nederland in de tweede plaats. Voorts zou dat voordeel—in mindere mate, maar eenigszins altoos—genoten worden door den handel van de noordelyke havens Hamburg en Bremen, enz. Maar niet, of althans zeer weinig, zou die doorgraving baten aan Frankryk, een land dat juist het minst met Indie in aanraking is.

Toch geschiedt de doorgraving onder Franschen invloed!

En omgekeerd, Engeland—de Staat die juist by dezen nieuwen handelsweg het grootste belang hebben zou—verzet zich krachtig tegen die doorgraving. Het beweert dat de kosten te hoog zyn om door tollen te kunnen worden gedekt. Het laat door z’n bekwaamste ingenieurs bewyzen, of ... betoogen, dat de heele zaak onmogelyk is—eilieve, waartoe dan het verzet?—dat, al slaagt men in ’t volbrengen van de voorgestelde taak, evenwel het onderhoud te veel bezwaren opleveren zal ... dat men gedurig zal te stryden hebben tegen verzanding. De Engelsche ekonomisten berekenen, dat op ’n lading die uit Indië naar Europa wordt overgevoerd om de Kaap de Goede Hoop, de rentekosten van tydverlies, verhoogd met het verschil der premiën van verzekering tegen zeegevaar, minder bedragen dan ’t evenredig aandeel dat zoodanige lading, langs den nieuwen weg vervoerd wordende, zou te dragen hebben in de monsterachtige uitgaven voor ’t graven en onderhouden van het Egyptische kanaal.

Dit alles leidt nu tot de volgende vreemde konkluziën:

Frankryk besteedt geld en invloed, om ’n werk tot-stand te brengen dat òf onnut is, òf voordeel zal geven aan z’n MEDEDINGER.

Engeland spant zich in om te voorkomen dat er Fransche kapitalen verloren gaan in’t bevorderen van Engelsche welvaart.

Had ik niet recht te zeggen dat die konkluziën vreemd zyn?

Het getal schepen dat uit de middellandsche zee op Indie vaart, is niet noemenswaardig in vergelyking der koopvaardyvloot die thuis behoort in de meer noordelyke havens van Europa ...

Nog eens: Frankryk brengt vriendschapsoffers aan Engeland, en Engeland werkt met ongehoorde edelmoedigheid, deze belanglooze hulp tegen ...

Dit zou ’n combat de générosité zyn, ’t geen zooveel zeggen wil als: de geheele zaak is ongerymd en onmogelyk.

Hoe dàn! Ik zeide dat Frankryk de kusten peilde van het Engeland dat in Indië ligt ... dat het reeds handen aan ’t werk sloeg ...

[62]

Welnu, de doorgraving der landengte van Suez, nadeelig voor Frankryk uit ’n oogpunt van HANDEL, is hierom van belang voor dit land, wyl ze, UIT EEN STRATEGISCH OOGPUNT, Indië verbindt met Brest en Toulon, wyl ze vergelykender-wys Indië verwydert van Southampton en Portsmouth.

Ik hoop, kiezers, dat dit u niet te eenvoudig zal schynen, maar, ’t is me onmogelyk u in deze zaak te onthalen op de minste ingewikkeldheid.

In Indie zal eenmaal de stryd gevoerd worden om de wereldheerschappy. Het kanaal van Suez is de loopgraaf by ’n beleg ... geen trekvaart tot het vervoeren van koopwaren. Wel is dit het doel later! Als de heirbaan heeft uitgediend, kan ze strekken tot gemak van de reizigers ... die alsdan hun home zullen hebben te Marseille, te Genua, te Livorno, te Venetie, te Alexandrie ... want Italie en Egypte zyn in ’t Program begrepen, zooals billyk is.

Nieuw? Volstrekt niet! De verandering waarop we ons moeten vooorbereiden, is terugkeer tot ’n vroegeren, toestand die natuurlyker was dan de tegenwoordige. Wanneer men het oog vestigt op de wereldkaart, is ’t inderdaad onnatuurlyk dat de Indische produkten, voor ’t grootste gedeelte, om centraal Europa te bereiken, hun weg nemen over Londen, Hamburg of Amsterdam. Men zou onrechtvaardig handelen, iemand euvel te duiden dat hy de havens der Middellandsche zee voorstelde als genegen en geschikt om terug te keeren tot den toestand dien ze vroeger innamen, en waaruit ze niet dan door zeer buitengewone omstandigheden, verdrongen zyn. Maar men vindt dikwyls vreemd wat natuurlyk is, en we zouden de eenvoudige waarheid met minder inspanning vatten, wanneer we niet van jongs af te veel inspanning ten-koste legden aan ’t leeren, betoogen, over-eenbrengen vasthouden van dingen die niet waar zyn.

Zoodra nu ’t evenwicht wordt verbroken en de stryd alsdan gevoerd zal worden op Indisch terrein, kunnen onze bezittingen niet gespaard blyven. Geen der beide krygvoerende partyen zal de ryke hulpbronnen versmaden, die Insulinde aanbiedt. Dáár zyn goede oorlogshavens. Dáár is plaats en geschiktheid voor magazynen en hospitalen. Dáár zyn te verkrygen alle levensbehoeften voor legers en vloten. Dáár kan men werven aanleggen tot bouwen en herstellen. Dáár kan men reeden, uitrusten, ademhalen. Dáár kan men fabrieken oprichten van ammunitie. Dáár zyn hulptroepen ... dáár is ALLES!

Het is in ’t belang van beide partyen, om òf Insulinde te nemen voor zichzelf, òf—wat precies hetzelfde is—door bezetting het te beschermen tegen de andere party. Dit laatste is meer gebeurd. En dat we in 1816 Java van de Engelschen hebben teruggekregen, is te danken aan ’n misverstand, onmogelyk voortaan door ’t boek van Money. Vroeger meende men dat [63]Java ’n lastpost was, en thans weet ieder wat daar te halen is.

Men droome nu niet van neutraliteit. Neutraliteit is ’n woord, niets dan ’n woord, dat alleen kracht heeft zoolang de sterken voordeel zien in de werkeloosheid der zwakken. “Neutraliteit!” is de onverstane kreet van iemand die onder den voet is geraakt in ’n gedrang. Het beroep op neutraliteit doet denken aan ’n pré-aux clercs die zich beklagen zou, gebruikt te worden als vechtterrein. Neutraliteit van kleine staten houdt op, zoodra de grootere—of één van de grootere—behoefte voelen aan het tegendeel.

En Frankryk en Engeland zullen eerlang Insulinde noodig hebben! ’t Zal die vraag niet wezen, wie trachten zal het te nemen. De vraag voor Nederland is: of ’t goed is het te laten nemen, door wien ook?

Ik vertrouw dat ge volmondig neen zegt op deze vraag.

Nederlandsch-Indie zal dus verdedigd moeten worden.

Maar deze verdediging zal zeer zwaar vallen, ja onmogelyk wezen, wanneer de inlandsche bevolking gemeene zaak maakt met de aanvallers ... of met de ongeroepen beschermers, wat kompleet hetzelfde is.

En ’t behouden van de Indische bezittingen zal gemakkelyk wezen, wanneer de bevolking ons steunt.

Van de stemming der bevolking hangt derhalve zeer veel af.

Deze stemming is ’n natuurlyk gevolg van de wyze waarop ze geregeerd wordt.

De wyze van bestuur berust op wetten die te ’s Hage door den Koning, na overleg met het volk worden vastgesteld.

Gebrek aan belangstelling in die wetten, is alzoo gebrek aan belangstelling in ’t bezit van Indie ... gebrek aan belangstelling in uw eigen welvaart.

Hoe is deze belangstelling te toonen? Door het acht geven op de wyze hoe Indie geregeerd wordt, en op de keuze der personen die gy naar den Haag afvaardigt om in uwen naam de wetten te onderzoeken die ’s Konings ministers voorstellen.

Ik vind dit alles zeer eenvoudig, kiezers! En duidt me niet ten kwade dat ik u dingen vertel, die vanzelf spreken. Ik heb meermalen opgemerkt ...

O, beste Tine, dat is niet uittehouden. Verbeeld u dat het huis waarin ik woon, geschilderd wordt. Boven m’n kamer—ik ben gaan kyken—legt men uitgehaakte vensterramen en deuren op den grond, en daarby liggen geknielde mannen die [64]zich vermaken met scherpe driehoekige yzers de verf van die deuren en vensters aftekrabben. Dit noemen ze schilderen! Ze krabben my dol. Ik moet nu dien brief aan de kiezers afbreken. Ik zou anders vreezen daarin dingen te zeggen, die in klank rymen op de driehoekige tonen boven m’n hoofd.

’t Is eigenlyk verdrietig dat ’n genie als ik zoo afhangt van allerlei kleinigheden. Ja, dit is heel verdrietig! ’t Is misschien ’n vreemd denkbeeld, maar toch vraag ik dikwyls hoe Christus zich zou gedragen hebben by zinkings of kramp? Hoe, als hy wissels te betalen had gehad, zonder ’t noodige daartoe? En, als hy gelukkig getrouwd was?—’n doodsteek voor ’t genie ... ik leef nog, helaas!—En, als hy z’n voet verstuikt had? En, als ’t was begonnen te regenen in ’t midden van z’n bergrede? En—natuurlyk!—als men óm hem, naast hem, onder hem, had getimmerd, of met yzeren driehoeken had geschilderd ... lieve hemel, daar beginnen ze weer! Ik ga uit.

Neen, dit nog. Ik heb u, geloof ik, reeds geschreven dat ik allerlei malle brieven kryg over dingen die ik niet begryp. Dit houdt nog altyd aan. ’t Is of ze ’t er op toeleggen me razend te maken. Zou ’t een komplot wezen in konniventie met die schilders? En ook ’s nachts heb ik geen rust. In m’n slaap word ik geplaagd door bespottelyke droomen. Meestal zit ik in de war met ’n meisjes-historie. M’n beminde—ja, ja, er is ’n beminde in ’t spel!—plaagt en sart my met ’n haarlok die ik grypen wil, maar nooit vat. Dan vliegt ze heen, en ik voel iets leegs, iets hols ... ’t is me of ik iets verloren heb, dat ik terugvinden moet en wil, maar niet machtig worden kan. Ge weet hoe droomen zyn. Als ik dan wakker word, heb ik pyn in ’t hart. Morgen zal ik u verder vertellen wat ik schryven wil aan de kiezers ...

Ja, ja, die Christus zou schooner zyn, als hy mensch was. De verzinners hebben te veel verzonnen, en gingen het doel voorby. Christus is ’n schildery zonder schaduw. ’t Licht schynt niet, door gebrek aan bruin. Job is veel schooner; Job was mensch! Hy voelde en leed als mensch. Job werd beproefd als mensch... O, die verzoeking van Christus door den duivel beduidt niets. De duivel biedt te weinig. Met zóó’n bod kwam hy niet eens klaar by my die zoo vol gebreken ben, en niets weet van ’n hemel! De koninkryken dezer wereld? Wat is dat voor iemand die oneindig grooter erfdeel te wachten heeft? Men koopt geen Rothschild met ’n paar penningen om. Neen, neen, dat ’s ’n onhandige vertelling. Ik wou toch graag weten of we onsterfelyk zyn? Van tyd tot-tyd denk ik het wel, omdat ik hier zooveel verdriet heb. Maar ... hoe dan al die anderen die minder verdriet hebben?

[65]

O, die schilders! ...

Daar kryg ik waarachtig weer ’n brief dien ik niet begryp—ditmaal van ’n uitgever—lees zelf. Is ’t niet om dol te worden? ’t Is een komplot! Ik weet waarachtig niet wat ze bedoelen met hun geschryf! Ik minnebrieven? Zyn ze gek?

’t Hoofd loopt me om! Is dát ’n leven? Ja, ja, we zyn zeker ontsterfelyk! Ik ga uit. Zeg me of gy iets begrypt van die Kappellui en van dien uitgever met z’n minnebrieven ... en van de ontsterfelykheid? Ja, dàt vooral!

Vaarwel, myn Tine!

VAN EEN UITGEVER.

Mynheer! Een fatsoenlyk uitgever houdt zyn woord. Ik heb “minnebrieven” geannonceerd.... het publiek heeft recht op “minnebrieven”. Ik was met u overeengekomen dat ge “minnebrieven” zoudt schryven, en verwacht “minnebrieven”. Het regent bestellingen op de aangekondigde “minnebrieven”. Ik verwacht dus kopy uwer “minnebrieven”, en ’t zou me leed doen als ik u gerechtelyk moest dwingen tot het leveren der door u aan my, en door my aan ’t publiek toegezegde MINNEBRIEVEN.”

VAN TINE AAN FANCY.

Om godswil, Fancy, waar zyt ge? Laat ge ons alleen?

AAN TINE.

Lieve Tine! Ik heb geen plaats om ’t hoofd neerteleggen! Ja ik logeer nog, maar hoe! Nu schoonmaken ze ook, in de meening zeker dat ze wat schoon maken. ’t Is me onmogelyk aan u te schryven ... men vylt, boort, krabt, hamert, schraapt, schuift schuurt, schaaft, schroeft ... o god, ik heb zooveel te doen, en kan niets doen! Vertrekken kan ik ook niet. Waar zou ik heen? Overal zal men me om geld vragen! O, die Christus! Heeft hy dàt ondervonden ... hy met z’n leliën! Had zoo’n lelie vrouw en kinderen? Was er nauwte die ze belette te bloeien ... die ’t haar onmogelyk maakte lelie te zyn?

En de laster gaat ook maar al voort. Doch dit zyn byzaken. Als dat geschoonmaak maar voorby was! Ik hoor dagelyks dat ik ’n schelm ben, ’n laaghartige, ’n dief, ’n afzetter ... zóó antwoordt Publiek op MULTATULI’S boek over de veilingen!

Maar dit zou niets zyn—ik verwachtte niet anders—als ik maar ’n plekje kon vinden om rustig aan u te schryven. Op laster had ik gerekend, maar niet op schoonmaken en schilderen.

M’n vriend de boekeman biedt my z’n bibliotheekkamer aan. Maar dit gaat niet. Dan moet ik me aankleeden om uittegaan, voor ik kan beginnen te schryven. Op straat zie ik allerlei dingen die unschön zyn. Dit bederft m’n indrukken. En bovendien [66]al myd ik de slachterswinkels, of de menschen die “zaken” doen, al ontmoet ik geen gepensioneerd resident, geen welvarend kontraktant met principes nà fortuin, al stuit ik nergens op de dikbuikige tevredenheid der braven die koupons knippen van de schuldbrieven hunner deugd ... al werd ik niet bespat door de modder van allerlei roode en gele rytuigen—’t is heel moeielyk, Tine, alles te ontwyken!—dan nog kan ik niet uitgaan om te schryven in die boekekamer.

Ik heb om te schryven négligé noodig, zoo-als Buffon z’n lubben van echte kant. Hy wist zeer goed wat hy zei, met dat: (“le style c’est tout l’homme”28. Zyn styl is gekleed ... de myne houdt van sarong en kabaai29, of beter nog, myn styl draagt het matrozenhemd van Garibaldi ... ik hoor dat men aanslagen doet op z’n leven ... dit is natuurlyk! Menschen die zwarte rokken dragen, kunnen geen rood hemd zien, zonder boos te worden als kalkoenen.

De meening van Buffon is zeer juist. Daarom is ook styl zeldzaam, wyl er zoo weinig menschen zyn.

Let maar eens op ... wat klinkklank, wat meer of min afgeronde zinsneden, behoorlyk of onbehoorlyk afgedeeld door kommaas en kommapunten, hier-en-daar ’n nieuwe regel ... waarachtig, als men er niet goed op let, zou men inderdaad van-tyd tot-tyd meenen dat er wat in zat. Maar zoodra men nauwkeurig acht geeft, blykt er dat alles neerkomt op wat school. Ziel ontbreekt ... precies als ’t karakter dat men te-vergeefs zoekt in de handschriften van al de meisjes die schryven leerden op ’t zelfde instituut. De meisjes schryven de Jufvrouw na, en dit doen ook de menschen met hun styl. Ze schryven de Jufvrouw na!

