The Project Gutenberg eBook of FLORANTE AT LAURA, by FRANCISCO BALTAZAR.

Nang kalahatian ng 1906, na lumabas sa larangan ng Panitikang Tagalog ang mahalagang aklat ng "Kun sino ang kumatha ng Florante", ni G. Hermenegildo Cruz, ay sinasabing may mga 106,000 nang salin ng "Florante at Laura" ang naipalilimbag ng iba't iba; at sapul noon hangga ngayon ay marami na ring taón ang nagsipagdaan, at sa loob ng panahong iyan—lalo na nga't kung aalagataing siyang panahon ng kaunlaran ng Panitikang Tagalog at ng kasiglahan sa pagbabasá at ng pag-uumalab na lalo ng pagmamahal sa ating walang kahambing na Makatang Francisco Baltazar—ay walang alinlangang sa datihang bilang ng 106,000 ay di na rin kakaunti at di na iilang libo ang naparagdag pa.

At sa harap ng kasiglahang iyan ay mapaghahalatang nagkaroon din ng ibayong sigla ang nagsisipagpalimbag. Isa't isa ay gumagawa ng kanikanyang kaya, upang mapalitaw na kalugodlugod ang "Florante at Laura". Ngunit sa likod ng kasiglahang iyan at kapuripuring pagpupunyagi ay kasakitsakit sabihing wari'y naipagwawalang bahala kung minsan ng ilan yaong tagubiling:

Naipagwawalang bahala? Walang alinlangan. Pinatutunayan ng mga pangyayari. Nguni't maaari namang paniwalaang hindi sa atas ng masamang hangad na "paalatin ang matatamis na tula" kundi bagkus pa ngang sa magandang nais, na lalo pang mapatamis. Lalong mapasarap. Lalong mapabuti. Lalong maitumpak. Gayon man, at maging gaano man kabanalang ganyang nais, ay di rin maipagkakailang tunay na pagwawalang bahala sa tagubilin at tunay na ipinagkakamit ng malubhang kasalanan ni Sigesmundong dinadaliri ng dakilang Makata.

Kailangan ngang kung ano ang akda ng dakilang Makata ay siyang papanatilihing buhay magpakailan man, walang munti mang pagbabago, sa maging labis man o kulang, kahi't mali mang nakikita. Ni isang titik, ni isang kuwit—maliban na nga lamang kung hindi maiwasan dahil sa makapangyarihang atas ng panibagong alituntunin sa pagsulat.

Sinasabing ni saan man ay wala na ngayong matatagpuang isa mang salin ng "Floranteng" limbag noong buhay pa si Balagtas, at may paniwalang ang iniingatan ni Dr. Pardo de Tavera ay siyang matanda sa lahat nang nakatago ngayon; nguni't sa kagandahang palad ay sumakamay namin ang isang salin ng lumabas noong 1861, linimbag sa papel Tsina ng "Imprenta de Ramirez y Giraudier", at sa kanyang takip na papel katalan—takip na ilinagay lamang ng maingat na may-ari—ay nakatitik ito: "Es propiedad de Don Jose Dioniso de Mendoza". Si Balagtas ay namatay noong ika 20 ng Pebrero ng 1862, sa gulang na magpipitongpu't apat na taón. Kaya, maliwanag, na buhay pa si Balagtas ng limbagin nina Ramirez ang "Floranteng" sumakamay namin, at matanda pang di hamak sa iniingatan ni Dr. Tavera, sapagka't ang kanya ay limbag lamang noong 1870 ng "Imprenta de B. Gonzales Mora" sa Binundok. Siyam na taón nga ang katandaan dito. At kung aalagataing buháy pa nga si Balagtas noong 1861 ay walang alinlangang dahil sa pagpipitagan man lamang sa noon pa ma'y itinuturing nang "Hari ng mga Manunula", ang sumakamay namin ay di pa "napanghihimasukan ng kamay ni Sigesmundo",

Ang saling iyan ay wala na sa amin, pagka't hindi amin. Naipagparanya lamang sa amin—dahil sa paglabas noong 1906 ng "kun sino ang kumatha ng Florante"—ng noo'y nag-aaral pa sa "Escuela de Derecho" at ngayo'y abogado Alfonso Mendoza, masugid na demokrata; at sa likod ng ilang buwang pag-iingat at pagsipi namin ay pinagpilitang bawiin ng nagpahiram, dahil sa minamahal daw mabutí ng kanyang ama, palibhasa'y sa mga nuno pa nila minana. Isinauli rin nga namin, sa likod ng kung makailang pagwawalawalaan.

Si G. Epifanio de los Santos—ang dalubhasang istoriograpo, ang guro, ang akademiko, ang sumakastila ng "Florante"—ay siyang tinutukoy. Kami ang sa kanya ay nakapagpahiwatig, upang mapawi ang maling paniwala, na "wala na ngayong Floranteng limbag nang buháy pa si Baltazar." At dahil diyan ay walang salang nagdumaling paroon, upang makuha—sa paano man—ang mahalagang hiyas ng Literaturang Tagalog na pinakamamahal niya. Sakaling nakuha niya, kahi't na nga sira-sira, ay dapat ipagpasalamat, sapagka't parang napalagay sa "kabang may pitong susi"; nguni't kung hindi, at kung natuluyan na ngang nasira, ay tunay na kahinahinayang.

Nguni't gayon man ay may sukat na rin tayong dapat ikaaliw; ang siping naingatan namin. Pagkakapag-ingat, na maituturing nating isa na ring tunay na kapalaran, at siping walang munti mang pagbabago, palibhasa'y pinag-ingatan naming ilagay pati ng kanyang maliliwanag na kamalian sa limbagan at di dinagdagan, ni kinulangan, ng kahi't na ano.

At ang siping iyang sa huli'y linagyan namin ng mga paliwanag ay siyang ngayo'y inihahandog namin sa tanang magiliwin at mapagmahal sa walang kamatayang "Florante at Laura".

Maipaliliwanag naming buháy pa ang dakilang Makata ay nasasaulo nang mabuti ng kanyang mga anak ang "Florante at Laura". Paanong di magkakagayon ay sa pati ng iba't iba pa niyang akda'y nasasaulo rin? Ang "Florante" pa nga ba ang di mapapakintal sa kanilang ulo? At ang "Floranteng" nalalaman nila at mapahangga ngayo'y sariwa pa sa isipan ay isang saling ayon din sa kanilang ama ay siya niyang tunay na gawa. Dito natin mapagkukuro kung bakit walang kamalian sa mga huling labas ng "Florante", na di ang di mapupuna nila.

Kaya, nang ang ilang kabaguhang napuna namin, dahil sa masusing pagsusumag sa "Kun sino ..." at sa siping nasa amin ay maipakitang isaisa kay G. Victor Baltazar—anak na lalaki ng Makata at siyang pinakamatanda sa tatlong nabubuhay pa hangga ngayon (Victor, Isabel at Silveria), na laging nasa amin, tumitigil ng buwanan at lingguhan, dahil sa kalimitan nilang magpagamot dito sa Maynila, gayon din ang dalawang apong dalaga ni Balagtas, na sina Pepita at Vicenta [I.], anak ng Victor [II.]—; ang mga kabaguhang nadaliri ay pinatunayang "iba nga at di siyang nasa matandang nasasaulo nila". Nguni't, hindi naman napagpakuan namin ng tingin ang lahat, kundi ang madla lamang lalong mahalaga. Ni ang mga kamalian man ng pagkakalimbag sa siping nasa aming kamay ay di rin napag-usapan.

At ang lahat nang kaibhang iyan at kamalian ay siyang naging sanhi ng mga paliwanag namin sa dakong huli.

FLORANTE

LAURA

Sipi sa lumabas noong buháy pa ang dakilang
Makatang may akda, na linimbag sa
"Imprenta de Ramirez y Giraudier"
noong 1861, at linagyan ng
Paunang Salita at ng mga
Paliwanag

CARLOS RONQUILLO

Kaparis na kaparis ng ipinamana ng Makata
sa kanyang mga anak, na sariwang nakikintal
sa kanilang isip magpahangga
ngayon

MAYNILA
1921

Pinagdaanang Buhay

FLORANTE at ni LAURA

Cahariang Albania

Quinuha sa madlang "cuadro histórico" o pinturang
nag sasabi sa mga nangyayari [1] nang unang
panahón sa Imperio nang Grecia, at tinula
nang isang matouain sa versong
tagálog.

Reimpreso-Manila
Imprenta de Ramirez y Giraudier
1861

Sa dakong huli ay may mga paliwanag na makikita, na aming ginawa, bukod pa sa mga sariling paliwanag ni Baltazar sa kanyang akdang ito. Lahat nang may bilang na ganito ay siyang amin, na pinagsunodsunod sa dakong huli. At ang paliwanag sa bilang na ito (1) ay makikita sa unahan ng lahat nang paliwanag namin.

CAY CELIA

Cong pag saulang cong basahin sa isip [2]

ang nan~gacaraang arao n~g pag-ibig,

may mahahaguilap cayang natititic

liban na cay Celiang namugad sa dibdib?

Yaong Celiang laguing pinan~gan~ganiban

baca macalimot sa pag-iibigan;

ang iquinalubog niyaring capalaran

sa lubhang malalim na caralitaan.

Macaligtaang co cayang di basahin [3]

nagdaáng panahón n~g suyuan namin?

caniyang pagsintáng guinugol sa aquin

at pinuhunan cong pagod at hilahil?

Lumipas ang arao na lubhang matamis

at ualáng nátira condi ang pag-ibig [4],

tapat na pag suyong lalagui sa dibdib

hanggang sa libin~gan bangcay co,i, maidlip.

N~gayong namamanglao sa pan~gon~golila

ang guinagaua cong pag-alio sa dusa

nag daang panaho,i, inaala-ala,

sa iyong laraua,i, ninitang guinhaua.

Sa larauang guhit n~g sa sintang pincel

cusang ilinimbag sa puso,t, panimdim,[5]

nag-íisang sanláng naiuan sa aquin

at di mananacao magpahangang libing [6].

Ang caloloua co,i, cusang dumadalao

sa lansan~ga,t, náyong iyóng niyapacan

sa ilog Beata,t, Hilom na mababao

yaring aquing puso,i, laguing lumiligao.

Páhiná 3

Di mámacailang mupo ang panimdin

sa puno n~g mangang náraanan natin,

sa nagbiting bun~gang ibig mong pitasín

ang ulilang sinta,i, aquing ináaliu.

Ang catauhang co,i, cusang nagtatalic

sa buntong-hinin~ga nang icao,i, may saquit,

himutoc co niyao,i, inaaring Lan~git

Paraiso namán ang may tulong silíd.

Liniligauan co ang iyong larauan

sa Macating ilog, na quinalagui-an [7]

binabacás co rin sa masayáng doon~gan,

yapac n~g paá mo sa batóng tuntun~gan.

Nag babalíc mandi,t, parang hinahanp

dito ang panahóng masayáng lumipas

na cong maliligo,i, sa tubig áagap,

nang hindi abutin n~g tabsing sa dagat.

Parang naririn~gig ang laguî mong uica

"tatlong arao na di nag tatanao tama"

at sinasagot co ng sabing may touâ

sa isa catauo,i, marami ang handa.

Ano pan~ga,t, ualang dî nasisiyasat,

ang pagiisipco sa touang cumupas

sa cagugunitâ, luha,i, lalagaslás

sabay ang taghoy cong "¡ó, nasauing palad!"

Nasaan si Celiang ligaya ng dibdib?

ang suyuan nami,i, baquít dí lumauig?

nahan ang panahóng isá niyang titig

ang siyang búhay co, caloloua,t, Lan~git?

Baquit bagá niyaóng cami mag hiualay

ay dîpa naquitil yaring abáng búhay?

con gunitain ca,i, aquing camatayan [8],

sa puso co Celia,i, dica mapaparam [9].

Itong dî matiis na pagdaralitâ

nang dahil sa iyo, ó nalayóng touâ,

ang siyang umacay na aco,i, tumulâ

auitin ang búhay nang isang na abâ.

Páhiná 4

Celia,i, talastás co,t, malabis na umid,

mangmáng ang Musa co,t, malumbay ang tinig

di quinabahag-yâ cong hindí malait

palaring dinguin mo ng tainga,t, isíp.

Ito,i, unang bucal nang bait cong cutad

na inihahandóg sa mahal mong yapac [10]

tangapin mo nauâ cahit ualang lasáp

nagbúhat sa puso nang lingcód na tapát.

Cong casadlacán man ng pula,t, pag ayop

tubo co,i, daquila sa puhunang pagod,

cong binabasa mo,i, isá mang himutóc

ay alalahanin yaríng nag hahandóg.

Masasayáng Ninfas sa laua nang Bay,

Sirenas, ang tinig ay cauili-uili

cayó n~gayo,i, siyang pinipintacasi

n~g lubháng mapanglao na Musa cong imbi.

Ahon sa dalata,t, pangpang na nag liguid

tunuhan nang lira yaring abáng auit

na nag sasalitáng búhay ma,i, mapatid,

tapát na pag sinta,i, han~gad na lumauig [11].

Icao na bulaclac niyaring dili-dili,

Celiang saguisag mo,i, ang M. A. R.

sa Virgeng mag-Iná,i, ipamintacasi

ang tapát mong lingcód na si F. B.

SA BABASA NITO

Salamat sa iyo, ó nánasang írog,

cong halagahán mo itóng aquing pagod,

ang tulâ ma,i, bucál nang bait na capós,

paquiquinaban~gan nang ibig tumaróc.

Cong sa bigláng tin~gi,i, bubót at masacláp

palibhasa,i, hilao at mura ang balát

ngunit cung namnamín ang sa lamáng lasáp

masasarapán din ang babasang pantás.

Di co hinihin~ging pacamahalín mo,

tauana,t, dustaín ang abáng tulâ co

gauin ang ibigui,t, alpa,i, na sa iyó

ay houag mo lamang baguhin ang verso.