Ieder wil dat ik schryven zal ... voor Publiek nog-al! Welnu, er zyn veel redenen die me hiervan terughouden, maar al was er alleen deze, my dunkt ze moest voldoende wezen:

Maar er bestaat nog ’n reden die my de bibliotheek van m’n vriend doet schuwen als de pest. Ik ben inderdaad hoogmoedig en verwaand, en—ik verzeker u dit ernstig—het hoofdingrediënt van schryven of spreken is verwaandheid. Welnu, als ik veel boeken om my heen zie, laat ik my verlokken daarin het oog te slaan. Ik lees voort, vind gedurig iets dat ik niet wist ... [67]word, vruchteloos tegenstrevend, overtuigd van onkunde, en weg is de verwaandheid die ik noodig heb om te schryven! Neem dit niet op als een sarkasme, als ironie, als scherts, als voorgewende nederigheid. Ik geef ’t u als eenvoudig waar, en ik ben zoo vry de menschen die voorwenden ’n anderen indruk te ondergaan, voor verwaander te houden dan myzelf.

Ik denk altyd, wanneer ik iemand als spreker of schryver zie optreden: zou die man—’t spreekt vanzelf dat het altyd ’n man is—zou die man nu inderdaad gelooven dat hy wat te zeggen heeft? Maar nooit doe ik deze vraag overluid, omdat ieder boos wordt, als men informeert naar z’n hoogmoed. Wanneer de menschen konden gebracht worden tot de erkentenis hunner verwaandheid, ware er veel gewonnen, want dan zouden ook de andere fouten blootliggen. Maar dit schynt zwaar te vallen. Altyd zyn er gaten in den mantel van Diogenes. Ge weet dat ik beter vind den heelen mantel aftewerpen, “die man is hoogmoedig” beduidt eigenlyk: “Die man neemt de moeite niet, z’n hoogmoed te verbergen als wy?” Dat is, nòg eens overgezet: “hy loopt in z’n hemdsmouwen!”

Wel zeker ... als ’t warm is! Of als men iets te doen heeft, waarby ’t opperkleed hindert, zooals by my dikwyls voorkomt. Ik heb geen tyd om nederig te schynen.

Dat wegstoppen van aandoeningen is my te lastig op-den-duur. Ik heb meely met de menschen die hun geheel leven door souffreeren aan de nooit erkende obstruktie van eigenwaan, ’t is om te bersten!

Ook zou ik vreezen onoprecht te worden in geheel omgekeerden zin. Wie zegt me of ik niet door dat kunstmatig en nooit gelukkend wegwringen myner deugd, wat ondeugd zou verbergen met-een? Laat ons maar altyd zeggen wat we meenen wáár te zyn, en het opgeven voor beter, ’t Is eenvoudig alweer, zoo als ge ziet.

Bovendien er steekt veel hoogmoed in dat geklaag over hoogmoed. ’t Is dépit over al de verloren moeite die men zich getroost om ’n doel te bereiken, dat zonder schade wordt verwaarloosd door ’n ander.

Christus verbergde zyn hoogmoed niet. Hy verwaardigde zich niet, iets wegtestoppen. “Ik ben de weg, de waarheid en het leven, wie My gezien heeft, heeft den Vader gezien!” Als hy dit meende, had hy gelyk het te zeggen. ’t Stond aan ’n ander, hem tegen te spreken, en des-verkiezende te betoogen, dat hy trekvaart, leugen en dood was. Maar wat ik minder schoon vind in Jezus is dat hy niet met dezelfde rondheid zei wat er aan hem ontbrak. Ik erken echter dat er meer moed noodig is om goed te spreken van zichzelf dan kwaad, en daar Christus het eerste [68]durfde, zou hy ook moed gehad hebben tot het laatste ... als het te-onpas gekomen ware. Waarschynlyk dacht hy dat de Farizeeën ’t wel voor hem zouden doen, en hierin dacht hy juist. Dit is nòg zoo.

Moed om hoogmoedig te wezen? Welzeker!

—Wie durft die bres bestormen? roept de bevelhebber.

—Ik! zegt ’n hoogmoedige, die zich schynt te houden voor den braafsten man van ’t regiment.

Maar toen hy “Ik” riep, wist hy dat er zou geantwoord worden:

—Ga dan, en bestorm de bres!

En hy gaat! Want ik weet niet van wie “Ik!” roepen en niet gaan. Dit zou gehuichelde hoogmoed wezen, en ik trek alleen party voor de ware. Och, Tine, al deze dingen zyn heel eenvoudig. Ieder weet ze, maar wy denken er niet aan, omdat we te veel zyn opgevoed en begodsdienst. Om wys te worden, heeft men niet veel te leeren, er moet maar een-en-ander worden afgeleerd. Het uitroeien van één vooroordeel is meer waard dan ’t bedenken van tien nieuwe stelsels.

Voltaire—met wien ik lang niet in alles eens ben, dat weet ge—Voltaire is ’n prul in de oogen van Kantianen, Hegelianen, Spinozisten, Cartezianen en Leibnitzers. Waarom? Omdat hy niets heeft gezegd wat niet ieder kan begrypen, en omdat hy geen stelsel heeft saamgeknoeid ... wat hy toch met zyn vernuft heel goed had kunnen doen. Hy toont aan: wat niet waar is, en dat willen de menschen niet, tenzy men hun iets anders in de plaats vertelle, dat evenmin waar hoeft te wezen. Men hongert naar leugen. Zoodra ik ’n slecht mensch word, ga ik aan ’t systeem-maken. Ik zie er best kans toe ... ze komen er goed af! Ik wacht ’n standbeeld, met een opschrift ... ja zoo:

STA VICTOR.
DIT VERBEELDT
DE MAN
DIE
BETER HAD KUNNEN LIEGEN
DAN IEDER ANDER, ALS
HY GEWILD
HAD.

Maar, Tine, om dan konsekwent te zyn, moet men veel andere standbeelden omverhalen.

Ik ben in ’n andere kamer gevlucht, waarboven slechts gemangeld wordt: g.....! Ik heb ’n kolonel van de marine gekend, die ’n premie uitloofde voor ’n nieuwen vloek! O, ik begryp dien kolonel! Daar kryg ik weer brieven ... lees zelf, en oordeel. Wat willen ze toch? [69]

Ieder biedt me allerlei dingen aan, die ik niet noodig heb, maar niemand schynt te willen deelnemen in den moeielyken stryd dien ik voer. ’t Is zonderling!

VAN EEN MEISJE.

Dierbare broeder in Christus! Ja, ge zyt my dierbaar, al sluit ge uw oor ................30

VAN EEN ANDER MEISJE.31

VAN EEN DOMINE.

Broeder! Uit innig gevoel des harten voel ik me gedrongen, u te verzoeken, my toetestaan persoonlyk kennis met u te maken. Ik ben van plan, morgen, na de preek, terstond naar Amsterdam te gaan, en by u myn bef en broek te komen afleggen, om met u te spreken over ’t geloof. Ge zyt op ’n goeden weg. Ge zyt een te goed mensch: om niet te gelooven als ik. Lees maar na ...32

VAN EEN ANDEREN DOMINE.33

AAN TINE.

Ik ben vermoeid, lieve! Wees niet boos dat ik zoo weinig schryf. Ik kan u niets zenden. Tracht maar voltehouden. ’t Zal niet altyd zoo blyven. Maar vermoeid ben ik, dat is waar.

Verbeeld u ... ze hebben zich in het hoofd gezet dat ik ’n schryver ben, en dat ik moet schryven voor den kost! Ze verwarren my met dien Multatuli. Schryven voor den kost! ’t Doet me denken aan Don Juan, die zóó’n pleizier vond in het praten van dien armen Mr. Dimanche, dat hy verzuimde te antwoorden op diens verzoek om betaling van de rekening.

Ik heb geen Moliere meer ... ach Tine ... onze boeken! Weet ge nog wel dat we eens boeken hadden, en ’n huis? En dat we menschen binnenriepen die er geen hadden? ’t Is toch zonderling ... [70]nog dikwyls vraag ik mezelf: hoe komt het toch dat we geen huis hebben? ’t Is heel dom ... ik lyk kleine Max wel, met z’n gekke vragen. Ik heb moeite om niet afgunstig te zyn, als ik denk aan zoovelen die wonen kunnen. En meestal ... maar ik zal u liever wat vertellen van Don Juan. ’t Is heel goed dat ik geen Moliere meer heb. Dan zou ik misschien naschryven, en dit verveelt me zoo.

Don Juan is dik en vet als betaamt. Maar Dimanche is mager.

—M’n huisgezin is in nood, o edele Don Juan! Ge weet wat ik voor u gedaan heb ...

—Goed gesproken, lieve Dimanche, ga zitten!

—Ik dank u voor ’t zitten, heer Jan ... ik wenschte dat ge deze rekening ...

—Uw rekening is verrukkelyk. Ga voort! Mag ik u ’n snuifjen aanbieden?

—Ik dank u voor ’t snuiven. Don Juan ... maar zie deze rekening, en ...

—Weet ge wel dat ge een goede hand schryft, o universeele Dimanche! Ik benoem u tot myn secretaris ... dan kunt ge schryven voor my!

—Ik dank u voor ’t schryven, heer Ridder, doch m’n gezin lydt gebrek ... en om-uwentwil zouden wy ...

—Gebrek? ... Lyden ... Gebreklyden? ... O heerlyk schoon verbond van diep gevoelde klanken ... Ik zeg ... ik gloei ... ik wil ... ik weet zelf niet wat ik wil, maar ’t doet er niets toe ... de uitdrukking is prachtig! Doe my ’t genoegen, en zeg dat nog eens.

—Wy lyden gebrek, o heer ..,

—Goddelyk! Wat ’n leven ... wat ’n gloed ... wat ’n vuur! Ik verhef u tot m’n lyfdichter. Ga voort, welsprekende Dimanche!

—Ik dank u voor ’t dichten, heer Grande ... ik meende dat gy ... om godswil, bedenk dat wy sterven ... en bovendien, ik heb schulden ... ik kan niet betalen ... en nu zegt men dat ik oneerlyk ben ... terwyl gy ... bedenk heer, Ridder, Jan, Juan, Grande ... hoe moet ik u aanspreken om verstaan te worden? Don Juan ... o god ... wy sterven, en men zegt dat ik ...

—Sterven? ... verheven denkbeeld! Maar ’t is onjuist ... vriend Dimanche! Ge laat u door geestdrift vervoeren tot onnauwkeurigheid. Sterven? Gy met uw talent van voordracht? Sterven? Gy?... met zoo’n schrift? Onmogelyk, Dimanche! Ziehier! Ik Don Juan ... ik schenk u ... neem aan!.. . wees niet beschaamd ... ik ben ’t schuldig ... ik schenk u, ex plenitudine potestatis ... begrypt ge dat?

—Ach neen ... maar m’n rekening ...

—Ik schenk u de onsterfelykheid! Leporello, wilje m’nheer uitlaten?

Ik weet niet of ’t precies zoo staat by Moliere, ook niet of [71]Dimanche nog tyd heeft om te antwoorden: “ik dank u, Don Juan ... Publiek, voor uw onsterfelykheid!” maar me dunkt, ik zie den sukkel zoo bedroefd weggaan, om aan vrouw en kinderen onsterfelykheid thuis te brengen, in plaats van ’t verwachte brood om niet te sterven!

En dan vraag ik, of er ook in dien tyd rustende Gouverneurs-generaal waren, met ongestoorde levensdigestie en zwygende gewetens? Moliere schreef aardig, maar hy had te weinig données. Hy was ’n kind van z’n tyd en z’n tyd was eenvoudig.

Ik schryven voor den kost ... voor geld? Onze Nonni is nu pas vier jaar .., stel u eens voor, dat ze later ... voor geld ... o god!

Houd u staande, lieve Tine, zoo goed mogelyk! Heb ik u reeds geschreven dat ik een brief zond aan den minister? Hy is ’n welwillend mensch ... hy zal zeker antwoorden. Ik heb hem daarin niets gezegd van den nood waarin we verkeeren. Dit zou niet goed wezen, want dan zou hy ons helpen uit medelyden. Was ik nu maar aan den drank, dan waren we gered! Ja, dan kon ik beterschap beloven, en waarachtig—zóó zyn ministers en menschen—als men beterschap belooft, wordt men meestal geholpen.—Rechtvaardigheid is duurder dan vergiffenis, en als ze niet zoo’n leven maakten boven m’n hoofd, zou ik u uitleggen waarom.

Maar de zaak is nu juist omgekeerd, en hierom vrees ik dat m’n schryven niet baten zal. Door myn bod aantenemen, zou de Regeering beterschap beloven ... en deze belofte valt zwaar aan wien ’t niet meenen kan. Maar ik denk toch wel dat ik antwoord zal krygen ...

Er is nu ’n nieuwe Gouverneur-generaal benoemd.34 Hy wordt geprezen of gelaakt, al naar men behoort tot de party van behoud of van oppositie. Maar dit moet ge nu zoo begrypen, dat de behouders opponeeren voor ’t moment, en dat de oppositie nu behouden wil. Ik zou u dit kunnen uitleggen, maar ’t is beneden uw aandacht. Wacht tot ik m’n brief aan de kiezers afmaak. Als ge ’t dan goed begrypt, zyt ge niets wyzer. De hoofdzaak komt hierop neer, dat die nieuwe Landvoogd wel wat gelykt op den “laatst-aangekomene” in een kleinstad. Elke clique roept hem toe: “ge zult immers tot ons behooren? Laat u toch volstrekt niet in met al ’t canalje van die andere societeit! ’t Is hier goed lezen ... als ge maar niet omgaat met de A’s en de B’s en de C’s....

Al die initialen, samengevoegd, maken ’n kompleet adresboek van de kleinstad. [72]

Eén ding echter heeft me byzonder getroffen. Van de weinigen die niet schynen te behooren tot ’n politieke party, en toch eenigszins achtslaan op de publieke zaak, verneem ik dat de “nieuwaangekomene” groote verdiensten heeft. Nu vraag ik hoe ’t komt, dat deze verdiensten niet voorlang reeds ten nutte van het algemeen zyn aangewend, daar de man toch niet meer jong is? Waarom heeft men tot-nog-toe geen—of maar zeer onbeduidende—betrekkingen opgedragen aan iemand van zóóveel kennis, zóóveel integriteit, zóóveel karakter, zóóveel genie ... had ik byna gezegd? Ziet ge, daarvan begryp ik weer niets. Wie heeft al die Amerika’s ontdekt? Hoe heeft de man het aangelegd, om al die gaven zoolang schuil te houden?

Hy is geweest: Griffier der Staten van Gelderland. Is ’t niet jammer dat men iemand die thans geacht wordt op de hoogte te staan van ’t ONDERKONINKSCHAP VAN INSULINDE, op de hoogte dus van de BELANGRYKSTE BETREKKING IN DEN STAAT ... is ’t niet jammer, vraag ik, dat die man is gebruikt tot het maken van die processen-verbaal der zittingen van de Geldersche Staten? Dat men dien man heeft belast met het opschryven der redekavelingen van anderen? Daartoe was ik te goed, lang voor ik u kende. Die man moet byzonder nederig zyn.

Wanneer hy op de hoogte staat zyner schoone roeping—en ik heb geen andere reden hieraan te twyfelen dan voornamelyk die nederigheid (zie Göthe, in voce: “bescheidenheid”) en voorts de algemeene reden die ’t juisttreffen in deze zaak zoo moeielyk maakt—welnu als hy op de hoogte van z’n taak is, dan hadden de Geldersche Staten, kollectief of individueel, zich zeer vereerd moeten achten, heel nauwkeurig en eerbiedig op-te-schryven, wat hy zou gelieven te zeggen. Maar ... omgekeerd, is ’t ’n gruwel.

En zie nu eens weer, hoe zonderling! Men zou toch geen koetspaard spannen voor ’n kar. Moet ik nu gelooven dat men beter weet omtegaan met paarden en karren, dan met menschen in Insulinde? Zoo schynt het, waarachtig!

Maar, zeggen ze, hy is niet alleen griffier geweest. Hy is concessionaris geweest van ’n spoorweg, die er niet geweest is, en daarna werd hy ter schadeloosstelling benoemd tot president van den Raad van toezicht over spoorwegen, die er tot heden toe niet geweest zyn.

De slotsom is, dat hy eigenlyk niets geweest is.

Ei, Nederland, hebt ge groote mannen te veel, dat ge ze ongebruikt laat? Dit is niet huishoudelyk.

Ach, ik herinner me dat ook de laatstvoorgaande Gouverneur-generaal, [73]die zich nu bezighoudt met rusten, byzonder geprezen werd! Ik heb neiging tot sympathie voor den tegenwoordigen, al bleek het nooit.35

Ja, ik wou u graag wat zenden, myn kind, maar hoe kom ik er aan? Schryven voor geld? Aan wien? Wat? Moet ik schryven aan menschen die niet lezen kunnen? Na ’t boek van Multatuli heb ik eigenlyk niets te zeggen. Ik wacht antwoord, en ik dacht ...

Ziehier wat de Tielsche Courant schreef ... had ik geen recht op antwoord van de natie?

Helaas, helaas, niemand antwoordt! Als ik eens aan den Koning schreef? Dit dééd ik ... tweemalen reeds! Hy heeft niet geantwoord. En Multatuli zond hem z’n boek over de veilingen! Zou de Koning ’t gelezen hebben? Zeker! [79]

Dan immers had hy gezegd: IK WIL WETEN OF DIT ALLES WAAR IS! Ja, dan zou hy me geroepen hebben, en ik had hem getoond: DAT ALLES WAAR IS!

Ik ben bedroefd dat ik u niets kan zenden, Tine! Tracht nog wat uit te houden ... misschien antwoordt de minister. Leidt de kinderen wat af, als ze vragen ... o god!

Ik ben moe.

VAN TINE AAN FANCY.

Fancy ... ik smeek u ... kom hem te-hulp! ...

AAN TINE.

Ik heb u in lang niet geschreven, omdat ik ... omdat ik ... ik weet het niet. Ik geloof dat ik niet wèl ben. ’t Zal wel overgaan. Houd u maar goed, myn kind. Vraag aan dien man van ’t huis waarin Multatuli dat boek schreef. Hy zal u wel wat eten geven voor de kinderen,..

VAN TINE AAN FANCY.

Fancy!

VAN TINE.

Beste Max! Wees maar opgeruimd, alles gaat heel goed. De kinderen zyn volmaakt wèl, àl te vrolyk eigenlyk, al te dartel! Zy zien wat bleek ... maar dat komt van ’t wisselen. Zy eten als wolven. Wees gerust, Max. Ook ik ben wèl, héél wel, en goed gestemd ... we wandelen veel ... o, ge moest het zien ... zoo levenslustig!

VAN TINE AAN FANCY.

Fancy ... om-godswil ... Fancy!

AAN TINE.

Zóó! Dán is ’t goed. Ik dacht dat ge in grooten nood waart. Dit is zoo niet, zegt ge, dan is alles goed! Wat my betreft, ik word nog geplaagd door dien droom over leegte ... zonderling! Ik drink te veel koffi misschien. Nog gedurig kryg ik zotte brieven...

Ik heb ’n bezoek gehad van dien domine. Hy heeft een paar uur by me gezeten. Hy wilde dat ik zyn geloof aannam. ’t Was zoo jammer, zeid-i dat ik geen Christen was, overigens was ik [80]zoo’n goed mensch. Dan is ’t veranderen de moeite niet waard, dacht ik. Maar ’n paar dagen later schreef hy, dat-i zooveel kwaads van me gehoord had, en dat ik verdoemd was. In-godsnaam.

Ik kan u niets zenden, lieve Tine! ’t Doet me innig genoegen dat uw brief zoo vrolyk is, en dat de kinderen wèl zyn. Dat beurt me wat op. Ik was ’n beetje moe. Maar ik wilde toch dat ik u wat zenden kon, want me dunkt ... hoe maakt ge ’t toch?

Ik wou zoo graag dat ik ’n ambacht verstond ... maar ’t moest iets wezen, waarby weinig of niets te denken viel. ’t Denken wilde ik graag voor óns houden. Vindt ge ook niet? Ik zou wel boekbinder willen wezen ... neen, tòch niet, dat is te verleidelyk. Maar steenzagen zou wel gaan, als ik daartoe sterk genoeg was. Ik vrees neen, want ik ben wat uitgeput. We zouden van zoo’n ambacht wel kunnen leven, dunkt me, als we maar geen schulden hadden. Maar ze zouden my de zaag afnemen ... neen, de wet waarborgt ieder het bezit van de gereedschappen, die noodig zyn voor z’n bedryf. Ook van de kleêrtjes die de kinderen aanhebben ... om de decentie, denk ik. Dat is toch lief van de wet.

Maar al liet men my de zaag, ik kan daarmee niet genoeg verdienen om onze schulden te betalen. En als ik klaag, antwoorden ze: schryf!

O, aan U schryven,.. dit is wat anders! Wilt ge dat ik wat schryf aan U? Wilt ge dat ik U iets vertel ... sprookjes, geschiedenissen ... heel graag, Tine! Ik zal gauw wat voor u maken, maar vertel ze niet aan kleinen Max. Hy begrypt ze niet ... evenmin als groote menschen, al heeft hy dan by ’t niet begrypen geen belang.

[90]

Ik ben wat moe, myn beste Tine.

VAN TINE AAN FANCY.

Fancy ... om-godswil ... Fancy !

AAN TINE.

Lieve Tine! Dat ik u in-lang niet schreef, was omdat ik u niets kon zenden. Ik ben niet wèl, en heb ’n vreemd gevoel van leegte, alsof ik me iets herinnerde, maar vatten kan ik ’t niet! Kunt gy me helpen? Ook heb ik pyn in ’t hart. Zou ’t ’n anevrisme wezen? Neen, dit kan niet. Zoo’n kwaal heeft ieder tegenwoordig, en ik zal toch geen ziekte krygen als ’n ander.

Die minister antwoordt niet. Ze kunnen my niet gebruiken, denk ik. ’t Schynt dat men prokureur of griffier moet geweest zyn. Ik zal nog drie dagen wachten op dat antwoord van den minister, en dan ... ja dan weet ik waarlyk niet wat ik doen moet! Ik weet niets, begryp niets! Wat is er toch met ons gebeurd, dat we zoo in moeielykheid verkeeren? Hoor eens, lieve ... als ge volstrekt geen raad meer weet, tracht dan naar den Haag te komen ... al is ’t te-voet en bedelend. Ieder zal u zeker wat geven, als ge zegt dat het is om dáár te sterven met de kinderen. Ik ben er op gesteld dat we dáár sterven. Maar SAMEN, lieve Tine! Ik heb volstrekt geen moed meer om te leven, en te handelen. Moed om te ondergaan en te sterven wèl. Ik ben moe! Kunt ge ’t nog drie dagen uithouden?

Nog geen antwoord van den minister ...

VAN TINE AAN FANCY.

Fancy!!

AAN TINE.

O god, wat is dat vreemd ... ik droom altyd dien droom. Daar dwaalt my iets voor ’t oog ... een meisje, een schim, ’n spook ... Ik reikhals vruchteloos ... ze ontwykt me, en zweeft omhoog ... en lost zich op in niets! M’n hart is leeg, o god!

Ik ben vermoeid.

VAN TINE AAN FANCY.

FANCY!!!

VAN FANCY AAN TINE.

Ik zweef in de buurt van Aldebaran, waar men geen brieven schryft aan Kiezers en Ministers; à bon entendeur salut! Ik ben [91]van te goede familie om saemtewonen met iedereen. Als-i-zich betert, kom ik terug. Intusschen zal ik helpen door hem iemand te zenden. Vrees niet ... wacht tot nieuw-maan!

AAN TINE.

Beste Tine! Ik heb gister ’n genoegelyken avend gehad, en voel me veel beter. Voor ’n dag of drie zat ik te pruilen—heb ik u geschreven dat ik pyn in ’t hart voel?—ik zat te pruilen, en werd aangesproken door ’n artist. O, waren ’t artisten alleen, maar ieder spreekt my aan, en dit is heel vervelend. Gy weet dat ik een hekel heb aan “ieder”. “M’nheer, is uwe Max Havelaar?” Ik ben er misselyk van! Lieve Tine, zoodra we geld hebben om te verhuizen, wou ik op Marken of Urk gaan wonen. Vindt ge dit goed?

’t Is wel zonderling dat ieder zich bemoeit met m’n zaken, maar dat niemand ’n hand uitsteekt om me recht te verschaffen. Daarby is my iets in den zin gekomen over publieke executien. Ik bedoel ’t aangapen. In de vonnissen staat: die man moet hangen ... goed! Neen, eigenlyk niet goed ... men moest nooit iemand ophangen. Dooh hoe dit zy, er staat niet in de vonnissen: die man moet, vóór ’t hangen, bekeken worden door Publiek. Dáártegenover zal ik my opponeeren, zoodra ik lid ben van die Kamer in den Haag. Straks zal ik m’n brief aan de Kiezers afmaken. Ik voel me wat beter.

Die man sprak me aan, en stelde voor naar Ristori te gaan.

Ik zei natuurlyk dat ik geen geld had. Daar hyzelf niet ryk was, bood hy aan m’n plaats te betalen, en dit vond ik goed. Gister avond haalde hy me af. Z’n meisje ging ook mee ... en daar zaten we!

Ristori speelde heerlyk mooi in een heerlyk stuk, dat wel leelyk wezen moest, want het was voor haar gemaakt als ’t byschrift naar ’n prentje. ’t Stuk is onwaar, de grootste fout die ik ken ... ja, de eenige fout in alles! Ge weet dat ik hiermee geen party trek voor ’n plat réalisme. Laat anderen dit maar denken. Ik heb geen lust nu een verhandeling te houden over waarheid in poëzie en kunst. Lees ’t maar na—’t ligt by dien roman in m’n koffer, by Fancy—maar ge weet dit alles wel, zonder dat ge ’t naleest.

Maar zie, de heele Ristori met haar maakstuk boezemde my niet zooveel belang in, als de verloofde van dien artist. Ze had iets dat me byzonder aantrok—ik geloof dat ze geleden heef—en bovendien ze vraagde heel hartelyk naar u. Dat nam me zoo in, dat ik aanhoudend op haar lette. Ze kende u uit dat boek over de koffi, en zei dat ze hoopte haren echtgenoot te wezen, [92]wat gy voor my zyt. Ik wenschte dit niet, omdat daartoe veel ellende noodig is, die ’k haar liever spaarde, maar wel komt my voor, dat ze zich inderdaad flink-houden zou in tegenspoed. Daarby had ze iets kalms, iets rustigs, dat ook my kalmer maakte. Ik dacht aan Saul, en David’s harp. Doch ... Saul was gek. En ik? Zeker zou wat muziek ook my goeddoen ... maar geen orkest! Jammer dat muziek zoo duur is. Gaat ge veel naar ’t park? Hier wordt alleen gespeeld voor geld ... als alles hier.

Ik had grooten lust hoftemaken aan dat meisje, omdat ik iets leegs voel, maar die artist zal er tegen zyn, en zyzelf ook, denk ik. Ik heb haar niets byzonders hooren zeggen, maar ik voelde dat ze “hart” had, wat zoo vaak ontbreekt, en dit deed my goed. Ze heeft me verzocht u te groeten, en te zeggen dat ze u heel lief vindt, waarin ze groot gelyk heeft.

Ik kryg voortdurend allerlei brieven. Ik kan ze u niet alle zenden—’t is te duur—maar ’t wordt een kurieuse verzameling. Ooms en tantes die me uitschelden ... stiefmoeders: idem ... vaders: idem! Er schynt ergens ’n uitgever te zyn, die zich in ’t hoofd gehaald heeft dat ik “Minnebrieven” schryf, en die by hem laat uitgeven. Ik zal hem wat muziek aanraden. Maar sedert ’n paar dagen is er ’n nieuwe variëteit opgekomen in de familie van onbegrepen brieven. ’t Schynt dat Publiek nu gaat vertellen dat ik schatryk ben, en ieder vraagt me om—ge raadt het nooit!—ieder vraagt me om ... geld!

Geld ... neen, neen, ge begrypt het niet! ’t Is niet geld dat ik schuldig ben, o neen! onschuldig geld! Men vraagt me om geld als toen ik ...

O god, o god, Tine, waar is de tyd toen ieder ons vraagde om hulp, en toen wy ieder hielpen? O, dat is hard! Dat moest ik kunnen vergeten! Kunt ge ’t u nog voorstellen? Is ’t niet als ’n droom? Wat was ieder rijk, toen wy nog niet zoo arm waren! ’t Verlies van die weelde drukt me toch zwaarder dan ’t gemis vàn muziek.

Allerlei brieven om geld! Een arme kraamvrouw ... een verongelukte brik met nagelaten zwangere vrouwen ... een brand ... een dreigend bankroet ... een dykbreuk ... lust en roeping om ’n negotie te beginnen in aardappelen ... dood van ’n “kostwinner”—zóó noemen ze hier ’n echtgenoot en vader, Tine!—beenbreukige schildersknechts die van een stelling vielen ... Dat komt er van ... wat doen ze er op!

Ik moet weer m’n kamer uit: ik word weggeschilderd! Zeker zult ge ’t krabben hooren in ’t vervolg van m’n brief aan de Kiezers. Kan ik het helpen? [93]

Allerlei brieven, ja ... behalve van den Minister die niet schryft.

Allerlei brieven om hulp! En weet ge wat zy zeggen? “Och, als ge geen geld hebt, schryf dan maar wat ... zet u even voor uw lessenaar ...

Als-of ik ’n lessenaar hàd. Tine! O, wat is dat wreed!

Hoe moet ik dat noemen van Publiek? Is dat ironie, is dat sarkasme, is dat hoon, of is dat ... domheid? Ik zou ’t laatste gelooven, maar kan dat toch niet over-eenbrengen met z’n wyze van doen in eigen zaken. Dáárin is hy zoo dom niet!

Ik schryven voor aardappelnegotie, of verongelukte brikken ... ik? Myn god, zyn wyzelf niet verongelukt ... zyn wyzelf niet verlegen om crediet voor wat aardappelen? Ik begryp er niets van.

En, let wel, als ik het deed, als ik schreef voor geld, om wat leniging te geven in den nood van anderen, zou diezelfde Publiek nog aanmerking maken op myn geschryf. Hy zou zich ’n oordeel aanmatigen, waarachtig!

En wat nòg erger is—ja dit is het ergst!—hy zou me gaan nàschryven! Dit idée benauwt me. Herinnert ge u dien man te Menado, die altyd den tienden van de maand, ’n denkbeeld voor den dag bracht, dat ik had uitgeslikt op den negenden? Zoo’n man was in-staat my van m’n denkbeelden af te brengen! Wat zagen die er gek uit, als hy ze aankleedde! En Tine, dàt zou Publiek ook doen, als ik schreef. Terstond zoudt ge overal grofheid ontwaren voor rondheid, platheid voor eenvoud, bombast voor poëzie, brutaliteit voor oprechtheid, razerny voor fantazie, naaktheid voor négligé, gekunsteldheid voor Kunst, kunst voor Natuur, en al zoo voort.

Goed schryven kan Publiek nooit, omdat-i geen ziel heeft, en niet leed, wat hetzelfde is. Ook ontbreekt hem de verwaandheid ... waarlijk, verwaand is-i niet! Daartoe is hy te bevreesd dat men hem aan ’t woord houden zou, als-i voorgaf wat te kunnen, te kennen, te weten, of te willen. Orgueil oblige. Hy teekent nooit zoo’n obligatie van den hoogmoed, uit vrees voor den vervaldag.