Cong sa pagbasa mo,i, may tulang malabo

bago mo hatulang catcatin at licô [12]

pasuriin muna ang luasa,t, hulô [13]

at maquiquilalang malinao at uastô.

Ang may tandang letra alin mang talata

dimo mauatasa,t, malalim na uicà

ang mata,i, itin~gin sa dacong ibabâ [14]

boong cahuluga,i, mapag uunauà.

Hangán dito acó ó nánasang pantás,[15]

sa cay Sigesmundo,i, houag ding mátulad

sa gayóng catamis uicang masasaráp

ay sa cababago nang tula,i, umalat.

(Sa cursiva o bastardilla)

PUNÒ NANG SALITÂ

Sa isang madilím gúbat na mapanglao [A]

dauag na matinic, ay ualáng pag-itan,

halos naghihirap ang cay Febong silang [B]

dumalao sa loob na lubhang masucal.

Malalaquing cahoy ang inihahandóg

pauang dalamhati, cahapisa,t, lungcót

huni pa n~g ibon, ay nacalulunos

sa lalong matimpi,t, nagsasayáng loob.

Tanáng mga baguing, na namimilipit

sa sangá ng cahoy, ay balót n~g tinic

may bulo ang bun~ga,t, nagbibigay sáquit

sa cangino pa máng sumagi,t, málapit.

Ang m~ga bulaclac n~g nag tayong cahoy

pinaca-pamuting nag ungós sa dahon

pauang culay lucsa, at naquiqui ayon

sa nacaliliong masangsang na amoy.

Caramiha,i, Ciprés at Higuerang cutád,[C]

na ang lilim niyaón ay nacasisindác

ito,i, ualang bun~ga,t, daho,i, malalapad,

na nacadidilím sa loob ng gubat.

Páhiná 7

Ang m~ga hayop pang dito,i, gumagalâ

caramiha,i, Sierpe,t, Baselisco,i, mad-la,

Hiena,t, Tigreng ganid nanag sisi sila,

ng búhay n~g tauo,t, daiguíng capoua.

Ito,i, gúbat manding sa pinto,i, malapit

n~g Avernong [D] Reino ni Plutong masun~git [E]

ang nasasacupang lupa,i, dinidilig [16]

n~g ilog Cocitong camandag ang túbig.[F]

Sa may guitnâ nito mapanglao na gubat

may punong Higuerang daho,i, culay pupás,

dito nagagapos ang cahabag habag

isang pinag usig n~g masamang palad.

Bagong tauong basal, na ang anyo,t, tindig [17]

cahit natatalì camay, paá,t, liig

cundî si Narciso,i,[G] tunay na Adonis [H]

muc-ha,i, sumisilang sa guitnâ n~g sáquit.

Maquinis ang balát at anaqui buroc

pilicmata,t, quilay mistulang balantók

bagong sapóng guinto ang cúlay n~g buhóc

sangcáp n~g cataua,i, pauang magca-ayos.

Páhiná 8

Dan~gan doo,i, ualang Oreadang Ninfas,[I]

gúbat na Palacio n~g masidhing Harpías,[J]

nangaaua disi,t, na acay lumiyag

sa himaláng tipon n~g caricta,t, hirap.

Ang abáng oyamin n~g dálita,t, sáquit

ang dalauang mata,i, bucál ang caparis,

sa lúhang nanatác, at tinan~gis-tan~gis

ganito,i, damdamin n~g may auang dibdib.

Mahiganting lan~git, ban~gis mo,i, nasaan?

n~gayo,i, naniniig sa pagcá-gulaylay

bago,i, ang bandilà n~g lalong casam-an [18]

sa Reinong Albania,i, iniuauagayuay?

Sa loob at labás, n~g bayan cong sauî

caliluha,i, siyang nangyayaring harî

cagalin~ga,t, bait ay nalulugamî

ininís sa hucay nang dusa,t, pighatî.

Ang magandang asal ay ipinupucól

sa láot n~g dagat n~g cut-ya,t, lingatong

balang magagalíng ay ibinabaón

at inalilibing na ualáng cabaong.

N~guni, ay ang lilo,t, masasamang loób

sa trono n~g puri ay inalulucloc

at sa balang sucáb na may asal hayop

maban~gong incienso ang isinusuob.

Páhiná 9

Caliluha,t, sama ang úlo,i, nagtayô

at ang cabaita,i, quimi,t, nacayucô,

santong catouira,i, lugamì at hapô,

ang lúha na lamang ang pinatutulô.

At ang balang bibíg na binubucalán

nang sabing magalíng at catutuhanan

agád binibiác at sinisican~gan

nang cáliz n~g lalong dustáng camatayan.

¡O tacsíl na pita sa yama,t, mataás![19]

¡o hangad sa puring hanging lumilipas!

icao ang dahilan n~g casamáng lahat [20]

at niyaring nasapit na cahabághabág.[21]

Sa Corona dahil n~g haring Linceo

at sa cayamanan n~g Duqueng Amá co,

ang ipinangahás n~g Conde Adolfo

sabugan n~g sama ang Albaniang [K] Reino.

Ang lahát nang itó, ma-auaing lan~git [22]

iyóng tinutunghá,i, anó,t, natitiis?[23]

mula ca n~g boong catouira,t, bait

pinapayagan mong ilubóg n~g lupít?

Macapangyarihang cánan mo,i, iquilos,

papamilansiquín ang cáliz n~g poot,

sa Reinong Albania,i, cúsang ibulusoc

ang iyóng higantí sa masamáng loob.

Baquit calan~gita,i, bingí ca sa aquin

ang tapat cong luhog ay hindi mo dingín?

dí yata,t, sa isang alipusta,t, ilíng

sampong tain~ga mo,i, ipinan~gun~gulíng?

Datapua,t, sino ang tataróc caya

sa mahál mong lihim Dios na daquilà?

ualáng mangyayari sa balát n~g lupà

dì may cagalin~gang iyóng ninanásà.

Páhiná 10

¡Ay dî saán n~gayón acó man~gan~gapit!

¡saán ipupucól ang tinangis-tangis

cong ayao na n~gayong din~giguin ng Lan~git [24]

ang sigao n~g aquing malumbay na voses![25]

Cong siya mong ibig na aco,i, magdusa

Lan~git na mataás aquing mababata

iságì mo lamang sa púso ni Laura

aco,i, minsan minsang mapag ala-ala.

At dito sa laot n~g dusa,t, hinagpis,

malauac na luhang aquing tinatauid

gunitâ ni Laura sa naabáng ibig

siya co na lamang ligaya sa dibdib.

Munting gunam-gunam n~g sintá co,t, mutyâ

n~g dahil sa aqui,i, daquilâ cong touâ,

higuít na malaquíng hírap at dalita

parusa ng táuong lilo,t, ualang aua.

Sa pagka gapus co,i, cong guni-gunihín

malamig nang bangcay acong nahihimbíng [26]

at tinatan~gisan nang sula co,t, guiliu,

ang pagca-búhay co,i, ualang hangá mandin.

Cong apuhapin co sa sariling isip

ang suyúan namin nang pili cong ibig,

ang pag luhâ niyá cong aco,i, may hapis

naguiguing ligaya yaring madláng sáquit.

¡Ngunì sa abá co! ¡sauing capalaran!

anópang halagá nang gayóng suyúan

cun ang sin-ibig co,i, sa catahimican

ay humihilig na sa ibáng candun~gan?

Sa sinapupunan nang Conde Adolfo

aquing natatanáo si Laurang sintá co,

camataya,i, nahan ang dating ban~gis mo?

nang díco damdamín ang hirap na itó.

Páhiná 11

Dito hinimatáy sa pag hihinagpís

sumúcò ang püsò sa dahás nang sáquit,

ulo,i, nalun~gay-n~gay, lúhà,i, bumalisbís,

quinagagapusang cahoy ay nadilíg.

Mag mulâ sa yapac hangang sa ulunán

nalimbág ang ban~gís nang capighatían,

at ang panibugho,i, gumamit nang asal

nang lalong marahás lilong camatayan.

Ang cahima,t, sinong hindî maramdamin

cong ito,i, maquita,i, mag mamahabáguin,

matipid na lúhà ay pa-aagusin

ang nagparusa ma,i, pilit hahapisin.

Súcat na ang tingnàn ang lugaming anyo

nitong sa dálita,i, hindi macaquibô

aacaing bigláng umiyác ang púsô

cong ualâ nang lúhang sa mata,i, itúlô.

Ga-ano ang áuang bubugsô sa dibdib

nang may caramdamang ma anyóng tumitig

cun ang panambita,t, daing ay marin~gig

nang mahimasmasan ang tipon nang sáquit?

Halos boong gúbat ay na sa sabúgan

nang ina-ing-aing na lubháng malumbáy [27]

na inu-ulit pa at isinisigao

sagót sa malayò niyaóng alin~gao-n~gao,

¡Ay Laurang poo,i,! baquit isinúyò

sa iba ang sintang sa aqui pan~gacò

at pinag liluhan ang tapat na púsó

pinang-gugulan mo nang lúhang tumuló?

Dî sinumpa-án mo sa haráp nang lan~git

na dî maglililo sa aquing pagibig?

ipinabigay co namán yaring dibdib [28]

uala sa gunitâ itóng masasapit.

Catiualà aco,t, ang iyòng carictán

capilas nang Lan~git anaqui matibay,

tapát ang púsò mo,t, dî nagunamgunam

na ang pag lililo,i, na sa cagandahan.

Páhiná 12

Hindî co acalang iyóng sa-sayan~gin

maraming lúhà mong guinugol sa aquin

taguring madalás na acó ang guiliu,

muc-hâ co ang lunas sa madláng hilahil.

Di cong acó Poo,i, utusang mang-gúbat

nang Hari mong Amá sa alín man Ciudad

cong guinagauá mo ang aquing saguisag

dalauá mong matá,i, nanalong nang perlas?

Ang aquing plumage cung itinatalî

nang parang corales na iyóng dalirî

buntóng hihin~gá mo,i, naquiqui-ugalî

sa quilos nang guintóng ipinananahî.

Macailan Laurang sa aqui,i, iabot,

basâ pa nang lúhà bandang isusuut,

ibinibigay mo ay nag hihimutóc

tacot masugatan sa paquiquihamoc.

Baluti,t, coleto,i, dî mo papayagan

madampi,t, malapat sa aquing catao-an

cundî tingnan muna,t, bacâ may calauang

ay nan~gan~ganib cang damit co,i, marumhán.

Sinisiyasat mo ang tibay, at quintáb

na cong sayaran man nang tagá,i, dumulás

at cong malayò mang iyóng minamalas

sa guitnâ nang hokbo,i, makilalang agád.

Pahihiasan mo ang aquing turbante

nang perlas topasio,t, maningníng na rubé,

bucód ang magalao na batóng diamante

púnô nang n~galan mong isang letrang L.

Hangang aco,i, uala,t, naquiquipag-hámoc

nang aapuhap ca nang pang aliu loob;

manalo man aco,i, cun bagong nanasoc

naquiquita mo na,i, may dalá pang tácot.

Boong pan~ganib mo,i, bacâ nagca sugat

di maniniualà cundi masiasat

at cung magcagurlís nang muntî sa balát

hinuhugasan mo nang lúhang nanatác.

Páhiná 13

Cung aco,i, mayroong cahapisang muntî

tatanun~gin moná cun anó ang sanhî,

hangang di malining ay idinarampî

sa mga muc-ha co, ang rube mong lábî.

Hindî ca tutugot cundî matalastás,

cacapitan monang mag bigla nang lúnas,

dadalhin sa jardi,t, doon ihahanap,

nang ica-aaliu, sa mga bulaclác.

Iyong pipitasín ang lalong mariquít

dini sa li-ig co,i, cúsang isasabit

tuhog na bulaclac sadyáng saglit-saglit,

pag-uupandín mong lumbay co,i, mapacnít.

At cun ang hapis co,i, hindî masauatâ

sa pilic-matá mo,i, dadáloy ang lúhâ

na pasaán n~gayón ang gayóng arugâ

sa dalá cong sáquit ay di i-apulâ?

Halina Laura,t, aquing cailangan

n~gayon, ang lin~gap mo nang naunang arao,

n~gayón hinihin~gî ang iyong pag-damay;

ang abáng sintá mo,i, na sa camatayan.

At n~gayóng malaqui ang aquing dálitâ,

ay dî humahanap nang maraming lúhâ,

sucat ang capatác na maca-apulâ

cun sa may pag sintang púsò mo,i, mag mulâ.

Catao-ang co,i, n~gayón siyasatin, ibig,

tigní ang súgat cong dí gauâ nang cáliz

hugasan ang dugóng nanálong sa guitguít

nang camay co, paa,t, natataling li-ig.

Halina, irog co,t, ang damít co,i, tingnán,

ang hindî mo ibig dampioháng calauang

calaguín ang lubid, at iyong bihisan,

matinding disa co,i, nang gumaán-gaán.

Ang m~ga matá mo,i, cun iyóng ititig

dini sa anyô cong sadlacan nang sáquit

upanding mapiguil ang tacóng mabilís

niyaring abáng búhay sa icapapatíd.

Páhiná 14

Uala na Laura,t, icao nan~ga lamang

ang macalulunas niyaring cahirapan;

damhín nang camay mo ang aquing catauan,

at bangcay man aco,i, mulíng mabúbuhay!

N~guní ¡sa abáco! ¡ay sa laquing hirap!

ualâ na si Laura,i, laquing tinatauag!

napalayo-layo,t, di na lumiliyag,

ipinag cánolò ang sintá cong tapát.

Sa ibang candun~ga,i, ipinagbiyayà

ang púsong aquin na, at aco,i, dinayá

boóng pag-ibig co,i, ipinan~ganyaya

linimot ang sintá,t, sinayang ang luhá.

Alin pa ang hirap na dî na sa aquin?

may camatayan pang dîco dadamdamín?

ulila sa Amá,t, sa Ináng nag-angquin,

ualang kaibiga,t, linimot ng guiliu.

Dusa sa puri cong cúsang siniphayò,

palasong may lasong natiric sa púsò;

habág sa Amá co,i, túnod na tumimo;

aco,i, sinusunog niyaring panibughò.