Ja, hy zou me nàschryven! ’t Ware om alle schoolmeesters dol te maken, en Siegenbeek te doen weeklagen—met één é—uit z’n graf! Weldra zou men “schildwacht” mannelyk maken, “kus” en “weemoed” vrouwelyk, en meer zulke dingen, die ik doe als me dat zoo in ’t hoofd komt ... omdat ik tuchteloos ben, goddank!

Ja, ze zouden dien heelen mannelyken en vrouwelyken winkel, die tot niets dient—aan ’n kant doen—en dit doe ik voortaan [94]om te luisteren: hoe men goed spreekt, in-plaats van te zien: hoe men goed schryft, en dit zou geen bezwaar hebben, als we dan niet waren overgeleverd aan ooren ... ik stem voor Siegenbeek!

Heb ik u al gezegd dat ik weer bezig ben met Sanskrit? ’t Is heel aardig nategaan hoe we aan onze taal gekomen zyn. Ik heb veel vermaak in zoo’n studie die me wat afleidt, en dit heb ik noodig omdat ik moe ben. Bovendien, zoodra ik er wat meer van weet, wil ik my eens ernstig bemoeien met ons Hollandsch. ’t Is verdrietig te zien hoe de menschen alles bederven! Godsdienst—de wezenlijke, ditmaal, wordt theologie. Het Recht wordt “de rechten.” En de taal wordt in ’n kinderpakje gestoken voor ’t plezier van de schoolmeestery. Ik zal daaraan ’n eind maken, zoo-als aan meer wat me verveelt. Die dingen zullen toch niet steviger zyn dan Babylon, en ’t korset van Juffrouw Lannoy!

Nu keer ik terug tot m’n brief aan de Kiezers:

Ik heb getracht u te herinneren aan de waarde die gy in uw eigen belang, aan de Indische bezittingen behoort te hechten. Ik had u liever toegesproken in den naam der menschelykheid en rechtvaardigheid, maar omdat gylieden voor ’t meerendeel menschen van “zaken” zyt, vrees ik te zeer dat gy my zoudt aanzien voor ’n ideoloog, voor ’n onpraktisch mensch, voor iemand die geen verstand heeft van ’t “eene noodige.”

Ook heb ik u gewezen op de noodzakelykheid dat gylieden daarginder vrienden hebt, of althans dat die zwarten u niet volstrekt vyandig gezind zyn, en wel om te voorkomen, dat zy òf uit eigen beweging weigeren langer koffi en suiker voorttebrengen voor U, òf dat ze gemeene zaak maken met anderen, die zeer gaarne die koffi en suiker zouden laten planten voor zichzelf. Ik kan u verzekeren dat, noch in Engeland, noch in Frankryk, iemand zich verzetten zou tegen ’t ontschepen in de havens dier landen, van de ladingen die thans in Amsterdam en Rotterdam worden aangevoerd.

Ik wensch nu met u te berekenen, of de manier waarop die Oosterlingen door uw lasthebbers worden geregeerd, geschikt is tot het aankweeken van de vriendschappelyke gezindheid die gy behoeft, om u in die gewesten staande te houden, om daarna—ingeval uit ons onderzoek mocht blyken dat dit doel niet bereikt wordt—overtegaan tot het beschouwen van de middelen die u ten-dienste staan, tot het aanbrengen van verbetering in wat u minder goed voorkomt. Maar ... ik stuit alweer op de eenvoudigheid van m’n taak.

De Javaan wordt mishandeld! ik wenschte dat dit ware tegengesproken, of wel dat het onwaar was! In dit geval toch, [95]zou ik, beter dan nu, kans zien u te overtuigen, want ik heb opgemerkt dat niets zeldzamer is, dan ’t achtslaan op bekende zaken. Het gaat hiermee als met de Christelyke liefde. Ieder kent het voorschrift: “heb uw naaste lief,” enz. maar juist omdat het zoo banaal is geworden, schynt het opvolgen moeielyk te wezen, en men zou elken “naaste” die in vollen ernst zich op die uitspraak beriep, aanzien voor ’n dwaas. Zoo vrees ik nu ook, dat ge my niet zult gelooven—of althans dat ge niet zult handelen naar dit geloof—wanneer ik u zeg wat ieder toestemt: dat de Javaan mishandeld wordt.

Ik wil echter niet den schyn op my laden, alsof ik door het voorstellen dezer waarheid als ’n erkende zaak, my trachtte aftemaken van ’t bewys, en daarom zal ik u ’n paar bewyzen daarvan geven, schoon ’t my ’n verdrietig werk is. Want, Kiezers, we moesten vèrder zyn dan dat!

Na al de redeneeringen immers, die ge hebt kunnen aanhooren over de wyze hoe er verbetering moet worden gebracht in den toestand van ’t Nederlandsch Bestuur in Indië, is het wel eenigszins vervelend nu nog in ’t breede te betoogen: dat die toestand inderdaad verbetering behoeft. Vergunt my echter niet alle bewyzen hier aantehalen. Ik schryf ’n brief, en geen boekdeelen.

Toen ik magistraat was van Amboina en onderhoorigheden, bemerkte ik spoedig te-doen te hebben met ’n bevolking, die—overigens zeer veel goede eigenschappen bezittende—vry twistziek was. Jazelfs, er bleek me dat velen twist maakten òm te twisten, en dat ze ’t in afgelegen dorpen beschouwden als iets eervols: “met ’n zaak voor de Heeren geweest te zyn.” De oorzaken van deze twisten waren meestal zeer nietig, en ’t zou u zeker vermaken, wanneer ik den tyd nam, daarvan ’n paar staaltjes meetedeelen. Maar vermaken is m’n doel niet. Schelden speelde gewoonlyk ’n groote rol by de politie-gedingen der Amboineezen. Anders begrypen ze elkaar niet. Ze zyn Christenen en vloeken meestal in ’t hollandsch, even als de Javanen op de hoofdplaatsen, die hoezeer nog niet bestraald door het licht van ’t Evangelie, toch meer dan de domme binnenlanders, in aanraking kwamen met uw land- en geloofsgenooten.

Hoe dit zy, de halfwekelyksche politie-rol was altyd voor drie-vierdedeel opgevuld met hhal makki-makki, d. i. scheld-zaken.

—M’nheer, Jozef heeft gezegd dat ik ’n hond ben.

Ik hoorde met ’t zelfde geduld dat ge moest opmerken in dezen brief, o Kiezers, de twaalf of twintig getuigen aan, die inderdaad [96]Jozef hadden hooren betuigen dat Abraham—of ezechiel—’n hond was. De Ambonsche Christenen dragen voor ’t meerendeel bybelsche namen.

—Wèl Jozef, heb jy gezegd dat abraham—of ezechiel—’n hond was?

—Ja, m’nheer de Assistent-Resident. Maar abraham—of ezechiel—heeft gezegd dat ik ’n zwyn was.

En dan hoorde ik weer met gelyk geduld de getuigen aan, die in gemoede verklaarden te hebben gehoord hoe abraham—of ezechiel—jozef had uitgemaakt voor ’n zwyn.

Myn vonnis? Heel eenvoudig:

—Gy beiden hebt volkomen gelyk, o Jozef en abraham—of Ezechiel—gaat nu maar welgemoed naar huis!

En dan vraagden ze gewoonlyk ’n briefje, om in hun dorp te kunnen laten zien dat ze “voor de heeren” waren geweest, en dat ze van-weerszy in hun recht waren.

Ziet-hier myn briefje, o Vry-arbeiders en Kultuurstelselaars... gy beiden hebt volkomen gelyk! Gaat nu welgemoed naar huis als Jozef en Abraham ... of Ezechiel.

De arbeid van den Javaan zou, wat de hoofdzaak betreft, kunnen worden verdeeld in de volgende klassen:

• 1) Arbeid als heeredienst ten-behoeve der eigenaars van partikuliere landeryen.
• 2) Arbeid als heeredienst ten-behoeve van Inlandsche hoofden en beambten.
• 3) Arbeid ten-behoeve van kontraktanten, d.i. van zoodanige personen, als door de edelmoedige Regeering beschonken zyn met het recht, om te beschikken over zóóveel bouws grond, met de werkkracht van zóóveel omliggende dorpen.
• 4) Arbeid ten-behoeve van partikulieren die aan eigen middelen zyn overgelaten, en zonder bescherming van de Regeering, overeenkomsten sluiten met den Inlander. Dit is de veel besproken vrye arbeid.
• 5) Arbeid ten-behoeve van het Gouvernement: kultuurstelsel.
• 6) Arbeid ten-eigen-behoeve. Hiertoe ontbreekt meestal de tyd, en dan komt er hongersnood.

Al deze soorten van arbeid werpen voordeel af, doch alleen de laatste klasse van bezigheid zou den Javaan zelf te-stade komen. De vyf eerstgenoemde kategoriën baten: [97]

• aan de landeigenaars,
• aan de inlandsche hoofden,
• aan de europesche beambten,
• aan de kontraktanten,
• aan de particuliere ondernemers,
• aan het Nederlandsch-Indisch Gouvernement, dat is ten slotte:
• aan Nederland.

Hoe-meer nu de Javaan werkt, hoe-meer winst voor die personen, voor die Regeering, voor die natie.

De Javaan gehoorzaamt z’n Hoofden. Deze Hoofden hebben behoefte aan weelde en praal. Wie ’n hoofd te vriend heeft, kan diens ondergeschikte bevolking uitmergelen zooveel hy wil. Wie zoo’n hoofd betaalt—omkoopt!—kan zéker zyn, tiendubbel schadeloos gesteld te worden...

Welnu, Kiezers, gy die menschenkennis hebt, gy die te verstandig zyt om iets aan te nemen op gezag, gy die zoo op leugens gesteld zyt... ’t zal u zeker aangenaam verrassen, wanneer ik hier ’n leugen zeg, die ’k byzonder aanbeveel in uw hoogstverontwaardigd ongeloof:

Al die Landeigenaars zyn braaf. Al die Inlandsche Hoofden, edel. Al die Europesche Beambten, intègre. Al die Kontraktanten grootmoedig. Al die Partikulieren onbaatzuchtig. Dat Indisch Gouvernement is van hoogen zielenadel... en ’t schuld-afdoend Nederland bouwt spoorwegen van ’t batig saldo!

Kiezers, ge hebt het boek over de veilingen gelezen. De schryver zegt daarin, dat de vertelling van Saïdjah onwaar is. Hy had die vertelling niet moeten doen, en ik hoop dat hy niet weer in zoo’n fout moge vervallen! Hy vertelt namelyk zóó, dat ge u genoopt voelt hem te benoemen tot uw lyfdichter... wat die arme Dimanche niet wezen wou. Er is spraak van heel iets anders dan van vertellingen om te vermaken, o Kiezers! De schryver zegt daar:

“O, dat ik opgeroepen werde om te staven!” Kiezers, Nederlanders, Christenen, heeft het uw aandacht niet getroffen dat die schryver niet is opgeroepen om te staven wat hy schreef? Was ’t niet de moeite waard te onderzoeken of die Multatuli ’n lasteraar is? Hadt ge niet aanspraak op zekerheid daaromtrent? Is ’t u niet in het oog gevallen dat uw regeerders—Liberalen of Behouders, om ’t even!—dat ze zwegen als betrapte dieven? Neemt ge daarmede genoegen Kiezers? Is ’t u onverschillig welk antwoord er moet gegeven worden op de door de Tielsche Courant zoo bondig gestelde vraag: of Nederland een roofstaat is?”

Was ’t u niet de moeite waard, aantedringen op dat antwoord? Of waart ge bevreesd voor dat antwoord?

Maar, Kiezers; ’t is toch heden wèl de moeite waard, te onderzoeken of de door dien Money opgegeven cyfers juist zyn. Uw “geachte sprekers”—die voor ’n groot deel niet spreken kunnen, en weinig geacht zijn—interpelleeren den Minister van Koloniën om inlichting dienaangaande. Dit is zeer karakteristiek! Men zegt u, op ’n wyze “die rilling door ’t land doet gaan”45 dat ge roovers zyt... eerbiedige stilte! Daar verschynen: opgaven, staten, tabellen van de sommen die ge jaarlyks rooft... terstond wil uw yverige Vertegenwoordiging [99]weten of die staten, tabellen en opgaven juist zyn, en hoe men aan die opgaven gekomen is!

Uitzuigen, plunderen, rooven, moorden ... o, dat is niets voor de nederlandsche gewetens! Maar ’t verleenen van ’n kykjen in de boeken, aan een vreemdeling ... de onjuiste en onvolledige boeking van de heele zwendelary ... ja, dàt zou ’n gruwel wezen! Er is niet meer noodig dan dit, o Volk van Nederland om de manier te kenschetsen waarop ge u laat vertegenwoordigen, ’t gehalte van uw moraal, en de specifieke zwaarte uwer goddienery!

Maar eilieve, schaamt u dan over ’t gedurig voorwenden dat ge uw “broederen” daar-ginder wilt beschaven en veredelen terwyl ge toelaat dat ze door uw lasthebbers op de infaamste wyze worden mishandeld!

Maar schaamt u dan toch over den godsdienst welken ge dien “broederen” wilt opdringen als de eenig-ware, en die tenslotte schynt neertekomen op verfoeielyk eigenbelang!

Maar schaamt u dan over ’t vonnissen van ’n dief of moordenaar, in naam des konings, zoolang de zeepassen der schepen die uw gestolen kruidenierswaren overvoeren, insgelyks worden afgegeven in naam van dienzelfden koning!

Ik laat nu in ’t midden, of gy de waarheid weten wilt, maar ik verkies u de waarheid te zeggen. Ik doe dit voor myn vermaak, niet uit twyfelachtig kansbejag u te vermaken, wat me ook volkomen onverschillig wezen zou. En ik heb nog ’n reden hiertoe. Ik wil u tegen-over Europa alle mogelijke voorwendsels van ignorantie ontnemen! Ik wil vóórkomen, dat men op ’t manifest dat ik zal uitvaardigen, antwoorde: dit alles deed ’n schelmachtige regeering ... dat keurde eene slaperige of omgekochte vertegenwoordiging goed, maar ... dat wist het volk niet!46

Die Multatuli deed verkeerd, u de waarheid te geven met wat omkleedsel. Ge hebt den zang van Saïdjah op muziek gezet, en uw dochters vermoorden met veel gevoel dien armen drommel op de piano ... ziehier ’n nieuwen tekst dien ik in uw muzikale inspiratie aanbeveel. Doch vooraf nog deze opmerking: ge hebt op de geschiedenis van dien Saïdjah—als don Juan aan Dimanche—geantwoord: “wat praat ge aardig, vertel nog eens wat,” en dus de ware of geveinsde ingenomenheid met Dimanche’s voordracht gebruikt als voorwendsel, om voorbytezien wat die vertelling van Saïdjah eigenlyk beduidt. Maar ge kunt voortaan niet loochenen te weten, wat voor den landbouwenden [100]Javaan een buffel is! Gy kunt u niet verschuilen achter onbekendheid met de beteekenis van wat er nu volgt! Ge kunt niet langer zeggen als prototype Droogstoppel: “Wat gaan my die zwarten aan, met hun buffels! Ik heb nog nooit ’n buffel gehad, en toch ben ik tevreden! Ziehier:

LIJST
DER IN DE MAAND FEBRUARI 1856 AAN DE BEVOLKING VAN ÉÉN DISTRIKT
AFGENOMEN BUFFELS,
TOEN
MAX HAVELAAR
ADSISTENT-RESIDENT WAS VAN DE AFDEELING LEBAK,
EN TERWYL DE HEER
DUYMAER VAN TWIST,
ONDER DE REGEERING VAN
WILLEM DEN DERDE,
NAMENS
DE NEDERLANDSCHE NATIE
DE ZOOGENAAMDE NEÊRLANDSCHE-INDISCHE BEZITTINGEN BESTUURDE.

Is ’t u genoeg, Kiezers!

Ziet ge wel, hoe verkeerd ge deedt, dien Multatuli te benoemen tot schrijver, daar de geheele imposante eentonigheid der Saïdjah-vertelling, niets is dan ’n plagiaat, kopie slechts van de treurige werkelijkheid!

Eén buffel! Eén buffel!

Eén buffel! Ja! Maar in ’t geheel: zes-en-dertig buffels! ’t Is zoo véél niet, meent ge?

Eilieve: in één maand! Is ’t u niet genoeg, Kiezers!

Zes-en-dertig buffels in één maand! ’t Is zoo veel niet, meent ge?

Eilieve andermaal: in één distrikt! Is ’t u niet genoeg, Kiezers?

Zes-en-dertig buffels in één maand, in één distrikt! ’t Is zoo véél niet, meent ge?

Eilieve, nog eens: Lebak heeft vyf distrikten ... vermenigvuldigt, zeg ik u!50

Vyfmaal zes-en-dertig is honderd-en-tachtig! Is ’t u genoeg Kiezers?

Honderd-tachtig buffels, afgenomen aan de bevolking van de afdeeling Lebak in één maand tyds! ’t Is zoo véél niet, meent ge? [102]

Eilieve tot vervelens toe: er zyn twaalf maanden in een jaar ... vermenigvuldigt, zeg ik u!

Twaalf maal honderd-tachtig maakt ruim tweeduizend! Is ’t u genoeg, Kiezers?

Ruim tweeduizend buffels, afgenomen aan de bevolking van de afdeeling Lebak, in één jaar! ’t Is zoo véél niet, meent ge?

Eilieve, byna voor ’t laatst: De residentie Bantam heeft vyf afdeelingen ... vermenigvuldigt, zeg ik u!

Vijfmaal tweeduizend buffels, is tienduizend buffels! Is ’t u genoeg, Kiezers?

Tienduizend buffels, in één jaar afgenomen aan de bevolking der residentie Bantam! ’t Is zoo véél niet, meent ge? ...

Eilieve voor ’t laatst: Java heeft, ik weet niet hoeveel, residentien. ’t Verandert telkens. Neemt de verhouding der bevolking van Bantam, tot die van Java51 en vermenigvuldigt, zeg ik u!

Vier-en-twintigmaal tienduizend buffels, maakt tweehonderd-veertigduizend buffels! Is ’t u genoeg, Kiezers!

Tweehonderd-en-veertigduizend buffels, in één jaar afgenomen van de Javasche bevolking! ’t Is zoo véél niet, meent ge? ...

Eilieve, voor ’t allerlaatst: Java is maar ’n klein deel van Insulinde. Het is moeielyk met juistheid te zeggen hoe klein, maar we mogen aannemen dat de Javasche bevolking in-verhouding tot die van Insulinde, staat als omtrent één tot drie. Daar echter de welvaart elders geringer is, en er in de andere gedeelten van uwe bezittingen—noemt ge ’t zoo niet?—niet zóóveel als op Java gestolen worden kan, stel ik u vóór, ditmaal maar te vermenigvuldigen met twee: vermenigvuldigt, zeg ik u!

Tweemaal tweehonderdveertig-duizend buffels, maakt vierhonderdtachtig-duizend buffels! Is ’t u genoeg, Kiezers?

Vierhonderd-tachtig-duizend buffels, in één jaar afgenomen aan de zoogenaamd Nederlandsch-Indische bevolking! ’t Is zoo véél niet, meent ge?

Eilieve, voor de werkelyk laatste maal: Zoo’n Gouverneur-Generaal blyft daar in den regel vyf jaren ... vermenigvuldigt, zeg ik!

Vyfmaal vierhonderd-tachtig-duizend buffels, maakt byna twee-en-een-half millioen buffels! [103]

Twee-en-een-half millioen buffels, in vyf jaar afgenomen aan de Indische bevolking, onder de Regeering van één Gouverneur-Generaal die z’n plicht niet doet! ’t Is zoo véél niet, meent ge?

Eilieve, nu waarlyk voor de allerlaatste maal: Een buffel kost van vyftien tot dertig gulden. Stel twintig gulden... vermenigvuldigt, zeg ik u!

Twintig maal twee-en-een-half millioen, maakt vyftig millioen.

Vyftig-millioen guldens geldswaarde aan buffels die aan de Indische bevolking werden afgenomen onder de regeering van éen Gouverneur-Generaal, die z’n plicht niet doet! ’t Is zoo véél niet, meent ge?

Eilieve, en dit nu waarachtig voor de allerlaatste maal: Het afnemen van buffels aan de bevolking is het ergste niet! Heeredienst, onbetaalde arbeid, onbetaalde levering van allerlei zaken, bedraagt in geldswaarde méer, véél meer, twintigmaal meer o Kiezers! Vermenigvuldigt, zeg ik u!

Twintigmaal vyftigmillioen maakt Duizendmillioen.

Is ’t genoeg Kiezers?

Duizend millioen Guldens geldswaarde, die aan de Indische bevolking wordt afgenomen, onder de regeering van een Gouverneur-Generaal die z’n plicht niet doet.52 [104]

Is u dit nu eindelyk genoeg, o Kiezers van Nederland?

Mocht het nóg niet genoeg wezen, dan stel ik u vóor, nogeens te vermenigvuldigen met het verhoudingscyfer tusschen de afpersingen die vermeld staan in myn zeer zakelyke, lokale en [105]personele opgave van Parang Koedjang—den grondslag onzer berekening—en het getal van de rooveryen die niet ter myner kennis kwamen, omdat de klagers werden vermoord, en in de rivier gesmeten, op weg naar myn huis!

En tot dien grondslag keer ik nu terug om aan den betrokkene te vragen: welke fouten ik gemaakt heb in myn berekening!

Eén buffel ... één buffel ... één buffel!

Eén buffel, Excellentie! Eén buffel, man van welverdiende rust! Eén buffel, man van “kunde, trouw en yver!” Eén buffel, oud-prokureur of oude prokureur! Eén buffel, geachte spreker! Eén buffel, rechtzinnig Christen! Eén buffel, man van liberalisme en vryen-arbeid! Eén buffel, man van ’t wreede en domme kuisheidsbeluit! Eén buffel, man van ’t rystleverings-kontrakt op Banka! Eén buffel, man van de moorden op Banjermassing! Eén buffel, man van de lafhartige bedelcirculaire voor de slachtoffers van zeeroof! Eén buffel, hoort ge? Eén buffel ... één buffel!

Maar dit kàn ik, dit zàl ik, dit doe ik by dezen: ik gelast en dwing ieder die u ziet, ieder die u hoort... te mompelen in zichzelf:

Eén buffel!

En ik veroordeel U, tot bewustzyn dat men ’t mompelt! Ja, ik gelast u het nàtezeggen in uw binnenste. Beweer dat ge niet gehoorzaamt, als ge durft!

Eén buffel, één buffel!

“Ja, éen! ’t Spyt me dat aan sommige bevoorrechten twée buffels zyn afgenomen.

Eén buffel! ... waarschynlyk de laatste!

Twee buffels ... ’t is minder treffend!

Waar men twee buffels afneemt te-gelyk, wàren nog twee buffels te nemen, en met wat verbeeldingskracht zou men zich kunnen voorstellen dat er nòg meer waren ... dat er nog ’n buffel overschoot?

Neen: éen buffel! Zoo moet het wezen!

Ik stel u voor, o deugdzame Kiezers, iemand naar den Haag aftevaardigen, die ’t ministerie uitnoodigt de Javasche Hoofden te gelasten nooit twee buffels te-gelyk aftenemen aan dezelfde persoon, omdat dit—uit ’n letterkundig oogpunt—die indrukwekkende monotonie breekt, van alle tegenwoordige en toekomende Saïdjah-histories.

Vervloekt alweer, dat ge zoo hard van gehoor zyt, dat ik spot noodig heb om verstaan te worden! Ik hoop dat ge nu eindelyk [106]begrypt, o Kiezers, waarom ik niet gediend ben met het brevet van mooischryver dat ge my uitreikt. Is er styl, is er poëzie, is er geest in de lyst van gestolen buffels? Is die lyst niet nuchter als vóór-beurstyd? Riekt hy minder naar “zaken” dan uw lysten van kaveling? Dan uw notitien van verkoop?

Zoudt ge ’t prettig vinden, wanneer ik aan elken diefstal—aan elken officieelen diefstal namelyk: van onbeambte dieven spreken we hier niet—als ik aan elken diefstal een vertelling vastknoopte? Als ik by elken nieuwen buffel, nieuwe wanhoop uitvond? Als ik nieuwe ellende borduurde op ’t kanevas van elke nieuwe misdaad? Als ik nieuwe liefde en nieuwe vertwyfeling schiep by elk nieuw plichtverzuim? Maar, Kiezers, dit doet gy immers ook niet in uw staten, opgaven, nota’s, en hoe ’t verder heeten moog ...

“N^o. zóó! Zóóveel pakken, zóóveel balen, zóóveel vaten ...”

Waarom gelooft ge my niet?

Doch ik vorder geen geloof. Er is ’n zeer eenvoudig middel om te onderzoeken of al de kavelingen gestolen buffels behoorlyk aanwezig zyn op ’t zondenregister van wien ’t aangaat. Vergun my dat ik u het adres opgeef:

Vierde bewys dat de Javaan mishandeld wordt.

Ik wend me tot u, Mr. Albertus Jacobus Duymaer van Twist. Ge hebt gelezen wat ik zoo-even schreef aan de Kiezers. Ge kunt niet NIET lezen, ge kunt niet ignoreeren wat ik schryf. Ik veroordeel u tot kennisname van alles wat ik zal te zeggen hebben aan de Nederlandsche Natie. Ik beveel u naar my te luisteren. Ik beveel u dat met het gezag van den man, die z’n plicht deed tegen-over iemand, die z’n plicht NIET deed.

Ik heb u herhaaldelyk geschreven. Ge wildet niet hooren. Ik heb u tyd gegeven tot bekeering. Ge hebt u niet bekeerd. Het oogenblik is gekomen dat ik u zal aantasten zonder genade. Maar verhef u niet op deze eer. Ze is maar schynbaar. Ik tast u niet aan als persoon. De stryd zou niet gelyk wezen, en door ’t groote rangverschil vér beneden my. Gy namelyk, zyt eenvoudig ’n gepensioneerd beambte, die wat geld overgaerde, daarvan rustig leeft, en in de Kamer meespreekt over Vryen-arbeid. Zoo zyn er velen! Ik ben heel iets anders. Ik ben niet gepensioneerd, gaerde geen geld over, leef niet rustig, spreekt niet over Vryen-arbeid in de Kamer, en ik DEED m’n plicht! ’t Verschil is dus te groot dan dat ik u zou aantasten als persoon.

Maar ge zyt geweest: de man op wiens “KUNDE, YVER EN GOEDE TROUW” de Koning staat-maakte- toen hy u—NAMENS DE NATIE [107]altoos—het bestuur in-handen gaf over Insulinde. Ik kies u tot representant van ’t stelsel van uitzuiging dat Nederland zich omtrent dat land veroorlooft, en ik kies daartoe juist u, omdat gy in zekeren zin—straks zult ge zien in welken zin—hooger staat dan vele anderen, voor wier fouten ik meer sympathie voel, dan voor uw deugden. Ge zyt in het bezit eener soort van zondeloosachtigheid die me verveelt, die me walgt, en die meer kwaad heeft berokkend aan Insulinde, dan al de misgrepen van anderen saemgenomen. Ik beschouw u als de type van fatsoenlyk rykgeworden braafheid. ’t Is my onmogelyk aan u te denken, zonder my te verplaatsen in den tempel, waar de één bad: wees my genadig, en de ander... welaan, Mr. van Twist, ik benoem u tot dien ander!

Bovendien, ik heb verdriet van u, omdat ge meespreekt in de Kamer. Ik zal bewerken dat dit ophoudt. Er wordt daar véél gesproken wat geen steek houdt, en niet ter-zake dient, maar het is allen eer te vergeven dan u, omdat ge beter weet. Heb ik u al of niet de brieven geschreven, die vermeld staan in Multatuli’s boek over de koffi? Heb ik u al of niet den brief geschreven, dien dezelfde Multatuli mededeelde in zyn Indrukken van den dag?53 Waren er by dien laatsten brief al of niet overgelegd BYLAGEN, die u in-staat stelden te weten dat ik als Adsistent-Resident van Lebak myn plicht deed, en dat gy als Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië uw plicht NIET hebt gedaan?

Hebt gy niet ook in de Kamer—“voor-zooveel hoorbaar en verstaanbaar” staat er in de verslagen... eilieve, waarom spreekt ge, als ge niet hoorbaar en verstaanbaar weet te spreken?—hebt ge niet in de Kamerzitting van 25 September 1860 afkeurende aanmerking gemaakt op de betuiging van den minister: dat de toestand van Indië allezins gewenscht was? Hebt ge niet—voor-zooveel verstaanbaar, alweer!—in ’n lange redevoering betoogd—en ik erken: bewezen! dat er onwaarheid was in de betuiging des ministers? en was ’t naïveteit van u, den schyn aantenemen of ge er niet aan dacht, dat al ’t minder gewenschte voor ’n groot deel is te wyten aan UZELF? Aan U, die pas vandaar waart teruggekeerd? Aan U, die zoo-even nog daarginds Natie en Koning representeerde? Aan U, die zoo kort geleden nog, geroepen waart te waken tegen al ’t verkeerde dat ge nu zoo openhartig opsomt? Openhartig? Neen, niet geheel! Ik heb er veel bytedoen, dat ge oversloegt in uwe onverstane redevoering... ja, ’t voornaamste hebt ge achterwege gelaten, zóó zelfs dat het denkbeeld me niet vreemd is, dat uw geheele oprechtheid in de byzaken, ’n krygslist was, om de hoofdzaak wegtegoochelen. [108]

En die hoofdzaak? De Javaan wordt mishandeld! Dàt is de hoofdzaak!

Nu wend ik my weer met de oude tuchteloosheid tot de Kiezers, Mr. A. J. Duymaer van Twist ... maar ge moogt lezen wat ik schryf. Ik zou zelfs zeggen: ik WIL dat ge ’t leest, indien ge ’t niet reeds gelezen hadt. Loochen als ge durft!

Kiezers, vergeeft me den kleinen uitstap naar uw geachten spreker uit Amsterdam, ’n spreker dien ik niet acht, en die niet verstaan wordt àls hy spreekt, waaraan men niets verliest.

Het opschrift van dit gedeelte myner toespraak aan ulieden, heet: vierde bewys dat de Javaan mishandeld wordt. Ik heb u een vraag te doen. Neemt ge ’t als ’n bewys voor deze stelling aan, wanneer ik u overtuig dat de wyze waarop ik handelde te Lebak, met juistheid wordt voorgesteld in dat boek over de Koffi? Ik spreek nu niet van Saïdjah-vertellingen, of minneliedjes... ik spreek met menschen van zaken over zaken.

Welnu, nadat ik te Lebak vruchteloos by uw tegenwoordigen geachten spreker uit de hoofdstad had aangedrongen op recht..... nadat ik met opoffering van bestaan en toekomst, m’n ontslag had gevraagd, wyl ik het onrecht niet dienen wou... nadat er op de meest volledige wyze was gebleken dat er voor m’n ondergeschikten geen voordeel of bescherming was te wachten van my, maar integendeel haat en vervolging te vreezen van de Slymeringen die aan ’t bestuur bleven onder de hooge bescherming van uwen geachten spreker uit de hoofdstad... nà dit alles schreef ik aan den kontroleur der afdeeling Lebak, aan den man die me dagelyks had gadegeslagen, die door lang verblyf beter nog dan ik weten kon wat daar omging, die op ’t punt stond het bestuur dier Afdeeling van my over te nemen... aan dien man schreef ik den volgenden brief. Kiezers, ge behoeft nu niet meer te vragen: is het wáár wat Multatuli schryft? Er is nu antwoord op de flink gestelde vraag van ’t kleine Tielsche courantje, dat—byna alléén onder velen!—begrepen heeft, hoe hier geen spraak behoorde te zyn van ’n boek, van schryverstalent, van romanlezery, maar van ’t recht der Natie op kennis van de waarheid!