Ito,i, siyang una sa lahat n~g hirap,

pag dayà ni Laura ang cumacamandág

dini sa búhay co,i, siyang magsa-sadlac

sa lingin~gang la-án ng masamáng palad.

O conde Adolfo,i, ilinapat mo man

sa aquin ang hirap n~g sangsinucuban,

ang caban~gisan mo,i, ipinasalamatan,

ang púsò ni Laura,i, cong hindî inagao.

Dito nag-himutóc ng casindac-sindác

na umaalin~gao-n~gao sa loob n~g gúbat

tinangay ang diua,t, caramdamang hauac

n~g buntóng hinin~ga,t, lúhang lumagaslás.

Sa púno n~g cahoy ay napa-yucayoc,

ang li-ig ay supil n~g lúbid na gapos,

bangcay na mistula,t, ang culay na buroc

n~g caniyang muc-ha,i, naguing puting lubós.

Páhiná 15

Nagcataón siyáng pagdatíng sa gúbat

n~g isang guerrerong bayani ang ticas,

putong na turbante, ay calin~gas-lin~gas,

pananamit moro sa Persiang Ciudad [L]

Piniguil ang lacad, at nagtanao-tano,

anaqui ninita ng pag-pahingahán

di caquinsa-guinsa,i, ipinagtapunan

ang pica,t, adarga,t, nagdaóp ng camay.

Sacá tumin~galá,t, mata,i, itiniric

sa bubóng ng cahoy na taquip sa Lan~git,

estátua manding nacatayo,t, umíd,

ang buntóng hinin~gá niya,i, ualang patid.

Nang magdamdam n~gauit sa pagayóng anyò,

sa punó n~g isang cahoy ay umupô

nag-uicang "ó palad" sabay ang pagtulò,

sa matá, ng lúhang anaqui,i, palasò.

Olo,i, ipinatong sa caliuang camay

at sacá tinutop, ang noó, ng canan,

anaqui mayroong guinugunam-gunam

isang mahalagang nalimutang bagay.

Malao,i, humilig nag ualang bahalâ

dirin cumacati ang batis ng lúha,

sa madláng himutoc, ay casalamuhá

ang uicang "Flerida,i, tapus na ang touá".

Sa balang sandalî ay sinasabugan

yaóng boóng gúbat n~g maraming ¡ay!

naquiquituno sa huning mapanglao

n~g pang-gabing ibon doó,i, nagtatahán.[M]

Páhiná 16

Mapamaya-maya,i, nag ban~gong nagulat,

tinangnán ang pica,t, sampo n~g calasag

nalimbag sa muc-hâ ang ban~gís n~g Furias [N]

"dî co itutulot" ang ipinahayág.

"At cung cay Flerida,i, ibá ang umagao

at dî ang amá cong dapat na igalang,

hindî co masabi cun ang picang tan~gan

bubugá n~g libo,t, lacsáng camatayan.

Bababa si Marte mulâ sa itaás [O]

sa ca-ilalima,i, áahon nang Parcas,[P]

boong galit nila, ay ibubulalàs

yayacaguin niyaring camáy cong marahàs.

Sa cucó nang lilo,i aquing àagauin

ang cabiyác niyaring calolouang angquín,

liban na cay Amá, ang sino ma,t, alin

ay dî igagalang nang tangang patalím.

Páhiná 17

¡O pag sintang labis nang capangyarihan

sampong mag aamá,i, iyong nasasaclao!

pag icao ang nasoc sa púsò ninoman

hahamaquing lahat masunód ca lamang!

At yuyuracan na ang lalong daquilá

bait, catouira,i, ipan~gan~ganyaya

boong catungcula,i, uaualing bahalà

sampo nang hinin~ga,i, ipauubayà.

Itong quinaratnán nang palad cong linsil

salamíng malinao na sucat mahalín

nang macatatatáp, nang hindî sapitin

ang cahirapan cong di macayang bathín.

Sa mauica itó lúhà,i, pina-agos,

pica,i, isinacsac, sacá nag himutóc,

nagcataón naimáng parang isinagót,

ang buntóng hinin~gá, niyaóng nagagapus.

Guerrero,i, namanghâ nang ito,i, marin~gig,

pinabaling-baling sa gúbat ang titig,

nang ualang maquita,i, hinintay umulit,

dî namán nala,i, nag bagong humibíc.

Ang bayaning moro,i, lalò nang namaáng

"sinong nananaghóy sa ganitóng iláng?"

lumapit sa dacong pinan~gagalingan

nang buntóng hinin~ga,t, pinaquimatyagán.

Inabutan niya,i, ang ganitóng hibic

¡ay mapagcandiling Amáng ini-ibig!

¿baquit ang búhay mo,i, na unang napatid,

aco,i, inolila sa guitnâ nang sáquit?

Cong sa gunitâ co,i, pagcuru-curuin

ang pagcahulog mo sa camay nang tacsíl,

parang naquiquita ang iyóng naratíng

parusang marahás na calaguim-laguim.

At alin ang hirap na dî icacapit

sa iyó nang Duque Adolfong malupit [29]

icao ang salamín sa Reino nang bait

pagbubuntuhang ca nang malaquing gálit.

Páhiná 18

Catao-an mo Amai,i, parang namamalas

n~gayón nang bunsô mong iugami sa hirap

pinipisang-pisang at iniuaualat

nang pauâ ring lilong verdugo nang sucáb.

Ang nagcahiualay na lamán mo,t, butó,

camay at catao-áng nálayô sa úlo,

ipinag-haguisan niyaóng mga lilo

at ualang maauang maglibing na tauo.

Sampo nang lincód mo,t, m~ga cai-bigan

cong campi sa lilo,i, iyo nang ca-auay,

ang dî nagsi-ayo,i, natatacot naman

bangcay mo,i, ibaó,t, mapaparusahan.

Hangan dito ama,i, aquing naririn~gig,

nang ang iyóng úlo,i, tapát sa caliz

ang panambitan mo,t, dalan~gin sa Lan~git

na aco,i, maligtás sa cucóng malupít.

Ninanásà mo pang acó,i, matabunan

n~g bangcay sa guitnâ n~g pagpapatayan,

nang houag mahúlog sa panirang camay

ng Conde Adolfong higuit sa halimao.

Pananalan~gin mo,i, dî pa nagaganáp

sa li-ig mo,i, bigláng nahulog ang tabác

naanáo sa bibig mong hulíng pan~gun~gusap,

ang "adios bunso,t," búhay mo,i, lumipas.

¡Ay amang amá co! cong magunam-gunam

madlâ mong pag irog at pagpapalayao

ipinapalaso n~g capighatian

luhà niyaring púsòng sa mata,i, nunucál.

Ualáng icalauáng amá ca sa lupà

sa anác na candóng ng pag-aarugâ

ang munting hápis cong sumungao sa muc-hâ,

sa habág mo,i, agad nanálong ang lúhâ.

Ang lahat ng toua,i, natapos sa aquin,

sampô niyaring búhay ay naguing hilahil,

amá co,i, hindî na malaong hihintín

aco,i, sa payapang baya,i, yayacapin.

Páhiná 19

Sandaling tumiguil itóng nananangis,

binig-yáng panahón lúha,i, tumaguistís

niyaóng na aauang morong naquiquinyig,

sa habág ay halos mag putóc ang dîbdib.

Tinutóp ang púsò at saca nag say-say

'cailan a iya lúha co,i, bubucál

n~g habág cay amá at panghihinayang

para ng panaghóy ng nananambitan?[30]

Sa sintáng inagao ang itinatan~gis,

dahilán n~g aquing lúhang nagbabatis

yaó,i, nananaghóy dahil sa pag-ibig

sa amang namatáy na mapagtang-quilic.

Cun ang ualang patid na ibinabahá.

n~g m~ga mata ko,i, sa hinayang mulà

sa m~ga palayao ni amá,t, arugà

malaquíng pálad co,t, matamís na luhà.

N~guni,t, ang nanaháng maralitang túbig

sa muc-hâ,t, dibdib cong laguing dumidilig

cay amá n~ga galing dapoua,t, sa ban~gís

hindî sa anduca, at pagtatang-quilic.

Ang matatauag cong palayo sa aquin

n~g amá co,i, tóng acó,i, pagliluhin,

agauan n~g sintá,t, panasa-nasaing

lumubóg sa dusa,t, búhay co,i, maquitil.

¡May para cong anác na napanganyayá

ang layao sa amá,i, dusa,t, pauang lúhà

hindi nacalasáp kahit munting touà

sa masintang ináng pagdaca,i, naualà!

Napahintô rito,t, narin~gig na mulî

ang pananambitan niyaóng natatalî,

na ang uica,i, "Laurang aliu niyaring budhî [31]

pa-alam ang abáng candóng n~g paghati.

Lumaguì ca naua sa caligayahan

sa haráp n~g dîmo esposong catipán,

at houag mong datnín yaring quinaratnán

n~g casign linimot, at pinagliluhan.

Páhiná 20

Cong nagban~gis cama,t, nagsucáb sa aquin,

mahal ca rin lubha dini sa panimdím,

at cong mangyayari hangáng sa malibíng

ang m~ga butó co quita,i, sisintahín.

Dîpa natatapos itóng pan~gun~gusap

may dalauang Leóng han~gós ng paglacad,

siya,i, tinuton~go,t, pagsil-in ang han~gad;

n~guni,t, nan~ga tiguil pag datíng sa haráp.

Nan~ga-auâ mandi,t, naualán n~g ban~gis

sa abáng sisil-ing larauan ng sáquit,

nan~ga-catingala,t, parang naquinyig [32]

sa dî lumilicat na tin~gistan~gis.

¡Anóng loob cayâ nitóng nagagapus,

n~gayóng na sa haráp ang dalauáng hayóp,

na ang balang n~gipí,t, cucó,i, naghahandóg

isang camatayang caquila-quilabot!

Dî co na masabi,t, lúhà co,i, nanatác,

na-uumid yaring dilang nan~gun~gusap,

pusò co,i, nanglalambot sa malaquing habág

sa ca-aua-auang quinucob ng hirap.

¡Sinong dî mahapis na may caramdaman

sa lagay ng gapús na calumbay-lumbay,[33]

lipus n~g pighati sacá tinutunghán,

sa lamán at butó niya, ang hihimáy!

Catiualâ na n~gâ itóng tiguib sáquit

na ang búhay niya,i, tungtóng na sa guhit,

linagnát ang pusò,t, nasirâ ang voses,

dína mauatasan halos itóng hibic.

"Paalam Albaniang pinamamayanan

n~g casama,t, lupit, han~gis caliluhan,

acóng tangulan mo,i, cusa mang pinatay,

sa iyó,i, malaquí ang panghihinayang.

Sa loob mo naua,i, houag mamilantic

ang panirang talím n~g catalong caliz;

magcá espada cang para ng binitbit

niyaring quinuta mong canang matang-quilic.

Páhiná 21

Quinasuclamán mo ang ipinan~gacò

sa iyó,i, gugulin niniyac cong dugò

at inibig mopang hayop ang mag bubò,

sa cong itangól ca,i, maubos tumúlo.

Pagcabatà cona,i, ualáng inadhicà

cundî pag-lilincod sa iyó,t, calin~gà

¿dî maca-iláng cang babaling masirá

ang mga camáy co,i, siyang tumimauà?

Dustáng camatayan ang bihis mong bayad;

dapoua,t, sa iyo,i, mag papasalamat,

cong pacamahali,t, houag ipahamac

ang tinatan~gisang guiliu na nagsucáb.

Yaóng aquing Laurang hindi mapapacnít

n~g camatayan man sa tapát cong dibdib;

¡ipa-alam bayan co, pa-alam na ibig,

magdarayang sintang di manao sa ísip!

Bayang ualáng loob, sintáng alibughâ,

Adolfong malapit, Laurang magdarayâ,

magdiuang na n~gayo,t, manulos sa touâ,

at masusunod na sa aquin ang násà.

Na sa harap co na ang lalong maraual,

mabin~gís na lubháng lahing camatayan

malulubos nan~ga ang inyóng casamán,

gayon din ang aquing aalipustaán.

¡Sa abáng-abá co! diatâ ó Laura

mamamatáy aco,i, hindî mo na sintá!

itó ang mapait sa lahat nang dusa,

¡Sa quin ay sino ang mag-aala-ala!

Diyata,t, ang aquing pagca-panganyáya

dî mo tatapunang ng camunting lúhà,

cong yaring búhay co,i, mahimbíng sa ualà

dî babahaguinan n~g munting gunitâ!

Guni-guning itó,i, lubháng macamandág

ágos na lúhà co,t, púsò co,i, ma-agnás,

túlò caloloua,t, sa mata,i, pumulàs,

cayóaquing dugo,i, mag-unahang matác.

Páhiná 22

Nang matumbasan co ang lúhà, ang sáquit [34]

nitóng pagcalimot n~g tunay cong ibig;

houag yaring buháy ang siyang itan~gis

cundî ang pagsintang lubós na na-amis.

Sa tinaghoy-taghóy na casindac-sindác,

guerrero,i, hindî na napiguil ang habág,

tinuntón ang voses at siyang hinanap,

patalim ang siyang nagbucás n~g landás.

Dauag na masinsi,i, naglagui-laguitic

sa dágoc n~g lubháng matalas na cáliz,

moro,i, dî tumugot hangang dî nasapit

ang binubucalán ng maraming tan~gis.

Anyóng pantay-matá ang lagay n~g arao

niyóng pagcatun~go sa calulunuran [35]

siyang pagcataos sa quinalalag-yan

nitóng nagagapus na cahambalhambál.

Nang malapit siya,t, abutin ng suliáp

ang sa pagcatali,i,[36] liniguid n~g hirap,

naualán n~g diua,t, lúha,i, lumagaslás,

catao-án at púso,i, nagapus ng habág.

Malaong natiguil na dî nacaquibô

hinin~ga,i, hinabol na ibig lumayò,

matutulog disin sa habág ang dugô,

cundan~gan nagbangís Leong nan~gag-tayô.