Rangkas Betoeng, 29 Maart 1856.

1º Neen.

1º Heb ik, zoover u bekend is, den Regent van Lebak ooit onvriendelyk, onwellevend of onheusch behandeld?

2º Ja.

2º Heb ik niet integendeel bewyzen gegeven [109]van welwillendheid, byv. door hem, als hy om geld verlegen was, en voorschot vraagde op zijn tractement, zulks terstond te geven?

3º Ja.

3º Is ’t u bekend, dat ik zelfs eenmaal, wetende dat hy geen geld in huis had, hem ongevraagd geld heb gezonden?

4º Ja.

4º Heb ik niet, toen de Regent zoo met aandrang verzocht, den onderkollekteur de hem nog kompeteerende gelden uittebetalen, daarin op eigen verantwoordelykheid terstond toegestemd, ofschoon de machtiging hiertoe nog niet verleend was, en hoewel gyzelf nog in ’t midden bracht, dat er mogelyk aanmerkingen op des kollekteurs administratie vallen zouden?54 5º Ja.

5º Was zulks niet kort voor de komst van den Regent van Tjanjor, en heb ik nu niet later gezegd, dat ik daartoe gemoveerd was door de meening dat de Regent zelf dat geld noodig had, wyl hy er zoo op aandrong?

6º Ja.

6º Heb ik niet op den twintigsten Februari, den Regent gevraagd of ik niet iets konde doen, of laten doen, om hem behulpzaam te zyn in de ontvangst van den Regent van Tjanjor?

7º Ja.

7º Heb ik u niet gezegd dat de komst van den Regent van Tjanjor wel eenige reden opleverde om iets door de vingers te zien, want dat ik best begrypen kon, hoe stuitend het voor den ouden Regent was, zoo aftesteken by de vertooning die z’n Neef maakt?

8º Neen.

8º Heb ik ooit, in de vele gesprekken die ik met u had, termen gebruikt, hetzy van minachting, hetzy van kwaadwilligheid omtrent den Regent?

9º Ja.

9º Heb ik u niet integendeel meermalen gezegd dat ik medelyden met hem had, dat hy door de komst des Regents van Tjanjor in zoo moeielyke positie verkeerde, dat hy bovendien zulke slechte voorbeelden had gehad, [110]en dusdanige uitdrukkingen meer, die goedwilligheid te kennen gaven? 10º Ja.

10º Heb ik niet meermalen gezegd, dat de Regent nog beter was dan vele anderen, en dat het me leed zou doen, als juist hy het slachtoffer worden moet van myn wil om kwade praktyken tegentegaan? 11º Ja.

11º Heb ik niet eens, toen ge naar Serang zoudt vertrekken, u uitdrukkelyk verzocht, den Resident het volgende (in substantie) te zeggen: “Dat ik bevreesd was dat hy, hoorende van de misbruiken die hier plaats hadden, meenen zou dat ik onverschillig was, of flauw. Dat ik hem verzocht dit niet van my te denken. Dat ik integendeel zeer veel werk maakte van het tegengaan daarvan, maar dat de Regent in eene zoo moeilyke positie was. Dat ik meende zeemanschap te moeten gebruiken. Dat ik slechts dáárom niet dadelyk officieel rapporteerde, om hem (den Resident) niet als het ware te noodzaken, daaraan terstond te streng gevolg te gaak terstond aan de groote klok te brengen) want dat ik medelyden met den Regent had, en eerst pogen wilde hem met zachtheid tot z’n plicht te brengen?” 12º Ja.

12º Is het u bekend dat ik, toen ik van den Regent inlichtingen wilde hebben omtrent vele misbruiken die me bekend waren, hem ’n dertigtal vraagpunten heb voorgelegd? 13º Ja.

13º Waren die niet alle door myzelf geschreven? 14º Ja.

14º Waren niet die vragen slechts geparafeerd, en was bovendien niet de geheele inrichting daarvan, als het ware in-officieel? 15º Ja.

15º Heb ik u niet later, toen ik genoodzaakt was die vraagpunten met de daarop gegeven antwoorden in uwe handen te stellen, gezegd: “dat ik dit aldus had gedaan, om den Regent niet te doen denken dat ik hem kwaad wilde, en om hem aantesporen tot oprechtheid?” [111]

16º Ja.

16º Is het u bekend dat de antwoorden op die vraagpunten niet door den Regent zelf zyn geschreven, waaruit blykt dat hy minder dan ik vreesde door dat onderzoek gekompromitteerd te worden?

17º Ja.

17º Heb ik niet later u medegedeeld, dat de Pattie55 my namens den Regent, bedankt heeft voor de delikate behandeling der zaak?

18º De Pattie heeft al deze vragen met Ja beantwoord, en zelfs ongevraagd gezegd, zulks onder eede te willen bevestigen; hy scheen nog getroffen te zyn door uwe welwillendheid.

18º Ik verzoek u den Pattie te vragen of ik niet by het overgeven dier vraagpunten:

19º Neen.

19º Hebt ge later—toen ik tot het besluit gekomen was, dat onder’shandsche vermaningen niet baatten—iets bemerkt van publieke onderzoekingen, of van wat het ook zy, dat kompromittant was voor den Regent?

20º Ja.

20º Hebt ge niet integendeel eerst op 26 Februari kennis gekregen van myn brieven, waarin ik den Regent aanklaagde, en wel van den Resident zelf, die de u onbekende brieven voorlas?

21º Ja.

21º Waart ge dien dag niet zeer verwonderd, en gebruiktet ge niet later uitdrukkingen als deze: “Ik wist niet wat er gaande was ... ik begreep er niets van” en dergelyke, alle aanduidende dat myn onderzoekingen en de resultaten daarvan, u onbekend waren gebleven?

22º Ja.

22º Gelooft ge, na uwe opmerkingen omtrent myn handelingen aangaande u of anderen, dat ik lust heb in wèldoen?

23º Ja.

23º Bleek u niet dat ik verheugd was over de armoede der bevolking te Lebak, [112]in dien zin dat ik het als ’n schoone roeping beschouwde, die te doen wyken?

24º Ja.

24º Heb ik niet zelfs meermalen gezegd, dat: “hoe achterlyk ook m’n geldelyke omstandigheden waren, ik ongaarne zoude verplaatst worden, hetzy met bevordering, hetzy naar ’n voordeeliger Afdeeling, want dat ik er zoo’n genoegen in schiep, die arme verdrukte menschen te releveeren?”

25º Ja.

25º Toonde ik niet, in al m’n handelingen, dat ik zulks uit den grond van m’n hart meende?

26º Ja.

26º Bleek u niet, b. v. uit vele kleine arrangementen, dat ik hoopte en wenschte, en trachtte, lang in die arme Afdeeling te blyven?

27º Ja.

27º Heb ik niet zelfs gezegd, dat ik hier wel altyd zoude willen blyven, zonder ooit bevorderd te worden, mits men my toestond om wèl te doen?

28º Ja.

28º Gelooft ge—naar ge my hebt leeren kennen in al m’n handelingen—dat dit oprecht gemeend was?

29º Ja.

29º Heb ik niet by vele gelegenheden gezegd dat ik zoo vele plannen in het hoofd had, ter verbetering van den toestand der bevolking—denk aan heeredienst, aan traktement van inlandsche hoofden, schryfbehoeften, zoutverkoop-pakhuizen, ’n machine om water optevoeren, enz.—doch: dat vóór alles knevelary moest ophouden?

30º Ik verzoek u vriendelijk, mij van het antwoord op deze vraag te verschoonen.

30º Hebt ge den moed, indien hiertoe naar uwe meening moed noodig is, ronduit te antwoorden op de vraag of er knevelary bestaat in Lebak?

Nota by deze vraag. My is het vry onverschillig of gy deze vraag al dan niet beantwoordt, want hoe omzichtig uw rapporten ook waren ingekleed, hebt ge hier-en-daar niet kunnen vermyden, daarop te doelen. Het was dan ook moeielyk die waarheid overal te onderdrukken in schriftelyke opgaven, [113]wanneer ze in gesprekken tusschen ons, als uitgemaakt werd aangenomen.

31º Ja.

31º Erkent ge, my gezegd te hebben: dat ook myn voorganger tegen misbruiken te-velde trok, en dat ge daarop liet volgen: “Als hy langer hier was gebleven ware hij stellig vergeven?”

32º Ja.

32º Erkent ge dat, toen onlangs werd gesproken over vergiftiging, ik u op-eenmaal vraagde: Ah, dat is wáár, ge hebt zusters, waarvoor ge zorgt, is dit ook de reden van uw vrees, van wat ik halfheid noem? en dat ge daarop toestemmend antwoordde?

De bovenstaande antwoorden, die door my zyn geparafeerd, heb ik gegeven in gemoede en naar waarheid.
De kontroleur van Lebak, VERBRUGGE.

Ten slotte verzoek ik u nogmaals, de antwoorden eenvoudig in JA of NEEN uit te drukken, en daarbij te bedenken dat, hoe weinig ge ook voortaan met my zult hebben uittestaan, uw geweten niet van verplaatsing of ontslag afhankelyk is.

De adsistent-resident van
Lebak,
MAX HAVELAAR.”

Is dit voldoende, Kiezers? Zyt ge tevreden?

O, ik heb méér!

Wilt ge, dat ik u aantoon hoe, op de ontvangst van Multatuli’s boek over de koffi, de tegenwoordige Gouverneur-Generaal met spoed naar Lebak is gereisd: “om daar eenige zaken te onderzoeken”—stond er in de Javasche Courant—en hoe dit onderzoek niet geleid heeft tot het zoo gewenschte bewys dat Multatuli ’n lasteraar is?

Zoo’n bewys toch zou iets waard geweest zyn!

Wilt ge dat ik u de houding schets van ’n andere ex-Excellentie, thans: “geacht lid” in de Kamer, natuurlijk, die—voor zooveel hoorbaar en verstaanbaar natuurlyk!—gezegd heeft... “dat hy over dat boek en den schrijver van dat boek wel iets zou kunnen zeggen, maar dat hy zich daarvan onthield uit vrees voor de verdenking van partydigheid?” Ik geloof ’t graag: hy heette van Twist!

Wilt ge, dat ik de schoone speech analyzeer van ’n ander “geacht lid” die ook excellent was vroeger57 en nu, party trekkende [114]voor de eer van een gewezen mede-excellentie—voor zooveel hoorbaar en verstaanbaar alweer!—betoogd heeft “dat er wel eens onder z’n kollega van Twist recht gedaan was in Indië).” Ei, waarlyk?

Wilt ge, dat ik voor u afschryf de zinsnede uit het Regeeringsverslag over 1856, waarin de gegrondheid myner beweering wordt ERKEND?58

Wilt ge, dat ik na dit alles ga betoogen hoe valsch, hoe lafhartig, hoe eerloos men my heeft behandeld?

God-bewaar-me, Kiezers! ’t Zou schynen of ik Publiek erkende als rechter! Dit kàn toch niet!

Neen ... neen over mezelf spreek ik nu niet! Men ga voort my te beschimpen, te beleedigen, te belasteren! Men houde my voor ’n slecht mensch, voor ’n ondier, voor ’n geestverwant zelfs ... en geloove niet ooit die zyde van m’n gemoed te leeren kennen, waar ik de pyltjes opvang die ik—anders treffend!—zal weergeven als de geschikte tyd gekomen is.

Ook over de ellende van den Javaan spreek ik nu niet. Ik weet dat gy van “zaken” houdt: Kiezers! Welnu, ik spreek nu over: “zaken” over niets dan: “zaken”. Ik spreek over duizend millioen! Zyn dat zaken?

Ik heb u aangetoond—maar ik heb meer!—hoe er Duizend millioenen verloren gaan, onder de regeering van één Gouverneur-generaal die z’n plicht niet doet!

Ik heb méér, zeg ik u! Neemt echter voor lief wat ik u heden geef en laat ons nu overgaan tot het laatste gedeelte van m’n brief, waarin ik—heel kort, ik beloof het u—zal nagaan, [115]wat er te doen valt, opdat de Javaan niet langer worde mishandeld, wanneer althans dit onderzoek niet beneden uwe aandacht is ... wat me wel eens zoo toescheen.

DUIZEND MILLIOEN!

Ik weet niet of gy ’t genoeg vindt, o Kiezers, maar ik vind het veel! En ik verzeker u dat de bevolking daar-ginder ’t ook nog-al veel vindt. Er zyn volstrekt geen beginselen van staathuishoudkunde noodig—eerste beginselen, natuurlyk: ’t blyven altyd eerste—om te begrypen dat het voordurend afnemen van die duizend millioenen niet geschikt is om de bevolking van UW Nederlandsch-Indie gunstig te stemmen voor uwe lasthebbers die dat afnemen mogelyk maken, noch voor u, Kiezers, die ’t benoemen van zulke lasthebbers toelaat.

We zyn alzoo genaderd tot de toepassing onzer preek.

Maar laat ons nog eenmaal vaststellen, wat we nu als vastgesteld kunnen aannemen:

Nederland heeft Indie noodig.

Nederland moet dus trachten Indie te behouden.

Daartoe is ’t ’n vereischte, dat de bevolking van Indie dat Nederland ’n goed hart toedrage.

Dit doel wordt niet bereikt, zoolang elke nieuwe Gouverneur-Generaal die bevolking te-staan komt op Duizend millioen schats ... en wat bloed. Maar ’t bloed ga ik voorby, omdat ik begryp met u te moeten spreken over “zaken”.

Het is dus uw belang, te zorgen dat zoo’n Gouverneur-Generaal wat goedkooper wete huis-te-houden met de bezittingen van die bevolking. Dit in de veronderstelling dat ge ’t met my ééns zyt, dat duizend millioen genoeg is ... of te veel! Zoo niet, dan heb ik niets meer te zeggen, en ge kunt de toepassing overslaan.

En die toepassing?

Als ge u eens bemoeidet met uw zaken, o Kiezers?

Als ge eens personen naar de Kamer zondt, die ...

Ik heb ’t u meer gezegd, maar ge hebt er niet op gelet. Misschien omdat ik ’t wat eenvoudig zei en geen vertellingen vastknoopte aan m’n eenvoudigheid.

Ziehier hoe ik ’t eenmaal gezegd heb:

Hart! Ja... Les grandes pensées viennent du coeur!

Kiezers, als men eens trachtte iemand te vinden, die hart heeft?

Als ge eens daaraan de voorkeur gaaft boven de byzondere achtenswaardigheid... die niet spreken kan?

boven de gaven van ’t spreken dergenen, die niets te zeggen hebben, omdat ze niets weten?

boven ’t weten van zoovelen die ’t goede niet willen, omdat het kwade hun voor ’t oogenblik beter te-stade komt?

boven het willen zelfs van de meesten, die niet geboren zyn om hun wil doortedryven?

boven ’t advokatengewawel?

boven die studie van parlementaire vormpjes?

boven de kunst om stemmen te verzamelen door ’n soort van ruilhandel.... dat is: boven infame verkrachting van eed en plicht, zoo-als dagelyks in de Kamer gebeurt?60

boven de zekerheid dat “die persoon met de meeste onpartydigheid—komiek!—met de meeste onpartydigheid de belangen zal voorstaan van uw district?”61

boven de gehechtheid aan ’n party... dat is: aan een der beide cliques, die by afwisseling den Javaan uitzuigen op liberale of behoudende wyze?

boven de aanbeveling van de redaktien der dagbladen, die wèl zouden doen hun pretentie op ’t leiden der publieke opinie te verruilen tegen wat degelykheid, wat kennis, en wat styl? [117]

boven de problematieke bekwaamheden van lieden die niets of weinig geweest zyn?

boven de positieve ònbekwaamheden derzulken die wèl wat geweest zyn, maar nooit iets hadden moeten wezen?