Na-acay n~g gútom at gauing manilâ,

ang-ulî sa ganid at naualâng aua,

handâ na ang n~gipi,t, cucong bagong hasa

at pagsasabayán ang gapós n~g iuâ.

Tanang balahibo,i, pinapan~galisag,

nanindig ang buntót na nacagugulat

sa ban~gis n~g anyô at n~ginasáb-n~gasáb,

Furiang nag n~gan~galit ang siyang catulad.

Nag taás ang camáy, at nanga caamâ

sa cato-ang gapá ang cucóng pangsirâ,

nang daracmain na,i, siyang pagsagásâ

niyaóng bagong Marteng lumitao sa lúpâ.

Páhiná 23

Inusig n~g tagâ ang dalauang León,

si Apolo mandin sa Serpiente Piton,[Q]

ualang bigóng quilós na dî nababaón

ang lubháng bayaning tabác na pamutol.

Cong ipamilantíc ang canang pamatáy,

at sacá isalág ang pang-adyáng camáy,

malilicsing León ay nanga lilinláng

cayâ dî nalao,i, nan~ga-gumong bangcay.

Nang magtagumpay na ang guerrerong bantóg

sa nan~ga-calabang maban~gis na hayop,[37]

lúha,i, tumutulong quinalag ang gápus

ng ca-aua-auang iniuan ang loob.

Halos nabibihay sa habág ang dibdib [38]

dugó,i, ng matingnang nunucal sa guitguít,

sa pagcalág niyang malicsí,i, nainíp

sa siga-sigalót na madláng bilibid.

Cayâ ang guinaua,i, inagapayanan

catauang malatáng parang bagong bangcáy

at minsang pinatid n~g espadang tan~gan

ualang auang lubid na lubháng matibay.

Umupo,t, quinalong na naghihimutoc,

catauan sa dusa hinin~ga,i, natulog,

hinaplus ang muc-ha,t, dibdib ay tinutóp,

násà ng gueerro,i, pagsauláng loob.

Doon sa pagtitig sa pagcálun~gay-n~gay

n~g caniyang cálong na calumbay-lumbay,

nininilay niya, at pinagtatao-hán

ang diquit n~g quias at quinasapitan.

Páhiná 24

Namamanghâ namán ang magandang quias

casing-isa,t, ayon sa bayaning ticas,

mauiuili disin ang iminamamalas,

na matá, cundan~gan sa malaquíng habág.

Gulong-gulóng lubha ang caniyang loob,

n~guni,t, napayapà n~g anyong cumilos

itóng abáng candong ng calunos-lunos

nagusing ang búhay na nacacátulog.

Sa pagcalun~gay-n~gay matá,i, idinilat,

himutóc ang unang bati sa liuanag,

sinundan n~g taghoy na cahabaghabág

"nasaan ca Laura sa ganitong hirap?

Halina guiliu co,t, gapus co,i, calaguín,

cong mamatáy acó,i, gunitain mo rin,

pumiquít na muli,t, napatid ang daing,

sa may candóng namang tacot na sagutin.

Ipina-n~gan~ganib, ay bacá mabiglâ

magtuloy mapatid hiningang mahinâ

hinintáy na lubós niyang mapayapá

ang loob n~g candóng na lipus dálità.

Nang muling mamulat ay naguiclahanan

"¿sino? ¡Sa aba co,t, na sa morong camay!"

ibig na i-igtád ang lunóng catao-án,

nang hindî mangyari,i, nag-ngalit na lamang.

Sagót n~g guerrero,i, houag na man~ganib

sumapayapaca,t, mag aliu n~g dibdib

n~gayo,i, ligtas cana sa lahát nang sáquit

may cálong sa iyo ang nagtatangquilic.

Cung nasusuclám ca sa aquing candun~gan,

lason sa púso mo nang hindi binyagan,

nacucut-ya acóng dí ca saclolohan

sa iyong nasapit na napacarauál.

Páhiná 25

Ipina-hahayág n~g pananamít mo

tagá Albania ca at aco,i, Perciano

icao ay caauay n~g baya,t, secta co,[R]

sa lagay mo n~gayo,i, magcatoto tayo.

Moro aco,i, lubós na táong may dibdib,

ay nasasacalo rin ng útos ng Lan~git,

dini sa púso co,i, cusang natititic

natural na leyng sa abá,i, mahapis.

Anong gagauín co,i, aquing napaquingán

ang iyong pagtaghoy na calumbay-lumbay,

gapús na naquita,t, pamu-mutiuanan

ng dalauáng gánid, n~g bangís na tangan.

Nagbuntóng hini~gá itong abáng calong

at sa umaaliu na moro,i, tumugón,

"cundîmo quinalág sa punu n~g cahoy,

nalibíng na acó sa tiyán n~g León.

Payapa na namán disin yaring dibdib;

napag-quiquilalang ca-auay cang labis

at dî binaya-ang nagca-patid-patid,

ang aquing hinin~gáng camataya,t, saquit.[39]

Itóng iyóng aua,i, dî co hinahan~gád,

pataín mo acó,i, siyang pitang habág,

dimo tantô yaring binabatáng hirap

na ang camatayan ang búhay cong hanap.

Dito napahiyao sa malaquing hapis

ang morong may áua,t, lúha,i, tumaguistís,

siyang itinugón sa uicang narin~gig

at sa panglolomo,i, cusang napahilig.

Ano pa,t, capoua hindi macaquibô

dî nanga-calaban sa damdam ng púsò

parang ualáng malay, hangang sa magtágo,t,

humilig si Febo sa hihigáng guintô.

Páhiná 26

May áuang guerrero ay sa maramdaman

malam-lám na sinag sa gúbat ay nanao,

tinuntón ang landás na pinagda-anan

dinalá ang calong sa pinangalingan.

Doon sa naunang hinintúang daco

nang masoc sa gúbat ang bayaning moro

sa isang malapad, malinis na bató

cúsang pinag-yaman ang lugaming pangcó.

Cumuha ng munting báong macacain,

ang angdaralitâ,i, inamong tumiquím

cahit uma-ayao ay nahicayat din

nang sabing malambót na pauang pag-aliu.

Nalouag-louagán ang pang-hihin~gapus

sapagca,t, na-auas sa pagcadayucdóc,

hindî quinucusa,i, tantóng nacatulog,

sa sinapupunan nang guerrerong bantóg.

Itó,i, dî umidlíp sa boong magdamág

sa pag-aalaga,i, nagbatá n~g puyat

ipinan~gan~ganib, ay bacá macagát

nang ganid na madláng nag-gala sa gúbat.

Touing maguiguising sa magaang túlog

itóng lipós hirap, ay naghihimutóc,

pauang tumitiric na anaqui túnod

sa dibdib nang morong may habág at lúnos.

Nang magmamadaling arao, ay nahimbíng

munting napayapa sa dalang hilahil

hangáng sa Aurorang itabóy ang dilim [S]

ualáng binitiuang himutóc at daing.

Itó ang dahiláng ipinagcasundò

limáng caramdamang parang hinahalò

iquinatiuasáy nang may dúsang púsò

lumacás na mulî ang catao-ang hapò.

Páhiná 27

Caya,t, nang isabog sa sangsinucuban

ang doradong buhóc nang masayang arao

nag-ban~gong hinaho,t, pinasalamatan

sa Lan~git ang bagong lacás nang catao-an.

Sabihin ang touâ nang guerrerong hayág,

ang abáng quinalong ay bigláng niyacap,

cong nang una,i, nucál ang lúha sa habág

n~gayo,i, sa galac na ang ilinagaslás.

Capús ang dilà cong magsaysay nang laquí

nang pasasalamat nitóng quinandili,

cundan~gan ang dusa,i, sa naualáng casi

ay napauî disin sa touang umalí.

Sapagca,t, ang dusang mula sa pag-ibig

cung cahit mangyaring lumayó sa dibdib,

quisáp matá lamang ay agád babalic

at magdadagdág pa sa una nang ban~gís.

Cayâ hindî pa man halos dumadápò

ang toua sa lámad nang may dúsang pusó

ay itinac-uil na nang dálitang lálò

at ang túnod niya,i, siyang itinimó.

Niyapús na mulî ang dibdib nang dúsa

¡hirap ayang bat-hín nang sáquit sa sintá!

dan~gan ina-aliu nang moro sa Persia

natuluyang nánao ang tan~gang hinin~gá.

Iyong natatantô ang aquing paglin~gap,

(anitong Persiano sa nababagabag)

mula nang hirap mo,i, ibig cong matatap

at nang cong may daa,i, malagyan nang lúnas.

Tugóng nang may dusa,i, "dî lamang ang mulâ

niyaring dálita co ang isasalita,

cundi sampong búhay sapól pagcabata,

nang maganapán co ang hin~gî mo,t, nasà.

Nupóng nag-agapay sa punò nang cahoy

ang may daláng habág at lipus lingatong

sacá sinalitang, lúha,i, bumabalong

boong naguing búhay hangang naparool.

Páhiná 28

"Sa isang Ducado nang Albaniang Ciudad,

doon co naquita ang unang liuanag,

yaring catauha,i, utang cong tinangap

sa Duque Briseo ¡ay amá cong liyag!

N~gayóng nariyang ca sa payápang bayan

sa haráp n~g aquing ináng minamahal

Princesa Florescang esposa mong hirang

tangáp ang lúhà cong sa matá,i, hunucál.

¿Baquit naguing tauo acó sa Albania

bayan n~g amá co at di sa Crotona,[T]

masayáng Ciudad na lúpa ni iná?

disin ang búhay co,i, di lubháng nag dusa.

Ang Duqueng amá co,i, privadong tanungàn

n~g Haring Linceo sa anomang bagay,[U]

pan~galauáng púno n~g sangcaharían,

hilaga-ang tungo n~g súyo n~g bayan.

Cong sa cabaita,i, ulirán n~g lahát

at sa catapanga,i, pang-úlo sa Ciudad,

ualáng casingdúnong mag mahal sa anác,

umacay, magturo sa gagauing dapat.

Naririn~gig copa halos hangan n~gayón

malayao na tauag n~g amá cong poon,

niyaóng acó,i, bátang quinacandóng-candóng,

taguríng Floranteng bulaclác cong bugtóng.

Itó ang n~galan co, mulang pagcabata,

naguisnán sa amá,t, ináng nag anducà,

pamagát na ambil sa lumuhà-luhà,

at cayacap-yacap n~g màdlang dàlità.

Páhiná 29

Boong camusmusa,i, dî na sasalitín

ualáng may halagáng nangyari sa quin,

cundi nang sangól pa,i, cusang daraguitin

ng isang Buitreng ibong sadyang saquim.[V]

Ang sabi ni iná acó,i, natutulog

sa bahay sa quintang malapit sa bundóc

pumasoc ang ibong pang-amóy, ay abót

hangang tatlóng leguas sa patáy na hayop.

Sa sinigao-sigao n~g iná cong mutyà

nasoc ang pinsán cong sa Epiro mulà

n~gala,i, Monalipo may taglay na panà

tinudlà ang ibo,i, namatáy na biglà.

Isang arao namang bagong lumalacad

acó,i, naglalaró sa guitnâ n~g salas,

may nasoc na Arco,t, bigláng sinambilat [W]

Cupidong diamanteng sa dibdib co,i, hiyas.[X]

Nang tumuntóng acó sa siyam na taón,

palaguing gauâ co,i, mag aliu sa buról

sacbát ang palaso,t, ang búsog ay cálong

pumatay ng hayop, mamána ng ibon.

Sa touing umagang bagong naglalatag

ang anác n~g arao, n~g masayang siñag,[Y]

naglilibang acó sa tabi n~g gubat

mad-lâ ang ca-acbay na m~ga alagad.

Páhiná 30

Hangang sa tingalín n~g sangaigdigan

ang muchâ ni Febong hindî matitigan

ay sinasagap co ang caligayahang

handóg niyaóng hindî maramot na parang.

Aquing tinitipon ang iquinacalat

ng masayáng ban~gó n~g m~ga bulaclác,

ina-aglahi co ang larouang pulad

mahinhíng amiha,t, ibong lumilipad.

Cong acó,i, mayroong matanao na háyop

sa tinitin~galáng malapit na bundóc,

bigláng ibibinit ang panâ sa búsog,

sa minsang tud-lâ co,i, pilit matutuhog.

Tanáng sámang lincód ay nag-aágauan

unang macarampót nang aquing napatáy

ang tiníc sa dauag ay dî dinaramdám,

palibhasa,i, toua ang naca-aacay.

Súcat maligaya sino mang manoód

sa sinuling-suling n~g sáma cong lingcód,

at cong masundúan ang bangcay n~g háyop

ingay n~g hiyauan sa loob n~g tumóc.

Ang larouáng búsog ay cong pag-sauaan,

u-upo sa tabí n~g matuling bucál,

at mananalamín sa linao n~g cristal,

sasagap n~g lamig na ini-áalay.

Dito,i, mauiuili sa mahinhing tinig

n~g nan~gag-sasayáng Nayadas sa bátis,[Z]

taguintíng n~g Lírang catuno n~g auit [AA]

mabisang pamaui sa lumbay n~g dibdib.

Páhiná 31

Sa tamis n~g tinig na cahalac-halác

n~g nag-aauitang masasayáng Ninfas,[AB]

na-aanyayahan sampóng lumilipád

sari-saring ibong agauán n~g dilág.

Cayâ n~ga,t, sa san~ga n~g cahoy na ducláy

sa mahál na bátis na iguinagalang [AC]

ang bulág na gentil, ay nag lulucsuhan

ibo,i, naquiquinig n~g pag-aauitan.

Anhín cong saysain ang tinamóng touá

ng cabataan co,t, malauig na lubhâ

pag-ibig ni amá,i, siyang naguing mulà

lisanin co yaóng gúbat na payapa.

Pag ibig anaqui,t, aquing naquilala

dî dapat palac-hín ang bata sa sayá

at sa catoua-a,i, capag-namihasa

cong lumaquí,i, ualáng hihintíng guinhaua.

Sa pagca,t, ang mundo,i, bayan n~g hinagpis

namamaya,i, súcat tibayan ang dibdib,

lumaquí sa toua,i, ualáng pagtiti-is

¿anóng ilalaban sa dahás n~g sáquit?

Ang táuong mágaui sa ligaya,t, aliu

mahinà ang púso,t, lubháng maramdamin,

inaacala pa lamang ang hilahil,

na daratná,i, dinâ matutuhang bat-hín.

Para n~g halamang lumaguí sa tubig,

daho,i, malalantá munting dî madilig,

iquinalolo-óy ang sandaling init,

gayón din ang púsong sa toua,i, mani-ig.

Páhiná 32

Munting cahirapa,i, mamalac-híng dalá,

dibdib palibhasa,i, di gauing magbatá,

ay bago,i, sa mundo,i, ualang quisáp matá

ang tauo,i, mayroong súcat ipagdusa.

Ang laquí sa layao caraniua,i, hubád

sa bait at muni,t, sa hatol ay salát,

masacláp na bún~ga ng malíng paglin~gap,

habág n~g magulang sa irog na anác.

Sa taguríng bunsót, licóng pag mamahál

ang isinasama n~g báta,i, nunucál

ang iba,i, marahil sa capabayaan

nang dapat magturong tamád na magulang.

Ang lahát nang itó,i, cay amáng talastás,

cayâ n~ga ang lúha ni ina,i, hinamac,

at ipinadalá acó sa Atenas,[AD]

bulág na ísip co,i, n~g doon mamulat.

Pag-aral sa aquin qy ipinatungcól

sa isang mabait, maestrong marunong

lahi ni Pitaco, n~gala,i, si Antenor,[AE]

lumbay co,i, sabihin nang dumating doon.

May sangbouan halos na dî nacacain,

lúhà sa matá co,i, dî mapiguil-piguil;

n~guni,t, napayapà sa laguing pag-aliu

n~g bunying maestrong may cupcup sa quin.

Sa dinatnán doong nad-láng nag-aaral

caparis cong bata,t, cabaguntauhan,

isa,i, si Adolfong aquing cababayan,

anác niyaóng Condeng Silenong maran~gal.

Ang caniyang taó,i, labis n~g dalauá

sa dalá cong edad na lalabing-isá,

siyang pinopoón n~g boong escuela,

marunong sa lahát na magcacasama.

Páhiná 33

Mahinhín ang asal na hindî magasó

at cong lumacad pa,i, palaguing patungó,

mabining man~gúsap at ualáng catalo

lapastan~ganin ma,i, hindi nabubuyó.

Ano pa,t, sa bait ay siyang huaran [40]

n~g nagcacatipong nagsisipag-aral,

sa gauâ at uica,i, dî mahuhulihan [41]

n~g munting panirà sa magandang asal.

Ni ang catalasan n~g aming maestro

at pagca-bihasa sa lacad n~g mundó,

ay hindî nataróc ang lihim at tungo

ng púsong malihim nitong si Adolfo.

Acóng pagcabata,i, ang quinamulatan

cay amá,i, ang bait na dî páimbabáo,

yaong namumunga n~g caligayahan,

nanacay sa púsong suyui,t, igalang.

Sa pinagtatac-hán n~g bong escuela,

bait ni Adolfong ipinaquiquita,

dîco malasapán ang haing ligaya

n~g magandang asal n~g amá co,t, iá.[42]

Púso co,i, ninilag na siya,i, guiliuin,

ayauan cun baquit at naririmarim,

si Adolfo nama,i, gayon din sa aquin,

nararamdamán co cahit lubháng lihim.

Arao ay natacbó, at ang cabata-an

sa pag-aaral co sa qui,i, nananao,

bait co,i, luminis at ang carunungan

ang bulág cong ísip ay cúsang dinamtán.

Nataróc ang lalim n~g filosfía,

aquing natutuhan ang astrología,

natantóng malinis ang catacá-tacá

at mayamang dunong n~g matemática.

Sa loob n~g anim na taóng lumacad

itóng tatlóng dunong ay aquing nayacap

tanáng casama co,i, nagsi-pangilalás

sampô n~g maestrong toua,i, dili hamac.

Páhiná 34

Ang pagcatutu co,i, anaqui himalâ,[43]

sampô ni Adolfo,i, naiuan sa guitnâ,

maingay na lamang taga pamalità,

sa boong Atenas, ay gumálà-galá.

Cayâ n~gâ at acó ang naguing hantun~gan

tungo ng salita n~g tauo sa bayan,

muláng báta,t, hangang catanda-tandaan,

ay nacatalastás n~g aquing pan~galan.

Dito na nahubdán ang cababayan co

n~g hirám na bait na binalat-cayô,

cahinhinang ásal na paquitang tauo

naquilalang hindî bucal cay Adolfo.

Matantô n~g lahát na cayâ nanamit

niyaóng caba-itang di taglay sa dibdib,

ay nang maragdag pa sa tálas nang isip

itóng capuriháng mahinhi,t, mabait.

Ang lihim na itó,i, caya nahalatà,

dumating ang arao nang pagca-catoua,

caming nag aaral bagong tauo,t, batà

sari-saring laro ang minunacala.

Minulán ang galí sa pagsasayauan [44]

ayon sa música,t, auit na saliuan,

laróng bunó,t, arnés na quinaquitaan

nang cani-caniyang licsi,t, carunungan.

Sacâ ilinabás namin ang tragedia

nang dalauang apó nang túnay na iná,[AF]

at man~ga capatid nang nag-iuing amáng

anác at esposo nang Reina Yocasta.

Papel ni Eteocles ang naguíng tungcól co,

at si Polinice nama,i, cay Adolfo,

isang ca-escuela,i, siyang nag Adrasto,[AG]

at ang nag Yocasta,i, bunying si Minandro.

Páhiná 35

Ano,i, nang mumulán ang unang batalia,

ay ang aming papel ang magca-cabaca,

nang dapat sabihing aco,i, comilala,t,

siya,i, capatid cong cay Edipong bún~ga.[AH]

Nang-lisic ang matá,t, ang ipinagsaysáy,

ay hindî ang dichong na sa original

cundî ang uica,i, "icao na umagao

nang capurihán co,i, dapat cang mamatáy"

Hinandulóng acó, sabáy nitóng uicá,

nang patalím niyang pamatáy na handá,

dan~gan naca-iuas aco,i, nabulagtá

sa tatlóng mari-ing binitiuang tagá.

Aco,i, napahiga sa inilag-ilag,

sinabayáng biglâ nang tagáng malacas,

¡salamat sa iyó ó Minandrong liyag,

cundî ang licsi mo búhay co,i, na-utás!

Nasalag ang dágoc na camatayan co,

lumipád ang tangang cáliz ni Adolfo

siyang pag-paguitnâ nang aming maestro,

at naualáng-diuang casama,t, catoto.

Páhiná 36

Anopa,t, natapus yaóng catoua-án

sa pan~gin~gilabot, at capighatian;

si Adolfo,i, dîna naman nabúcasan,

noón di,i, nahatid sa Albaniang bayan.

Naguing sangtaón pa acó sa Atenas

hinintay ang loob nang amá cong liyag,

¡sa abá co,t,! noo,i, tumangap nang sulat,

na ang balang letra,i, iuang may camandág.

¡Gunam-gunam na dî napagod humapis

dî ca na-ianod nang lúhang mabilís,

iyóng guinuguló ang bait co,t, ísip

at dimo payagang payapà ang dibdib!

¡Camandág cang lagac niyaong camatayan [45]

sa sintang Iná co,i, di nagpacundangan,

sinasariua mo ang súgat na laláng

nang aquing tinagáp na palasóng liham!

Tutulun~gang quitá n~gayóng magpalalâ

nang hapdî sa púsong di co ma-apulà,

namatáy si Iná ay laquing dálitâ

itó sa búhay co ang unang umiuà.

Patáy na dinampó sa aquing pagbasa

niyóng letrang titic ng biguing na pluma

¡diyata Amá co at nacasulat ca

n~g pamatíd búhay sa anác na sintá!

May dalauang oras na dî nacamalay

n~g pagca-tauo co,t, n~g quinalalag-yán,

dan~gan sa calin~ga n~g casamang tanán

ay dî mo na acó na casalitaan.

Nang mahimasmasa,i, narito ang sáquit,

dalauá cong matá,i, naguing parang bátis,

ang ¡ay! ¡ay! Ina,i,! cong cayâ mapatíd

ay nacalimutan ang paghin~gáng guipít.

Sa panahóng yaó,i, ang boó cong damdám

ay nanao sa aquin ang sangdaigdigan,

ang-iisá acó sa guitnâ ng lumbay

ang quinacabaca,i, sarili cong búhay.

Páhiná 37

Hinamac ng aquing pighatíng mabangís

ang sa Maestro cong pang-aliu na voses,

ni ang lúhang túlong ng samang may hapis,

ay di naca-auás sa pasán cong sáquit.

Baras ng matouid ay linapastangan

ng lubháng marahás na capighatian,

at sa isang titig ng palalong lumbáy

diua,i, lumilipád niyaring cati-isan.[46]

Anopa,t, sa bangís ng dusang bumugsò

minamasaráp cong mutóc yaring púsò

at ng ang camandág na nacapupunò

sumamang dumaloy sa ágos ng dugò.

May dalauáng buang hindî nacatiquím

acó ng linamnám ng payapa,t, aliu,

icalauang súlat ni ama,i, dumatíng

sampo ng sasakiang sumundo sa aquín.

Saád sa calatas ay bigláng lumulan

at acó,i, omoui sa Albaniang bayan

sa aquing Maestro ng napaaálam

aniya,i, "Florante bilin co,i, tandaan.

Houag malilin~gat, at pag ingatan mo

ang higantíng handâ ng Conde Adolfo

pailág-ilágang parang baselisco [47]

súcat na ang titig na matáy sa iyó.[48]

Cun ang isalubong sa iyóng pagdating,

ay masayáng muc-ha,t, may paquitang giliu,

lalong paingata,t, caauay na lihim

siyang isa-isip na cacabacahin.

Dapoua,t, houag cang magpapahalatá

taróc mo ang lalim n~g caniyang násà

ang sasandatahi,i, lihim na ihandâ,

n~g may ipagtangol sa arao ng digmâ.

Sa mauica itó lúha,i, bumalisbís,

at acó,i, niyacap na pinacahigpít,

hulíng tagubilin "bunsó,i, catiti-is

at hinhintay ca ng maraming sáquit.

Páhiná 38

At mumul-án mona ang paquiquilaban

sa mundóng bayaning púnong caliluhan"

hindî na natapus, at sa calumbayan

piniguil ang dilà niyang pagsasaysáy.

Nagca-bitiu caming malunbáy capouá

tanáng ca-escuela mata,i, lumuluhà

si Minandro,i, labis ang pagdarálitâ

palibhasa,i, tapát na capouà batà.

Sa pagca-calapat n~g balicat namin

ang mut-yáng catoto,i, di bumitiu-bitiu

hangang tinulutang sumama sa aquin

ng aming maestrong caniyang amaín.

Yaóng pa-alama,i, anopa,t, natapos

sa pagsasaliuan n~g madláng himutóc,

at sa cain~gaya,t, guló n~g adios

ang buntóng hinin~gá ay naquiquisagót.

Mag pahangang daóng ay nagsipatnubay

ang aquing maestro,t, casamang iiuan;

homihip ang han~gi,t, agád nahiualáy

sa pasig Atenas ang aming sasaquián.

Bininit sa búsog ang siyang catulad

n~g túlin n~g aming daóng sa paglayag,

cayá dî nalaon paá co,i, yumapac

sa dalampasigan ng Albaniang Ciudad.

Pag-ahon co,i, agád nagtuloy sa Quinta,

dî humihiualay ang catotong sintá;

pag-halíc sa camáy n~g poong cong Amá.

lumala ang sáquit n~g dahil cay Iná.

Nagdurugong mulî ang sugat n~g púsò

humiguít sa una ang dusang bumugsò,

nauicang casunód n~g lúhang tumulò

¡ay Amáng! casabay n~g báting ¡ay bunso!

Anopa,t, ang aming búhay na mag amá

nayapus n~g bangís n~g sing-isang dusa,

cami ay dinatnáng nagcacayacap pa

niyaóng Embajador n~g bayang Crotona.

Páhiná 39

Nacapangaling na sa Palacio Real,

at ipinagsábi sa Harì ang pacay

dalá,i, isang súlat sa Amá cong hirang

titic ng Monarcang caniyang bianan.

Humihin~ging túlong, at na sa pan~gambá

ang Crotonang Reino,i, cubcób n~g cabaca,

ang púnò n~g hocbo,i, balita n~g siglá

General Osmalic na bayaning Persa.

Ayon sa balita,i, pan~galauá itó

ng Principe niyang bantóg sa sangmundó

Aladíng quilabot n~g m~ga guerrero

iyóng cababayang hinahan~ga-ang co.

Dito napangití ang morong ca-usap

sa nagsasalita,i, tumugóng banayad

aniya,i, bihirang balita,i, magtapát

cong magcatotoó ma,i, marami ang dagdág.

At sacá madalás ilalâ n~g tapang,

ay ang guniguning tacot n~g calaban,

ang isang guerrerong palaring magdiuang

mababalita na at pan~gin~gila~gan.

Cong sa catapan~ga,i, bantóg si Aladín

may búhay rin namáng súcat na maquitíl;

iyóng matatantóng casimpantáy morin

sa casamáng pálad at daláng hilahil.

Sagót ni Florante, houag ding maparis

ang guerrerong bantóg sa pálad cong amis

at sa ca-auay ma,i, di co ninanais

ang lahí ng dúsang aquing napagsapit.

Matantô ni Amá ang gayóng sacunà

sa Crotonang baya,i, may balang sumirà [49]

acó,i, isinama,t, humaráp na biglá.

sa haring Linceong may gayac n~g digmá.