Ziet, Kiezers, hoe zou ’t zyn, als ge in-plaats van dit alles, eens iemand afvaardigde naar den Haag, die in ’t bezit was van wat hart?

Iemand, die in dat hart inspraak, taal en toon vond, om tot de ministers te zeggen:

“ik gedoog niet langer dat ge het Hollandsche volk deelgenoot maakt aan dat geknoei, aan dien perpetueelen broedermoord?”

Iemand, die op de klacht over ’t voorbyzien van parlementaire vormen durfde antwoorden: “dat ook de Javaan vormen kent, die verbieden dat hy zich straffeloos laat villen?” “Dat het evenmin past, in welken zoogenaamd-staatkundigen vorm ook, daarginder gedurig te zaaien, om hier te oogsten... dáár te doen arbeiden, om hier te genieten... dáár te laten lyden, om hier te zwelgen... dáár te moorden, om hier in leven te blyven?”

Iemand, die zoo-iets zou weten te zeggen op ’n toon, die wat ontzag inboezemde aan de kleine mannen van parlementaire vormpjes? Zóó, dat het gehoord werd, en verstaan, en begrepen ook buiten de Kamer?

Iemand, die de ledige hand kan uitstrekken, met de betuiging: “ziet... aan deze hand kleeft het bloed niet!”

Iemand, die de ledige zakken zou kunnen omkeeren, en daarby uitroepen: “ziet... niet hier vindt gy ’t gestolen erfdeel onzer verslagen broeders!”

Iemand, die de vraag durft opperen: MOET NEDERLAND EEN ROOFSTAAT BLIJVEN?

Iemand eindelyk, die wat meer was dan gewezen Gouverneur-Generaal of Minister, of rykgeworden oudgast met ter-juister-tyd geboren principes! Iemand die niet vereerd werd of verheven door ’t innemen eener plaats naast al die “geachte sprekers.” Iemand die de Kamer vereerde door z’n kortstondig lidmaatschap...

Kortstondig... ja! Want, gelooft me, Kiezers... zóó-iemand zou niet heel lang lid willen blyven van uwe glorieryke Vertegenwoordiging, wat men dan ook van zoo-iemand niet vergen mag.

Want vervelend is ’t in uw kamer... dit zult ge toegeven! Zou ’t waar zyn, dat de Keizer van Rusland uw afgevaardigden subsidieert om Europa te doen walgen van den parlementairen regeeringsvorm? Men zegt het. En als ’t waar is, moet [118]men erkennen dat die Keizer behoorlyk bediend wordt voor z’n geld... of neen, ’t helpt niet! Europa komt het niet te weten. Want—en dit is van treurige beteekenis—men geeft zich in Europa de moeite niet, te onderzoeken wat er gesproken wordt door uwe “geachte sprekers” die niet verstaan worden.

Kiezers, ik stel u ernstig voor, u eens te bemoeien met uw zaken.

Daar ge in-den-regel nog al op uw belang let, en wellicht veronderstelt dat ieder aan u in dit opzicht gelyk is, eindig ik met de verzekering: dat ik geen woord tot u heb gesproken in myn belang.

Integendeel!

Myn belang is, dat ge u by voortduring niet bemoeit met uw zaken.

Dat ge ministers, dagbladen, residenten, Gouverneurs, en tutti quanti laat huishouden naar hartelust...

Dat ge Gouverneurs-Generaal naar Indië zendt, die niets geweest zyn, om ’n proef te nemen of ze iets worden kunnen, en wel ter vervanging van anderen, by wie gelyke proef totaal mislukt is...

Myn belang is dat ge voortgaat den Javaan te mishandelen tot hy opstaat....

Myn belang is dat ge u vòlzuigt aan welvaart.... òvervol... méér dan vol... tot ge berst!

En hiermede neem ik voorloopig een allerhartelykst afscheid, in de welgemeende hoop dat ik me nooit zal laten verleiden tot de wanhopige poging om u iets aan het verstand te brengen, waartoe noodig wezen zou... ik groet u!

AAN TINE.

Vindt ge niet, dat het op ’n preek lykt, lieve? Op een preek met deelen, onderdeelen, halve deelen en bydeelen. ’t Zal zeker algemeen bevallen.

Wat me dat schryven aan de Kiezers zwaar viel! Ik voel zooveel vrees niet begrepen te worden! En toch is ’t eenvoudig. Ja, juist hierom! maar ik heb niets te vertellen dan eenvoudige dingen. [119]Als ik eens ’n systeem maakte? Later, later! Nu ben ik wat moe. Ik heb nog altyd dat zonderlinge gevoel van leegte. Zou ’t van de koffi komen? Of van de maan ... die er niet is, want gister-avond was ’t donker, toen ik wandelde met dien artist en zyn verloofde.

Nog altyd geen antwoord van den minister. Was m’n brief misschien niet goed geschreven? ’t Is wel mogelyk. Alles gaat me zoo slecht van de hand, tegenwoordig. Daar hebt ge dien brief aan de Kiezers... wat een draderig ding! ’t Zal zeker bevallen. Begryp eens: ik ... deelen en onderdeelen! Ik ben niet wèl, dit voel ik aan alles, maar wàt me scheelt, weet ikzelf niet. Ik heb altyd die leegte in ’t hart, alsof me ’n kies was getrokken op die plaats, en dit kan toch niet waar zyn.

En die stortvloed van allerlei brieven houdt aan. En m’n droomen! Dag, beste Tine! Kunt ge ’t nog wat uithouden? De minister zal wel antwoorden ... schryf me hoe het gaat met de kinderen...

VAN TINE.

Alles wèl, Max! De kinderen zyn héél wèl! Ook ik ben héél wèl, Max! Geloof me, alles is héél wel ...

VAN TINE AAN FANCY.

Ik roep u... ik smeek u... ik bezweer u, Fancy, kom hem en my te hulp! Hy bezwykt als ge niet spoedig komt, en zelfs ik, die toch moeder ben, en sterker wezen moest dan ’n man! Fancy ... Fancy!

AAN TINE.

Lieve Tine! Ik ben zeer onwel. Houd u nog wat goed, m’n kind ... ik zal wel beter worden. Houd maar moed, en zeg aan de kinderen ... o God ik ben moe.

VAN TINE.

De kinderen zyn héél wel, Max! En ik ben heel wél ... o héél wel! We zyn opgeruimd en vroolyk ... ge moest eens zien, hoe vroolyk! O, we zyn zoo wel, Max!

VAN TINE AAN FANCY.

Ik roep u ... ik bid u ... ik smeek u: kom!

AAN TINE.

Tine, ik ben boos op u! Ik heb u honderdmaal gezegd, dat [120]ik die wanorde niet wil. Daar ontvang ik allerlei brieven van menschen die me om geld vragen. Ze zeggen dat ik ’t hun schuldig ben! Ge weet ik wil geen schulden hebben! Betaal liever ’n rekening vyfmaal, tienmaal—om ’t even!—dan dat ge my laat manen door kooplui en allerlei volk!

Foei, foei, foei, ’t is schande, dat ge my aan zoo-iets blootstelt door uw slordigheid! Hoort ge, gy, gy, gy stelt me daaraan bloot! ’t Is de schuld van uw slordigheid, dat ik daar brieven kryg, als-of ik ’n onfatsoenlyk mensch was, ’n kwade betaler, ’n bankroetier! Betaal die menschen, en zorg in-godsnaam, dat zoo-iets niet meer gebeurt. Ik verzoek u, winterkleeren te geven aan al de weeskinderen, en zeg dat ze niet hoeven te bidden voor ons, want dat helpt niet, en we hebben geen biddery noodig. Koop wat arme meisjes los, die kronen dragen van modder, en hoerah, hoerah, voor hem, haar Golgotha, van Twist. Fancy...

Fancy ... kent ge Fancy? Lange haren, neen, de stiefmoeder in een verbeterhuis. Wat is er toch! Ik weet het al. Nu weet ik alles. Ze schilderen en schoonmaken! En ze metselen! Bouw maar, bouw maar . . , hoog en nauw ... nauw ... nauwer ... nauwst ... al nauwer, tot het knypt ... met vryen arbeid ... vry vry, vry ... alles vry! Laat dien van Twist maar los ... hy heeft geen lust om te vry-arbeiden met één buffel ... neem hem niets af ... en de schoolmeesters ... tst! tst! tst! ... roep allen mee ... laat hem z’n witten das geven, en ’n blikken ster op de borst ... heet, heet ... och, wilt ge ’t kind overzetten ... op dien anderen schouder ... ’t drukt zoo ... die schouder is rauw ... rood is de rug ... ’t is ’n piet! Ben je de moeder of de vrouw? Waar zyn de kinderen? Zyn de kleertjes al verkocht? Hu, huup ... waar is je tulband? Zingt, kinderen, zingt, uw vader draagt het kruis! Dag Schmoel ... dag, Nathan ... dag Judas! Heb je Fancy gezien? Mee, mee, allen mee ... Jochébed, wil je dien Gouverneur-Generaal wat omhoog houden? Zwaar is hy niet! Geef hem ’n buffel ... één, hoort ge? Laat hem kruismannetje spelen ... ’t arme schaap! Geef hem hier ... kun je zien, vlugge Ephraïm? Heb je nog van je zilverlingen? Bukken, bukken ... gauw ... duizend millioen ... haast je! ... pas op, lief kind, vol yver, kunde en goede trouw! Neem Mirjam terug, Jochébed ... en smyt het neer ... klik, klak ... ’n zweepslag ... zie, daar rolt alles weg onder ’t volk! Hei, hei trap er niet op ... ’t is een vry-arbeider met principes! Duizend millioen zilverlingen voor van Twist! Koop wat vleesch voor de kinderen, en dring zoo niet, Jöchaz! Hoerah! hoerah voor Golgotha en de Hollandsche natie! Hoerah voor één buffel, Excellentie! Eén ... één ... één ... zeg ik u! Eén Excellentie, en één buffel ... zóó moet het wezen ... Hoerah! Ik ben moê! [121]

VAN TINE AAN FANCY.

Fancy ... hy bezwykt! Ik roep u. Ik beveel u: kom hem te-hulp!

Breekt gy aldus de beloften die ge zoo plechtig me deedt, toen ik my aan hem verbond?

Zyt ge als ’n god door de menschen gemaakt, dat ge niet antwoordt aan wie u roepen?

Fancy, in naam der heiligheid van de roeping die ge op u naamt te vervullen, beveel ik: kom hem te-hulp.

VAN FANCY AAN TINE.

Kleinmoedige! Waarover bezwaart gy u? Waarover verwondert gy u? Zaagt ge ooit kiem schieten uit ongespleten korrel? Zaagt ge ooit baren zonder wee?

Wees gerust, ik zal dààr wezen ter-zyner-tyd!

Ik zeg u dat hy taai is, die daar gaat! Hy zal gewis aan ’t kruis niet zwygend sterven ...

Ik zeg u! wees gerust ... het einde is naby!

AAN TINE.

Lieve Tine! Ik ben recht vroolyk! Ge raadt nooit waarom? Ja, lieve, geld kan ik u niet zenden... dáárover is het niet! Ook heeft de minister niet geantwoord. Dáárover is ’t dus ook niet! Neen, maar ik ben den laatsten tyd wat onwel geweest, en Tine, ik geloof zelfs héél onwel. Doch ik voel me nu veel beter, en dit maakt me zoo opgeruimd. Ik kan u niet recht beschryven wat er met my gebeurd is, maar ik heb veel gedroomd en geyld. Ge weet wat Hamlet zei:

Welnu, Hamlet had gelyk! Hamlet had gelyk!

In m’n ziekte—want waarachtig, ’t schynt dat ik ziek geweest ben—scheen ’t my dat ik verliefd was. Dit nu is zoo vreemd niet, zult ge zeggen. Maar ’t was ’n zonderlinge liefde... hoor maar! dan eens was ze ’n meisje, dan ’n spook! Dan omhelsde ik haar, zoo-als ik U doe, en dan weer viel er aan geen omhelzen te denken, want ik zag haar niet. Ja zelfs wist ik niet, waar of wie ze was. Dan zat ze ’s avonds by me, en las me wat voor, dan weer kwam ze onder m’n venster spelen op ’n guitaar. Ze sprak Fransch, Hollandsch, Maleisch, Coptisch, Sanskrit, en allerlei talen meer, waarvan ik nu de namen zelfs vergeten heb, [122]maar die ik vlug sprak, en goed verstond. Dan was ’t my, of ze machtig was en sterk... dan weer of ze verdrukt werd, en behoefte had aan myn hulp. En ze vertelde my geschiedenissen ... o! Ik heb niet alles onthouden—ge weet hoe ’t met ylen gaat—maar toch iets, en ik geloof het voornaamste.

Eerst moet ik u zeggen, hoe ik met haar in kennis kwam. Ik heb u de geschiedenis meer verteld, maar ik wist niet dat ze zulke gevolgen hebben zou.

Toen ik tien jaren oud was, wandelde ik op de zoogenaamde Hooge-sluis te Amsterdam. ’t Was op ’n Zaterdag-namiddag. Nog heb ik dat Zaterdagsgevoel: morgen geen school! Kerk ... ja, maar dat duurt kort, schoon ’t altijd lang leek door de verveling.

’t Was zaterdag. Wat al joden op zoo’n dag! En wat ze vroolyk en kleurig gekleed zijn! Nog nu zie ik dat met zooveel genoegen. De joodsche opschik op den Sabbath heeft my altyd meer aangetrokken dan die koude dorre griffermeerdheid. Als ik God was, zou ik ’n profeet zenden met de boodschap dat ik veel hield van lucht, licht, leven, kleuren...en dat ik vermaak schiep in vroolykheid. ’t Denkbeeld is me niet vreemd, dat de joden uitverkoren zyn omdat zy hielden van wat schik. Maar een beetje meer smaak zou niet kwaad wezen. Als ze dat hadden, waren ze misschien uitverkoren gebleven. ’t Is ook wel mogelijk dat ze hun smaak hebben verloren, door ’t lang omzwerven onder de Christenen.

Een joden-jongetje wandelde met z’n zusjes voor my uit. Hy had ’n baretjen op, met schotsruit rand, en scheen recht grootsch daarop. Het waaide sterk en ’t baretje woei af. Och, wat waren die kinderen bedroefd! Publiek riep: ’n pet in ’t water! en vermaakte zich met den angst van ’t jongetje. ’t Was in dien tyd voor Publiek ’n bonne fortune als iemand in nood zat. Hy begreep zeer goed, dat het schotsruit petjen een sabathstooi was, ’n familiestuk, een hoop van ’t huisgezin, een palladium! ’t Was niet: ’n pet, het was: de pet! Nu is er in ’t ongeluk van onze beste vrienden altyd iets dat ons plezier doet. Ga dus eens na, wat ’n vermaak het was voor Publiek, iemand in nood te zien, die geen beste vriend was niet alleen, maar bovendien ’n jongetje van een ander geloof!

Die kinderen wrongen de handen, en Publiek stak de zyne in z’n zakken, zoo diep hy kon.

Een oude metselaar of opperman, met kalkbak en verdere attributen van z’n beroep, zag my aan. Ik voelde dat hy iets zeide en ik verstond hem. Hy antwoordde op de vraag die ik mezelf deed: “Zou ik dat petje niet aan het jongetje kunnen weergeven? ’t Kind is zoo bedroefd ...”

Misschien heb ik ’t antwoord van dien ouden man niet goed [123]begrepen. Misschien was ’t reeds de groote verwaandheid die in m’n binnenste woonde, en me toeriep: “zeker, zeker, gy kunt helpen!” Hoe dit zy, Publiek was niet verwaand. Ik bezorgde dat kind z’n barèt weer, en nog ben ik bly dat ik zoo verwaand geweest ben.

Toen ik weer op de Hooge-sluis stond, zocht ik den metselaar maar vond hem niet. Eene dame glimlachte, en zeide: Zoek niet, ik ben het! En ze noemde my haar naam, dien ik later vergat, maar nu onlangs weervond: Fancy.