Páhiná 40

Camí ay bago pang nanaquiát sa hagdán

n~g Palaciong batbát n~g hiyas at yaman,

ay sumalúbong na ang Haring marangál,

niyacap si Amá,t, acó,i, quinamayán.

Ang uica,i, ó Duque, ang quiás na itó

ang siyang camuc-há n~g bunying guerrero,

aquing napan~garap na sabi sa iyó,

maguiguing haligui n~g Cetro co,t, Reino.

¿Sino ito,t, saán nangaling na Ciudad?

ang sagót ni Amá "ay bugtóng cong anác

na inihahandóg sa mahal mong yápac

ibilang sa isang vasallo,t, alagád."

Namanghâ ang harî at niyacap acó,

"mabuting panahón itóng pagdatíng mo,

icao ang general nang hocbóng dadaló

sa bayang Crotonang quinubcób nang moro.

Patotohanan mong hindî ibá,t, icao,

ang napan~garap cong guerrerong matapang,

na naglalathalá sa sangsinucuban

nang capurihán co at capangyarihan.

Iyóng cautan~gan paroong mag-adia,

nunò mo ang Hari sa bayang Crotona;

dugò cang mataás, ay dapat cumita

nang sariling dan~gál, at bunyí sa guerra."

Sa pagca,t, matouid ang sa Haring saysáy,

umayon si amá cahi,t, mapaít man,

nang agád masubò sa pagpapatayan

ang ca battan co,t, di cabihasahan.

Acó,i, ualang sagót, na na-ipahayag

cundî "Haring poo,t," nagdapâ sa yapac,

nang aquing hahagcán ang mahal na bacás,

cúsang itinindíg at mulíng niyacap.

Páhiná 41

Nag-upuán cami,t, sacá nag panayám

nang balabalaqui,t, may halagáng bagay,

nang sasalitín co ang pinag-daanan

sa bayang Atenas na pinangalin~gan.

Siyang pamimitác at cúsang nag sabog

nang ningning, ang tálang ca-agáo ni Venus,[AI]

anaqui ay bagong umahon sa búbog,

buhóc ay nag lugay sa perlas na bátoc.

Touáng pan~galauá cong hindî man Lan~git

ang itinapon nang mahinhing titig,

ó ang lualhating búcó nang ninibig

pain ni Cupidong ualáng macáraquip.[AJ]

Liuanag nang muc-há,i, ualang pinag-ibhan,

cay Febo cong anyóng bagong sumisilang,

catao-ang butihin ay timbáng na timbáng

at mistulang ayon sa hinhín nang ásal.

Sa caligayaha,i, ang nacaca-ayos

bulaclác na bagong uinahi nang hamóg,

anopa,t, sino mang paláring manoód

pátay ó himalâ cong hindî umirog.

Itó ay si Laurang iquinasisirà

nang pag-iisip co touing magunitâ,

at dahil nang tanáng himutóc at luhà

itinutuno co sa pagsasalitâ.

Anac ni Linceong haring napahámac,

at quinabucasan nang aquing paglíyag:

baquit itinulot lan~git na mataás,

na mapanoód co, cong dî acó dapat?

Páhiná 42

¡O haring Linceo cong dî mo pinilit

na sa salitaan nati,i, maquipanig

ang búhay co disi,i, hindî nagcasáquit

ngayong pagliluhan nang anác mong ibig!

Hindî catoto co,t, si Laura,i, dî tacsíl

¡aiuan cong ano,t, lumimot sa aquin!

ang pálad co,i, siyang alipusta,t, linsil

di laáng magtamó nang touâ sa guiliu.

¿Macacapit caya ang gauang magsucab

sa pinacayaman nang lan~git sa dilág?

cagandaha,i, báquit di macapagcalág

nang pagca capatid sa maglilong lácad?

Cong nalalagáy ca ang mamatouirín,

sa láot nang madláng súcat ipagtacsíl,

¿dili ang dan~gal mong dapat na lingapin

mahiguit sa ualáng cagandaha,t, ningning?

Itó ay hámac pa bagáng sumangsalà

ng carupucán mo, at gauíng masama?

ng taás, n~g pagcadaquilà,

siyaring lagapác namán cong marapá.

O bunyíng guerrerong! na-auà sa aquin,

pag silang na niyaong nabagong bitoín,

sa pagcaquita co,i, sabáy ang pag guiliu,

inagao ang púsong sa Iná co,i, hain.

Anopa,t, ang lúhang sa mata,i, nanágos

nang pagca-ulila sa Iná cong irog,

na tungcol sa sintá,t, púso,i, nan~gilabot

bacâ di marapat sa gayóng alindóg.

Hindî co maquita ang patas na uicà

sa caguluhan co,t, pagca-ualáng diuà

nang maqui-umpóc na,i, ang aquing salitâ,

anhin mang touirin, ay magcacalisiyâ.[50]

Páhiná 43

Nang malutas yaóng pagsasalitaan,

ay ualâ na acóng camahad-licaan,

caloloua,i, gulo,t, púso,i, nadararáng

sa nin~gas nang sintang bago cong naticmán.

Tatlóng arao noong piniguing nang Harì

sa Palacio Real na sa yama,i, bunyî,

ay dî nacausap ang púnong pighatî

na ina asahang ilulualhati.

Dito co naticmán ang lalong hinagpís,

higuít sa dálitang na unang tini-ís,

at binula-ang co ang lahat nang sáquit,

cong sa cahirapan mulâ sa pag ibig.

Salamat at niyaóng sa quinabucasan

hucbó co,i, lalacad sa Crotonang bayan,

sandalíng pinalad, na nacapanayam

ang Princesang nihag niyaring catauhan.

Ipinahayag co nang uicang ma-irog,

nang buntóng-hinin~gá, lúhà at himutóc,

ang matinding sintang iquina-lulunod

mag-pahangán n~gayon nang búhay cong capús.

Ang púsong matibay nang himaláng diquít

nahambál sa aquing malumbáy na hibíc

dangan ang caniyáng catutubong bait

ay humadláng, disin sintá co,i, nabihis.

N~guni,i, cun ang ó-o,i, dî man binitiuan

naliuanagan din sintang nadidimlán

at sa pag-panao co ay pinabauanan

nang may hiyang perlas na sa matá,i, nucál.

Dumatíng ang bucas nang aquing pag-alís [51]

¿sino ang sasayod nang bumugsóng sáquit?

¿dini sa púso co,i, alíu ang hinag-pís [52]

na hindî nagtimo nang caniyang cáliz?

Páhiná 44

¿May sáquit pa cayang lalalo nang tindí

sa ang sumisinta,i, maualay sa casi?

guni-guní lamang dî na ang mang-yari,

súcat icalugmóc nang púsong bayani.

¡O nangag-aalay nang maban~gong suób

sa daquilang altar ni Cupidong Dios

sa dusa co,i, cayó ang nacatataróc,

niyaóng man~gulila sa Laura cong irog!

At cundi sa lúhang pabaon sa aquin

namatáy na muna bago co na-atím

dúsang dî lumicat hangang sa dumatíng

sa bayang Crotonang cubcób nang hilahil.

Cuta,i, lulugsó na sa bayóng madalás

nang man~ga maquinang talagáng pang-ualat

siyang paglusob co,t, nang hucbong aquibat

guinipít ang digmáng cumubcób sa Ciudad.

Dito,i, ang masid-híng lubháng camatayan

at Parcas Aropos ay nagdamdám pagál [53]

sa pag-gapas nila,t, pagquitíl nang búhay

nang nag-hihin~galóng sa dugo,i, nag-lutang.

Naquita nang píling general Osmalíc

ang aquing marahás na pamimiyapis

pitóng susóng hanay na dúlo nang cáliz

uinahi nang tabác nang aco,i, masapit.

Sa caliua,t, cánan niya,i, nalagalág

man~ga soldados cong pauang mararahás

lumapit sa aquin matá,i, nagninin~gas

halica aniya,t, quita ang maglamas.

Limang oras caming hindî nag-hiualay

hangang sa nahapó ang bató nang tapang

nag-lucsâ ang lan~git nang aquing mapatáy

habág sa guerrerong sa mundo,i, tinac-hán.

Páhiná 45

Siya nang pagsilid nang pan~gin~gilabot

sa calabang hucbóng parang sinasalot

nang pamuc-sáng tabác ni Minandrong bantóg;

ang campo,t, victoria,i, napa-aming lubós.

Tagumpáy na ito,i, pumauí nang lumbáy

nang man~ga nacubcób nang casacuna-an

panganib sa púso,i, naguíng catoua-án;

ang pintô nang Ciudad pagdaca,i, nabucsán.

Sinalubong camí nang Haring daquilá

casama ang boong bayang natimaua

ang pasasalamat ay dî ma-apula

sa di magca-uastóng nagpupuring dilà.

Yaóng bayang hapo,t, bagong nacatigháo [54]

sa nagbálang bangis nang man~ga ca-auay

sa pagca-timauà ay nag-aagauáng [55]

málapit sa aqui,t, damít co,i, mahagcán.

Sa lacás nang hiyao nang famang matabil [AK]

vivang dugtóng-dugtóng ay naquiquisaliu

ang gulang salamat nagtangól sa amin.

dinin~gig sa Langit n~g m~ga bituin.

Lalò na ang touâ nang aco,i, matatap

na apó nang hari nilang liniliyag

ang monarca nama,i, dî muntî ang galác

lúhà ang nagsabi nang ligayang ganáp.

Nagsi-akiát camí sa palaciong bantóg

at nangag-pahin~gá ang soldadong pagód,

dapoua,t, ang baya,i, tatlong arao halos

na nacalimutan ang gauíng pagtulog.

Sa ligaya namin nang nunò cong harì

naquipag-itan din ang lilong pighatî

at ang pagcamatáy nang Ina cong pilî

malaon nang lantá,i, nanariuang mulî.

Páhiná 46

Dito naniuala ang batà cong loob

na sa mundo,i, ualang catoua-áng lubós,

sa minsang ligaya,i, talì nang casunód,

macapitóng lumbáy ó hangang matapos.

Maguíng limáng bouán acó sa Crotona

nag-pilit bumalíc sa Reinong Albania

¿di sinong susumáng sa acay nang sintá

cun ang tinutun~go,i, lalo,t, isang Laura?

Sa gayóng catulin nang aming paglacad

nai-inip aco,t, ang nása,i, lumipád,

¡abá,t,! nang matanao ang muóg nang Ciudad,

cumutóg sa aquing púso,i, lalong hírap!

Cayâ palá gayo,i, ang nauauagay-uay

sa cúta,i, hindî na bandilang binyagan

cundî Medialuna,t, Reino,i nasalacay [AL]

ni Aladíng sálot nang pasuquing bayan.

Ang aca,i, cong hocbo,i, cúsang pinahimpil

sa paá nang isang bundóc na mabangín,

dî caguinsa-guinsa,i, natanauán namin

pulutong nang morong lacad ay mahinhín.

Isang bini-bini ang gapós na tagláy

na sa damdám nami,i, tangcáng pupugútan

ang púsò co,i, lálong na-ipit nang lumbáy

sa gunitáng bacá si Laura cong búhay.

Cayâ dî napiguil ang ácay nang loób

at ang man~ga moro,i, bigla cong linusob,

¡palad nang tumacbó at hindî natapus,

sa aquing pamuc-sáng cáliz na may poót!

Nang ualâ na acóng pagbuntuháng gálit

sa di macaquibóng gapós ay lumapit,

ang taquip sa muc-ha,i, nang aquing i-alis

¡abá co,t, si Laura! ¿may laló pang sáquit?

Páhiná 47

Pupugutan dahil sa hindî pagtangáp

sa sintang mahalay nang Emir sa Ciudad,[AM]

nang mag-ásal hayop ang morong pan~gahás

tinampál sa muc-hâ ang himalang dilág.

Aquing dali-daling quinalág sa camay

ang lúbid na ualáng auà at pitagan

man~ga daliri co,i, na aalang-alang

marampî sa balát na cagalang-galang.

Dito naca-tangáp nang lúnas na titig

ang nagdaralitáng púsò sa pag-ibig,

arao nang ligayang una cong pag-din~gig

nang sintang Florante sa cay Laurang bibíg.

Nang aquing matantóng na sa bilangúan

ang bunying Monarca,t, ang Amá cong hirang

nag-utos sa hocbo,t, aming sinalacay

hangang dî nabauì ang Albaniang bayan.

Pagpasoc na namin sa loob nang Reino,

bilangua,i, siyang una cong tinun~go

hinán~go ang Hari,t, ang Duqueng Amá co,

sa caguino-cha,i, isá si Adolfo.

Labis ang ligayang quinamtán ng Harì

at nang natimauang camahalang pilì

si Adolfo lamang ang nagdalamhatî [56]

sa capurihán cong tinamó ang sanhî.

Pan~gimbuló niya,i, lalò nang nag-álab

nang aco,i, tauagin tangúlan nang Ciudad,

at ipinagdiuang nang Haring mataás

sa Palacio Real nang lubós na galác.

Sacá nahalatáng aco,i minamahál

nang pinag-uusig niyáng cariquitan

ang Conde Adolfo,i, nag-papacamatáy

dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal.

Páhiná 48

Lumagò ang binhíng mulâ sa Atenas

ipinunlang násang aco,i, ipahamac

cay Adolfo,i, ualáng bagay na masac-láp

para nang búhay cong hindi ma-úutas.

Di nag iláng buan ang sa Reinong touà

at pasasalamat sa pagca-timua,

dumating ang isang hucbong maninira

nang taga Turquiang masaquím na lubha.

Dito ang pan~ganib at pag-iiyacan

nang bagong nahugot sa dálitang bayan [57]

lalo na si Laura,t, ang capan~gambahán

ang acó ay samíng pálad sa patayan.

Sa pagca,t, general acóng ini-átas

nang Harî sa hocbóng sa moro,i, lalabás

nag-uli ang loob nang bayang nasindác,

púsò ni Adolfo,i, parang nacamandág.

Linoob nang Lan~git na aquing nasúpil

ang hocbó nang bantóg na si Miramolín

siyang mulang arao na iquinalaguím

sa reinong Albania, nang turcong masaquím.

Bucód dito,i, madláng digmâ nang ca-auay

ang sunód-sunód cong pinag-tagumpayán

ano pa,t, sa aquing cáliz na matapang

labing-pitóng hari ang nan~gag-sigalang.

Isang arao acóng bagong nagvictoria

sa Etoliang Ciudad na cúsang binaca

tumangáp ng súlat n~g aquing Monarca

mahigpít na biling moui sa Albania.

At ang panihála sa dalá cong hocbó

ipinagtiualang iuan cay Minandro;

noón di,i, tumulac sa Etoliang Reino,

pagsunód sa Hari,t, Albania,i, tinun~go.

Nang dumatíng aco,i, gabíng cadilimán

pumasoc sa Reinong ualáng agam-agam

pagdaca,i, quinubcob ¡laquíng caliluhan!

na may tatlóng-pauong libong sandatahán.

Páhiná 49

Di binig-yang daang aquing pang mabunot

ang sacbát na cáliz at maca-pamoóc

boong catauán co,i, binidbíd ng gápos

piniit sa cárcel na catacot-tacot.

Sabihin ang aquing pamamangha,t, lumbáy

lálo nang matantóng Monarca,i, pinatáy

n~g Conde Adolfo cúsang idinamay,

ang Amá cong irog na mapagpalayao.

Ang násang yumama,t, háring mapataniág,

at uháo sa aquing dugô, ang yumacag,

sa púso ng Conde, sa gauáng magsucáb

¡o napacarauál na Albaniang Ciudad!

Mahigpit cang abá sa mapag-punuán

n~g han~gal na púnò at masamáng ásal,

sa pagca,t, ang Haring may han~gad sa yaman

ay mariing hampás nang Lan~git, sa bayan.

Aco,i, lálong abá,t, dinayà n~g ibig,

¿may cahirapan pang para n~g marin~gig,

na ang princesa co,i, nangacong mahigpit

pacasál sa Conde Adolfong balauis?

Itó ang nagcalat n~g lásong masid-hi

sa ugát ng aquing púsong mapighatí,

at pinag-nasaang búhay co,i, madalí

sa pinangalin~gang uala,i, magsaulí.

Sa pagcabilangóng labing-ualóng arao

na iiníp acó n~g di pagcamatáy,

gabí n~g hangoi,t, ipinagtuluyan

sa gúba,t, na ito,t, cúsang ipinugal.[58]

Bilang macalauang maliguid ni Febo

ang sangdaigdigan sa pagca-gapus co,

ng ina-acalang na sa ibang Mundó

imulat ang matá,i, na sa candungan mo.

Itó ang búhay cong silo-silong sáquit

at hindi pa tantô ang huling sasapit"

mahabang salitá, ay dito napatíd,

ang guerrero naman ang siyang nagsulit.

Páhiná 50

"Ang pagcabúhay mo,i, yamang natalastás,

tantoín mo namán n~gayon ang caúsap,

acó ang Aladin sa Perciang Ciudad

anác n~g balitang sultáng Alí-Adab.

Sa pagbátis niyaring mapait na lúhà

ang pagcabúhay co,i, súcat mahalatâ....

¡ay Amá co! baguit...? ¡ay Fleridang toua!

catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa.

Magsama na quitáng sa lúha,i, ma-agnás,

yamang pinag-isá n~g masamáng pálad

sa gúbat na ito,i, antain ang uacás

ng pagcabúhay tang nalipós n~g hirap.

Hindî na inulit ni Florante namán

luha ni Aladi,i, pina-ibayuhan;

tumahán sa gúbat na may limáng bouan,

ng isang umaga,i, nagan-yác nag-libáng.

Canilang linibot ang loób n~g gúbat

cahit bahag-ya na macaquitang landás,[59]

dito sinalità ni Alading hayág,

ang caniyáng búhay na cahabag-habag.[60]

"Aniya,i, sa madláng guerrang pinagda-anan [61]

dî acó naghirap ng paquiquilaban,

para n~g bacahin ang púsong matibay

ni Fleridang irog na tinatan~gisan.

Cong naquiqui-umpóc sa madláng princesa,i,

si Diana,i, sa guitnâ ng maraming Ninfa,[AN][62]

caya,t, cun tauaguin sa Reino n~g Percia

isá sa Houris n~g m~ga Profeta.[AO]

Ano pa,t, pinalad na aquing dinaig

sa catiyaga-an ang púsong matipíd [63]

at pagcaca-ísa ng dalauang dibdib,

pagsintá ni ama,i, nabuyong gumi-it.

Páhiná 51

Dito na minulán ang pagpapahirap

sa aqui,t, ninasang búhay co,i, mautás

at n~g mag victoria sa Albaniang Ciudad

pag dating sa Percia,i, binilangóng agád.

At ang ibinuhat na casalanang co

dipa útos niya,i, iniuan ang hocbó

at n~g mabalitang Reino,i, naibauí mo,

aco,i, hinatulang pugutan ng úlo.

Nang gabíng malungcót na quinabucasan

uacás na tadhanang aco,i, pupugutan,

sa carcel ay nasoc ang isang general

dalá ang patauad na laong pamatáy.

Tadhanang mahigpit, ay malís pagdaca

houag mabucasan sa Reino n~g Percia,

sa munting pag souáy búhay co ang dusa;

sinonód co,t, útos n~g Hari co,t, amá.

N~guni,t, sa púso co,i, matamis pang lubha

natulóy naquitíl ang hiningáng aba

houag ang may búhay na nagugunita

ibá ang may candóng sa Lan~git co,t, toua.

May anim na n~gayóng taóng ualang licat [64]

nang linibot libot na casama,i, hirap...."

nápatiguil dito,t, sila,i, may nabat-yág

nagsa-salitaan sa loób nang gúbat.

Napaquingán nila,i, ang ganitóng saysay

"nang aquíng matatap na papupugutan

ang abáng sintá cong nasa bilanguan

nag dapa sa yapac nang Haring sucaban.

Inihin~gíng tauad nang luha at daing

ang caniyang anác na mutya co,t, guiliu

ang sagót ay cundi cusa cong tangapin

ang pagsintá niya,i, di patatauarin.

Páhiná 52

¿Anóng gagauín co sa ganitóng bagay?

¡ang sintá co caya,i, baya-an mamatáy!

napahinuhod na acó,t, nang mabúhay

ang Principeng írog na cahambal-hambál.

Ang dî nabalinong matibay cong dibdib

nang súyo nang hari, bála at pag hibic,[65]

naglambót na cúsa,t, humain sa sáquit

at nang ma-iligtás ang búhay nang ibig.[66]

Sa toua nang Hari, pinaualáng agád

ang dahil nang aquing lúhang pumapatác,

dapoua,t, tadhanang umalís sa Ciudad,

at sa ibáng lúpa,i, cúsang mauac-auac.

Pumanao sa Percia ang írog co,t, búhay

na hindî mang camí nagcasalita-an

¡tingní cong may lúha acóng ibubucál

na maitutumbás sa dusa cong tagláy!

Nang iguinagayác sa loob nang Reino

yaóng pagcacasál na camatayan co,

aquing na-acalang magdamit guerrero

cúsang magta-anang sa Real Palacio.

Isáng hatingabíng cadilima,i, lubhâ

lihim na naghunos acó sa bintana [67]

ualáng quinasama cun hindî ang nása

matuntón ang sintá cong nasaang lúpa.

May ilán n~g taón acóng nag lagalág

na pina-Palacio ang bundóc at gúbat

dumating n~ga rito,t, quita,i, na iligtas

sa masamang nasa niyaong taong sucáb....

Salita,i, nahinto na big-láng pagdatíng

n~g duque Florante,t, principe Aladín,

na pagca-quilala sa voces n~g guiliu

ang gaui n~g puso,i, dî napiguil-piguil.

Páhiná 53

¡Aling dila caya ang macasasayod

n~g touang quinamtán ng magcasing irog

sa hiya n~g sáquit sa lupa,i, lumubóg,

dalá ang caniang napulpól na túnod.

¡Saang calan~gitan na pa-aquiat cayâ

ang ating Florante sa tinamóng touá

n~gayóng tumititig sa ligayang muchá

n~g caniyang Laurang ninanása nasa.

Ano pa n~gayaóng gúbat na malungcót [68]

sa apat, ay naguíng Paraiso,t, lugód,

macailang hintóng caniláng malimot,[69]

na may hinin~gá pang súcat na malagót.

Sigabó ng toua,i, n~g dumalang dalang

dinin~gig n~g tat-lo cay Laurang búhay,

nasapit sa Reino mula ng pumanao

ang sintang nag gúbat: ganitó ang saysay.

"Di lub-háng nalaon niyaóng pag alismo

ó sintáng Florante sa Albaniang Reino!

naringig sa baya,i, isang píping guló

na umalin~gaon~gao hangáng sa Palacio.

N~guni,t, dî mangyaring mauatasuatasan

ang báquit, at húlo ng bulongbulon~gan

parang isang saquít na di mahulaan

ng médicong pantás, ang dahil; at saan.

Dî caguinságuinsá Palacio,i, nacubcób

n~g magulóng baya,t, baluting soldados

¡o arao nalubháng caquiquilabot!

¡arao na sinumpa n~g galit n~g Dios!

Sigauang malacás niyaóng bayang guló,

mamatáy mamatáy ang háring Linceo

na nagmunacalang gutumin ang Reino,t,

lag-yan nang Estanque ang cacani,t, trigo.

Páhiná 54

Ito,i, cay Adolfong cagagauáng lahat,

at n~g magcaguló yaóng bayang bulág

sa n~galan ng Hari ay isinambulat

gayóng órdeng mula sa dibdib n~g sucáb,

Noón di,i, hinugot sa tronong luc-lucan

ang Amá cong Hari at pinapugutan

¿may matouíd bagáng macapang-lulumay

sa sucáb na puso,t, nagugulóng bayan?

Sa arao ring yao,i, naput-lán ng ulo

ang tapát na loob n~g m~ga consejo

at hindî pumuról ang tabác na lilo

hangang may mabait na mahal sa Reino.

Umacyát sa trono ang Condeng malupít,

at pinagbalaan acó n~g mahigpít,

na cong dî tumangáp sa haying pag-ibig

dustáng camataya,i, aquing masasapit.

Sa pagnanasa cong siya,i, magantihán,

at sulatan quitá sa Etoliang bayan,

pinilit ang púsong houag ipamalay

sa lilo, ang aquing ca-ayaua,t, suclám.

Limáng bouang singcád ang hin~ging taning

ang caniyáng sinta,i, bago co tangapín;

n~guni,t, pinasiyáng túnay sa panimdím,

ang mag patiuacál cundî ca dumatíng.

Niyari ang sulat at ibinigáy co

sa tapát na lingcód, n~g dalhín sa iyó;

dî nag-isang bua,i, siyáng pagdatíng mo,t,

nahulog sa camáy ni Adolfong lilo.

Sa tacot sa iyó niyaóng palamara

cong acó,i, magbalíc na may hocbóng dalá [70]

n~g mag-isáng moui ay pinadalhánca

n~g may Sellong súlat at sa Haring firma.

Páhiná 55

Matanto co ito,i, sa malaquíng lumbay

gayác na ang puso na mag-patiuacál

ay siyáng pagdating ni Minandro namán

quinubcób n~g hocbó ang Albaniang bayan.

Sa banta co,i, siyang tantóng nacatangáp

ng sa iyo,i, aquing padaláng calatas

caya,t, n~g dumating sa Albaniang Ciudad,

Lobong nagugutom ang cahalintulad.

Nang ualáng magauá ang Conde Adolfo

ay cúsang tumauag n~g capoua lilo

dumatíng ang gabí umalís sa Reino

at aco,i, dinalang gapús sa cabayo.

Capagdatíng dito aco,i, dinadahás

at ibig ilugsó ang puri cong ingat,

mana,i, isang túnod na cong saán búhat

pumáco sa dibdib ni Adolfong sucáb...."

Sagót ni Flerida "nang dito,i, sumapit

ay may napaquingang binibining voses

na paquiramdám co,i, binibig-yáng sáquit [71]

nahambál ang aquing mahabaguíng dibdib.

Nang paghanaping co,i, icáo ang nataós

pinipilit niyaóng táuong balaquiót,

hindi co nabata,t, bininit sa búsog

ang isang palasóng sa lilo,i, tumapos..."

Dî pa napapatid itóng pan~gun~gusap [72]

si Minandro,i, siyang pagdating sa gúbat

dala,i, Ejército,t, si Adolfo,i, hanap

naquita,i, catoto ¡laquíng toua,t, galác!

Yaong Ejércitong mula sa Etolia

ang unang nauica sa gayóng ligaya [73]

Viva si Floranteng hari sa Albania

Mabuhay mabuhay ang Princesa Laura!"

Dinalá sa Reinong ipinag diriuang

sampu ni Aladi,t, ni Fleridang hírang

capouà tumangáp na man~gag-binyágan:

magca-casing-sinta,i, naraos nacasál.[74]

Páhiná 56

Namatáy ang bun-yíng Sultan Ali Adab

noui si Aladin sa Perciang ciudad:

ang Duque Florante sa Trono,i, naac-yát

sa siping ni Laurang minumut-yáng liyág.

Sa pamamahala nitóng bagong Hari

sa capayapaan ang Reino,i, na-uli

dito nacaban~gon ang nalulugámi

at napasa-toua ang nag-pipighatî.

Cayâ n~ga,t, nagta-ás ang camáy sa Lan~git

sa pasasalamat n~g bayang tangquilic

ang Hari,t, ang Reina,i, ualáng naiisip

cundî ang magsabog ng aua sa cabig.

Nagsasama silang lubháng mahinusay

hangang sa nasapit ang payápang bayan,

Tiguil aquing Musa,t, cúsa cang lumagáy

sa yápac ni CELIA,T, dalhín yaring ¡Ay! ... ¡Ay!