—Ik zegen u, zeide zy. Ik geef u thans den wil, later de kracht, en de overwinning in ’t eind!

Dit begreep ik toen niet, omdat ik maar ’n kind was, beste Tine. Als ik haar iets te verzoeken had gehad, zou ik zeker gevraagd hebben: vry van kerk morgen! Anders niet.

Ik vergat de historie nooit, maar wèl werd zy op den achtergrond geschoven door allerlei dingen van schynbaar grooter belang. Meermalen heb ik Fancy weergezien maar altyd anders. Wat nooit veranderde, was haar belofte: “thans de wil, later de kracht, en in ’t eind de overwinning!”

Dit alles weet ge, beste Tine!

Maar zie, onlangs kwam ik in aanraking met ’n jong meisje, dat zich beklaagde over de bekrompenheid van haar omgeving. Ze scheen te lyden. Ge weet, dat ik alles lief heb wat lydt. Daarom zeker heb ik zoovelen liefgehad, en zoovéél! Ze verzocht my haar wat te leeren, en dit stuitte me vreeselyk tegen de borst. Want in den beginne meende ik haar te herkennen als de dame van de Hooge-sluis, en ge begrypt hoe plat ik neerviel in de dagelyksheid van ’n huishouderig meisje, dat ’n examen “leert” voor secondante! Maar aan den anderen kant werd ik aangetrokken door haar verzoek om hulp. Al weet ikzelf dan niet veel, dacht ik, ik kan haar toch wat op den weg helpen, en ik schreef haar allerlei brieven. Wat en hoe ik schreef, weet ik niet meer. Het zal zeker een pedante winkel geweest zyn! Gaande-weg werd ik verliefd, schoon ik haar nooit zag, want ze scheen ’n stiefmoeder te hebben, die gehoord had dat ik zoo’n slecht mensch was, die alle meisjes verleidde en geen goed geloof had. Bovendien zou ik ergens in ’t een of ander Nut, ’n verhandeling gehouden hebben tegen ’t kouzenstoppen. Dit althans schreef my de kleine, maar ik verdenk haar nu van foppery. ’t Was maar ’n voorwendsel om my belang inteboezemen en te beletten dat ik haar opzocht, of by me noodigde. Die kleine domme ondeugende meid moet Fancy geweest zyn! Wat zal ze zich vermaakt hebben met de pedanterie waarmee ik haar wat leeren wilde, en met de verwaandheid die me drong verlossing te beloven uit haar nauw huis! [124]

Men had den laatsten tyd my ’t leven zuur gemaakt. Ik had—ook zonder bestiefmoederde meisjes—veel te denken en te bepeinzen, wat me ernstig bezig-hield, en zie, daar tref ik juist, dat in ’t huis waar ik ’n kamer heb, een groote verbouwing geschiedde. Allerlei werkvolk scheen ’t er op toe-te-leggen, myn arm hoofd in de war te brengen. Als razend liep ik gedurig de kamer af. Ik had veel te doen, en kon niets uitvoeren. Onder anderen had ik te schryven aan den Minister om hem te vragen of de nieuwe Gouverneur-Generaal van my gediend wilde zyn in het tegengaan van al de schelmery die daarginds weldra de positie van de Hollanders onhoudbaar maken zal. Ook herinner ik me, dat ik ’n brief schryven wilde aan de Kiezers, waarin ik hun—voor ik my rechtstreeks wend tot het Buitenland—op ’t hart drukken wou, dat er ’n DERDE PARTIJ te scheppen valt, die zich ten-doel stelt, de twee cliques op-zy te gooien, die nu by afwisseling den Javaan mishandelen. En ik had nog veel meer te doen, dit weet ge!

Ik zat te schryven, en kon niet voortgaan. Zeker heb ik gevloekt! Radeloos liep ik naar ’t venster, en zag ’n opperman die steenen aandroeg. Z’n houding, z’n gelaat, z’n blik ... alles verplaatste my op dien zaterdag! Ik ontstelde, en wilde iets zeggen, maar kon niets uitbrengen dan... Fancy!

Want zy wàs het!

Wèl was dat haar forsch hoofd, langgelokt en fier schuddende, met trilling als van de pyl die zich ’n weg boort in ’t juist getroffen doel! Wèl was dat de blik van haar groot oog, waarmee ze voor lange jaren m’n heele kinderziel in zich opzoog! Wèl was dat de korte bovenlip, die zonder geluid één woord herhaalde: IK WIL!

Fancy, riep ik, waarom liet ge my zoo lang alleen? Wie zyt ge? Waar woont ge?

—Ik was steeds by u, ondankbare! Maar...

Zy wierp ’n bedroefden blik op wat schryvery waaraan ik bezig was... brieven aan koningen, kiezers en ministers, geloof ik.

—Steeds was ik bij u! Is ’t myn schuld dat ge blind zyt,.. menschenkind!

—Ik heb u lief, Fancy! O, al ben ik maar ’n menschenkind... ge weet, dat ik u liefheb! Maar, Fancy, bedenk dat er verschil is, tusschen de mate myner kracht, en de maat van m’n wil!

En op-eenmaal zweefde my ’n aardsche liefde voor den geest.

Ik wilde haar omhelzen, maar ze ontweek me ...

—Ik zal u verlossen, Fancy. Ik zal ... [125]

—Dwaas! niet Ik ben ’t arme mishandelde kind, dat verlossing noodig heeft! Niet IK heb behoefte aan weten en kunnen. ’t Heelal ligt voor my open, als ’n opengeslagen boek. Geen stof sluit me in, geen band houdt me gebonden! Ik ben die is, die was, die wezen zal, van eeuwigheid tot eeuwigheid!

Ik wilde spreken, maar ’n wenk gebood my te zwygen.

—Luister! Veertig jaren lang—o, oneindig langer! maar men moet spreken van tyd met u!—veertig jaren lang sloeg ik u gade. Steeds hebt gy gewild, maar tot nog toe waart ge zwak. Ge hadt allerlei fouten, die me bedroefden! Die my bedroefden juist in U, want ge waart bestemd voor iets beters, dan ’t willen alleen. Gy moet kunnen! Kunnen ... dat is: zóo willen dàt ge kunt!

En haar gelaat toonde my, hoe men moet willen om te kunnen! Maar weer kwam ’t me voor, dat ik haar meer had gezien ... onlangs nog ... en ik voelde smart, omdat ze my gedurig afweerde.

—Maar Fancy, riep ik, waart gy ’t niet, die me hulp vraagde en hulp toezei, ter-zelfder-tyd? Waart gy ’t niet, die me beloofde ... myn God ... het is waar ... die leegte van m’n hart ... nieuwmaan ...

En ik greep naar de lokken die ’t heerlyk hoofd omgolfden ... maar te-vergeefs alweer!

—Wat gezegd is, blijft gezegd, hernam ze. Wat beloofd is, blyft beloofd! En GY, doe uw plicht!

—Ik zàl... ik zàl! Ik zal haar verlossen ... zeg me waar ze is, Fancy, ik zal haar verlossen!

—Zy is dáár! sprak ze ernstig, en wees met plechtig uitgestrekte hand naar de kaart van Insulinde, die aan den wand hing. Ziedaar het stiefkind dat behoefte voelt aan ruimte, aan vryheid, aan beweging! Ziedáár ’t mishandeld schepsel dat aanspraak heeft op wat opvoeding en geluk! Verlos háár... dat is de roeping die ik u opdraag!

—Maar ... Fancy, genius, engel, juist dit heb ik immers steeds gewild ...

—Gewild ... ja! Ik gaf u dien wil ...

O, lieve Tine, toen verdween ze! Is ’t niet jammer? Juist toen ik haar vragen wilde om de kracht!

Ik kan u niets zenden, lieve! Ik heb niets. De minister antwoordt niet. Kunt ge ’t nog wat uithouden? Ga anders naar den Haag. Holland heeft er aanspraak op, u te zien bezwyken. Ieder het zyne. Laeken heeft niet betaald voor zoo’n schouwspel. Ik ben veel beter. Nog altyd voel ik wat pyn in ’t hart, maar ’t is niet meer zoo hevig. [126]

VAN FANCY.

Lieve Max! Hu ... hoe langer hoe erger! Nu vorderen ze van my ’n belydenis dat ik allerlei dingen geloof, die gebeurd zyn voor achttienhonderd jaar! Ik weet er niets van. En als ik ’t niet belyd, worden ze boos en zeggen dat ik ’n slecht meisje ben, dat toch niet waar is.

Ik heb in lang niet van u gehoord. Zoudt ge ziek wezen? Dit zou me zeer spyten. Ik had juist noodig van u te weten, hoe ik me moet afhelpen van die belydenis? ’t Komiekste is, dat ik tegelyker-tyd belyden moet, dat ik altyd de waarheid zal zeggen. Dit klopt immers niet! Ik stel me voor hoe ik ’t aanleggen zou om ’n wilde aan ’t verstand te brengen—ik leer m’n examen voor sekondante—het volgend theorema:

“Om gelukkig te wezen na je dood, moet je gelooven dat er allerlei dingen die niet gebeuren kunnen, gebeurd zyn vóór je geboorte.”

Ik denk dat zoo’n wilde den samenhang niet zou begrypen, en ik ben vreeselyk wild op dit punt.

Lieve Max, tòch kan ik niet alles wegwerpen wat er in dien Bybel staat. Ik vind het Hooglied schoon ... ach, ik zou wel willen trouwen! Sommige Psalmen ook. En ’t boek van de Makkabeën ... dat is ’n waar heldendicht! En ik dweep met Job! Job is m’n man! Maar niet om z’n geduld, neen, om de flinkheid waar med-i opstond tegen den god die hem overleverde in de handen van Satan ...nog-al valsch, vind ik!”

Ik heb in dien Bybel veel gelezen, nadat ge my geschreven hadt dat er zooveel instond dat ’n fatsoenlyk meisje niet weten mag. Die geschiedenis van Simson heeft me byzonder getroffen omdat er iets dergelyks had plaats gehad met myzelf. Neen, ik heb geen Philistynen doodgeslagen ... en met een leeuw gevochten ook niet. Maar m’n haren ... ’t is ’n malle geschiedenis. Verbeeld u dat er op m’n zesde jaar voorspeld is dat ’n lok van myn haar—op nieuw-maansdag geknipt—kracht geven zou ... ik word geroepen, Max! Morgen meer. Dan is ’t knip-dag. Ik zal u dan met-een die historie vertellen. Ik begryp ’t nu beter ... door Simson, weet ge! Ik word geroepen om te rekken. Morgen ...

O, Max, wanneer kryg ik die tiende geschiedenis van gezag?

AAN FANCY.

O, gaarne! Daar ligt ’n roofstaat aan de zee, tusschen oost-friesland en de schelde ... [127]

Maar eilieve, Fancy, ook gy hebt my iets beloofd! Wanneer ontvang ik ...

VAN KAPPELMAN.

Mynheer! Ik ben Kappelman! Myne zaken gaan zeer goed, en ik leid een rustig en gemakkelyk leven. Ik zie, dat gy, in weerwil daarvan, voortgaat, u te bemoeien met de stiefdochters myner vrouw. Dit versta ik niet langer. Myne vrouw mag met die kinderen doen wat zy wil—daarvoor is zy myne vrouw—en ik zal zorgen, dat uw zedeloos geschryf, niet in derzelver hande kome. Ik bevind my zeer goed, by de tegenwoordige inrichting van myn huis, en dit is het voornaamste. Ik ben Kappelman. Ik zal ’t vertellen aan myn vriend den kruienier dat gy een demokraat zyt ... enz.

VAN EEN DOMINE.

God laat niet met zich spotten. Ik verzoek u myn bef terugtezenden, die ik laatst by u heb laten liggen. Uwe verdoemenis is zeker, want er staat geschreven dat men aan de gestelde machten moet onderdanig zyn. Ik verwacht myn bef met den eersten trein. Ik zal de kinderen op de katechisatie voor u waarschuwen, en hen inprenten dat ze u myden als den Antichrist ...

VAN EEN OOM.

Als gy voortgaat de kinderen van myn broer zoo wys te maken, dat het ouderlyk gezag ondermynd wordt, zal ik op de beurs publiek maken, dat uwe denkbeelden kommunistiesch en onfatsoenlyk zyn ... enz.

VAN EEN STIEFMOEDER.

Ik doe met de kinderen van myn man, wat ik verkies, en als gy niet ophoudt hun dingen te vertellen, die zy niet mogen weten, zal ik hen opsluiten. ’t Gaat u niet aan, dat ik uít die kinderen haal, wat er uit te halen is, en dat ik ze voor my laat arbeiden, ’t geen ze bovendien geheel vrywillig doen. Met al uwe geschiedenissen heb ik niets te maken. Dezelve brengen wanorde in myn huis. Als ge niet ophoudt, zal ik de wet tegen u inroepen, en overal kwaad van u vertellen ... enz.

VAN EEN MEISJE.

Ik ben een boetvaardige zondares, en mag u niet langer broeder noemen. Want in-stede van te antwoorden op myn genadedeelachtigheid aanbiedende brieven, stoot gy den Heiligen Geest [128]van u af, en roemt op eigen daden. Ik zegge u, dat gy behoort te roemen in dien eenigen waren onwrikbaren hoeksteen des Geloofs, Jezus, dat is de Christus, die neergedaald is ter-helle en verheven ter rechterhand Gods. Reinig u met het bloed des kruizes. Anders zal ik genoodzaakt zyn een Oefening tegen u op te zetten, en daarin zal ik verkondigen, dat gy de verzenen tegen de prikkels slaat ... enz.

VAN EEN BEHOUDER.

Ik zal rondstrooien dat gy een radikaal zyt, en een oproermaker, en dat ge uw schulden niet betaalt ... enz.

VAN EEN LIBERAAL.

Als ge niet ophoudt, ons huichelaars te noemen, en te zeggen dat onze aangebeden Thorbecke, een onbeduidend mannetje is, zal ik my verplicht achten, u overal uittemaken voor een onverlaat, een dief, een echtbreker, een mooischryver, een gek en een poëet ... enz.

VAN EEN GOUVERNEUR-GENERAAL IN RUSTE.

Ik zal niet antwoorden op al uw beschuldigingen. Als ik trachtte te betoogen, dat ik geen gewetenlooze schurk ben—zoo-als ge van my zegt—zou ik vreezen my schuldig te maken aan partydigheid. Daarom zal ik liever—zoover myn geringe middelen, en de christelyk-plichtmatige zorg voor myn bezittingen, en ’t opzicht over myn buitenplaats toelaten—u overal diskrediteeren, opdat het arbeiden u zwaar valle, en gy eindelyk, als te diep neergebogen door zorg, moedeloos moogt worden, en ophouden my aantevallen in ’t dierbaarst wat ik heb, in myn overgegaard tractement ... Overigens ... enz.

VAN FANCY.

Myn belofte?... Ziehier!...

Maar nu heb ik aanspraak op de TIENDE GESCHIEDENIS VAN GEZAG!

Doch Max, ik wensch dat ge daarin een slot maakt!

Gy kunt het... ja!... nu kunt ge 1

AAN TINE.

Ik heb het... ik weet het... ik voel het. Myn hart is niet meer leeg! Zy zond me... [129]

O God ik begryp alles!

Eerst de wil... nu de kracht en in ’t eind de overwinning!

Tine... ik zal overwinnen! Ik beloof u dat ik overwinnen zal! Wees gerust!

Ga van-tyd tot-tyd eens kyken naar dien m’nheer op nummer zes! had de doctor in de letteren tot den bediende gezegd.

Deze voldeed hieraan, en vond den “man in de kamer” zeer wèl. Hy scheen opgeruimd en vroolyk.

De bediende begreep dat de letterdokter verkeerd geoordeeld had.

En dit begryp ik ook.

Hoe gy dit begrypt, Publiek, is me om ’t even.

Neen, niet geheel! Als ge ’t eens waart met dien bediende en my... zou ik me haasten te veranderen van opinie!

Tot ziens! [130]