FIN

MGA TALABABA

MGA PALIWANAG

Narito ang ilang paliwanag, na maaaring ituring na "galó" lamang, kung baga sa bigas, ng napakaraming sukat na daliriin, kung isusumag ang sipi naming ito sa iba't iba pa. Maaaring sabihin, pagka't siya namang Páhiná 76totoo, na ang tanging pinagsumagan ay ang "Kun sino ..." na siyang kahulihulihang lumabas noong mapasakamay namin ang "Florante" nina G. Alfonso Mendoza; at sakali mang nabanggit dito ang palimbag ni G. P. Sayo at ang kay G. De los Santos ng sapagka't kaharap na lamang namin ngayon.

Ano pa nga't kung pagtitiyagaang isumag pa sa palimbag ni G. Sayo, at ayon sa isa lamang pagbasang ginawa namin, ay makikita ang di mabilang na pagkakaiba. Ang sa "Kun sino ..." ay tila sipi sa "Florante" o sumag sa iniingatan ni Dr. Pardo de Tavera, na binago nga lamang ang pagkakasulat, ayon sa bagong ortograpia. Ang nasabing "Florante" ay limbag noong 1870; na may siyam na taong kahulihán lamang sa sinipi namin. At kung sa loob lamang ng siyam na tao't nagkaroon na ng di mabilang na "kabaguhan", saan di nga lalo na sa mga linimbag nang mga taong huli sa 1870? Kaya, mapaghahaka na natin kung gaano ang kaibhan ng "Floranteng" ito sa mga lumitaw nitong mga huling panahon!

At ang pagkakaibaiba ay di dapat ipagtaka, kung aalagataing maging sa siping itong lumabas nang 1861, gayong buhay pa si Balagtas ay kay dami na rin ng kaibhan, sa pagkakasulat. At maging kami man naman, gayong pinakaingatan na ang pagsipi, ay di pa rin kami lubos na panatag. Hindi rin namin mapangahasang sabihing tahasan at ng boong tigas, na ito'y walang kamalimali, hindi na sa pagkalimbag ngayon, kundi maging sa pagkasipi na lamang namin.

Nag-aalinlangan din nga kami. At bakit? Sapagka't sa siping ito ay napuna namin ngayong may lumabas na "isinusuob", "voces", "muog", na sa palagay namin ay gawa lamang ng isang pagkakaligta. Hindi namin matiyak ngayon, kung ang "voces" ay sadyang nasa "Floranteng" sinipi namin. May paniwala kami ngayong iyan ay nakuha lamang sa "boses" ng nasa "Kun sino ..." at bagama't nabago namin ang "b" ay nakaligtaan na ang unang "s" at di nagawang "c". At ang paniwalang ito ngayon ay lalong pinagtitibay ng mga kasalit na "voces" sa iba't ibang dako. Ni noong 1861 man ay wala tayong makikitang "voces". Tunay man ngang marami ang binago noon ng kahista—gaya ng "balac-yot", "datapoua", "loualhati",Páhiná 77 "catouiran", "catao-an'", "hayin", "bitoin", "hocbo", "muc-ha", "caniya", "ayauan", "ac-yat", "cong", "condi", atbp. na ginawa niyang "balaquiot", "hucbo", "mucha", "cania", "aiuan", "aquiat", "cun" at "cundi",—ay mapaninibulusan nating hindi niya mapagkakamalang gawing "voses" ang "voces". Kaipala'y isa rin niyang kamalian—sakaling hindi amin, na parang nagagad na lamang namin sa "Kun sino ..."—ang "suob" at "muog"; nguni't ang "voces" ay aming kamalian marahil. Nagagad nga lamang sa "Kun sino ..." gaya ng pagkagagad sa dalawang huling "muog" at "suob". Ang dalawang salitang ito ay lalik ng mapaglarong pamimigkas, na kasamahan ng "buo", "nuon", "punon", "lieg", "puot" at iba't iba pang walangwala sa mga panahong yaon ni Balagtas. Saan mang matatandang awit at kurido ay di makakikita ng "muog", "hucbo" atbp., kundi "moog" at hocbo". Isa pang bagay, na dapat mapansin, ay ang mga katagang: SAGLIT-SAGLIT, sa

"dini sa li-ig co,i cúsang isasabit

tuhog na bulaclac sadyáng saglit-saglit" ...

"sa m~ga palayao ni amá,t, arugâ"

malaquing palad co,t, matamís na luhâ".

"ito ang mapaít sa lahat nang dusa,

!sa aquin ay sino ang mag-aala-ala"

"Cung nasusuclám ca sa aquing candun~gan,

lason sa pusô mo nang hindi binyagan"...

"Pag ibig anaqui,t, aquing naquilala

di dapat palac-hin ang bata sa saya"...

"ay bago,i, sa mundo,i, ualang quisáp matá

ang tauo,i, mayroong súcat ipagdusa".

"cundî ang uica,i, "icao na umagao

nang capurihan co,i, dapat cang mamatáy".

"homihip ang han~gi,t, agád mahiualáy

sa pasig Atenas ang aming sasaquián".

"aniya,i, bihirang balita,i, magtapát

cong magcatotoó ma,i, marami ang dagdág".

"na naglalathalà sa sangsinucuban

nang capurihán co at capangyarihan".

"caloloua,i, gulo,t, púso,i, nadararáng

sa nin~gas nang sintang bago cong naticmán".

"Dito co naticmán ang lalong hinagpís,

higuit sa dalitang na unang tini-ís"...

"N~guni,i, cun ang ó-o,i, dî man binitiuan

naliuanagan din sintang nadidimlán".

"dapoua,t, ang baya,i, tat-long arao halos

na nacalimutan ang gauíng pagtulog".

"Ang aca,i, cong hocbo,i, cúsang pinahimpil

sa paá nang isang bundóc na maban~gin"...

"Pan~gimbuló niya,i, lalo nang nag-álab

nang aco,i, tauagin tangulan n~g Ciudad"...

"ang Conde Adolfo,i, nag-papacamatáy

dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal".

"Dî binig-yang daang aquing pang mabunot

ang sacbát na cáliz at maca-pamoóc."

"!ay Amá co! ¿baquit...? !ay Fleridang toua!

catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa".

"aquing na-acalang magdamit guerrero

cúsang magta-anang sa Real Palacio".

Tungkol sa "sagli-saglit" ay di kaya kahalintulad iyan ng salitang "hugos"? O lalong maliwanag: ang "g" kaya riyan ay di katulad lamang ng "g" sa "hugos"—na naging isa lamang kamalian, at kamaliang sa bisa rin ng kabunyian ng "Florante" ay nagkaroon na tuloy—ang "saglit"—ng kahulugang walang pinag-ibhan ngayon sa "salit"? Walang pinag-ibhan, ang aming sabi, at ang ganito ay di lubhang wasto. Nararapat ipaliwanag, na ang di pagkakaiba ay ayon lamang sa ilan diyan. Sa ganang kanila, ang "saglit" at ang "salit" ay iisa rin, gaya ng pagkakaisang kahulugan ng "alumanahin" at "alintanahin", ng "kagalawad" at ng "kagawad", ng "umahon" at ng "lumusong", atbp. Nguni't sa katotohanan ay iba ang "saglit" at iba naman ang "salit". Ang una ay kasinghulugan halos ng "sandali", bagama't ang "salit"—ay kasingkahulugan naman ng "halo", o ng "kasama", o ng "ibaiba".

Kaya, ang "saglit-saglit" sa tulang: "dini sa li-ig co,i, cusáng isasabit—tuhog na bulaclac sadyang saglit-saglit" ay isang kamalian lamang ng "salit-salit"—na napasukan lamang ng "g", at ang kamaliang iyan ay hindi na nabago, nanatili na sa habang panahon, hanggang sa dahil nga sa kabunyian ng "Florante" ayPáhiná 80 naging sanhi na tuloy ng pagkakaroon ng kahulugang gaya rin ng "salitsalit" o "sarisari".

Tungkol sa "luha" ay ganito rin ang na kay P. Sayo; nguni't kay De los Santos—"grande seria mi suerte y harto apetecible"—at sa "Kun sino ..." ay "lubha" ang nakalagay....

"malaking palad ko't matamis na lubha" ... na napaghahalatang kay liwanag na kamalian. At mali, sapagka't "luha" nga lamang "ang ualang patid na ibinabaha nang mga matá" ni Aladin. Anya:

"Cun ang ualang patid na ibinabahá

n~g m~ga matá co,i, sa hinayang mulà

sa m~ga palayao ni amá,t, arugà

malaquíng palad co,t, matamis na luhà".

Nariyan nga ang isa pang salitang napasukan ng isang malikot na "b", na ipinag-iba ng kahulugan, at kaibhang mahirap na mahalata, kung walang ibang siping mapagtutularan.

Tungkol sa "mag-aala-ala": ito ang kay hirap na kilalanin. Hindi natin malaman kung talagang iya'y kasamahan lamang ng mga "kinalalagi-an" at "doon~gan", na kay hirap hinagaping kamalian lamang ng kahista, o kung tunay na kamalian nga lamang nito. Lalo't kung ganyang ang pagkakasulat—"mag-aala-ala"—balangkas matanda at kauri ng "catao-an", "muc-ha" at iba't iba, ang alinlangan ay maaaring laktawan sa pamamagitan lamang ng pag-aming iyan nga ay kinatisuran lamang ni Balagtas. Nguni' t hindi naman kaya "mag-aalala" ang diya'y nakalagay? Hindi kaya ganito ang pagkakatula?:

"ito ang mapait sa lahat nang dusa

¡sa aquin ay sino mag-aala-ala!"

O ang "sino ang" ay di kaya "sinong" upang basahin namang gaya ng na kay P. Sayo?:

"Ito ang mapait sa lahat nang dusa

¡sa aquin ay sinong mag-aala-ala!"

"Cung nasusuclám ca sa aquing candun~gan,

lason sa pusô mo nang hindi binyagan"...

ay "ang" ang nakalagay kay De los Santos at sa "Kun sino ..."; nguni't sa aming sipi at kay P. Sayo ay "nang" ang nakalagay. Isa rin itong mahirap pasiyahan. Walang alinlangang ang "ang" ay lalong maliwanag—(lason sa puso mo ang hindi binyagan)—at kasingliwanag ng "sa" sa saad na:

"ang di nabalinong matibay kong dibdib

sa suyo ng hari, bala at paghibik"....

na ipinalit ng "Kun sino ..." sa "ng" na nauuna sa "suyo"; wala ngang alinlangang ang dinadaliring "ang" ay kasingliwanag ng "sa"; nguni't hindi kaliwanagan, ayon sa pangwatas natin ngayon, ang dapat na papaghariin, kundi ang katotohanang ginawa ni Balagtas. Para sa atin ngayon ay may ilang nadadaliri tayong malalabo sa ating pangwatas, gaya halimbawa niyaong nagsisimula sa:

"Parang naririn~gig ang laguì mong uica"

"¿cagandaha,i, báquit dî macapagcalág

nang pagca capatid sa maglilong lácad?"

"¿dili ang dan~gal mong dapat na lin~gapin

mahiguit sa ualáng cagandaha,t, ningning?"

lalo na yaong biglaang isinaksak na lamang at sukat, na parang panauhing sumipot na lamang at sukat, walang ano mang kapasapasabi at ni hindi man lamang nagbigay ng "magandang araw", na:

"!cung anó ang taás, n~g pagcadaquilâ

siyaring lagapác namán cong marapá".

na ginawang pangdulo sa tulang nagsisimula sa: "Ito ay hámac pa bagáng sumansalà ...?"Páhiná 82

Ang lahat ngang iyan ay pawang tila hindi wasto, sa ganang atin ngayon, at tila malabo. Hindi wasto ang pagsipot at sukat nitong kasabihang panghuli; hindi wasto, sa kahulugang di dapat mapaugnay sa mga sinusundan; at ang nangauuna naman ay malalabo sa atin ngayon, hindi maliwanag. Nguni't gayon pa man ay karapatdapat na igalang, huwag baguhin, pabayaan sa datihang lagay.

Kaya, malabo man nga ang "nang", at lalo man ngang maliwanag ang "ang", iyang "nang" na iyang naging "ang" sa "Kun sino ..." ay tila dapat ding igalang. Hindi kailangan kung malabo man. Anong malay natin kung maliwanag iyan sa kanilang pagbabalangkas noong araw? Saka, ang "nang" diyan ay maaaring itinatalamitan ni Balagtas sa "candun~gan", at ang ibig niyang palitawing lason ay hindi ang "di binyagan"—ang moro—kundi ang "candun~gan ng hindi binyagan"—ang kandungan ng morong sa malas ay kinasusuklaman ni Florante.

Tungkol sa "anaqui,t,"—may ligazon "t"—ay ito ang tanging "anaqui", na ginamitan ng pang-ugnay ni Balagtas, sapagka't talagang garil, pag hindi linagyan. Hindi nga maaaring sabihin ang:

"Pag ibig anaqui aquing naquilala"....

subali't sa iba't ibang nasangkapan ng katagang iyan ay hindi nangailangan ng ano mang pang-ugnay ó ligazon.

"ay bago,i, sa mundo,i, ualang quisáp matá

ang tauo,i, mayroong súcat ipagdusa".

ang "ualang" naririyan ay "balang" sa iba't iba. Aywan natin kung alin diyan ang tumpak; at kung aalagataing sa talatang iya'y may isa pang katagang napaiba rin kay sa nangasa ibang "Florante" ay lalo na tayong mag-aalinlangan. Hindi nga lamang "ualang" ang napapaiba, kundi gayon din naman ang "bago,i,"—na sa iba, ay walang pang-ugnay. "Bago" lamang ang nakalagay, gayon sa "Kun sino ...", gayon sa palimbag ni P. Sayo.Páhiná 83

"cundî ang uica,i, "icao na umagao" ...

ay lainlangan kami sa aming sipi. Hindi namin matiyak kung talagang ganito ang sinipian namin, o kung natularan lamang namin ang ganyang nasa "Kun sino ..." Nguni't kay P. Sayo ay dinagdagan ng "hin"—ginawang "kung hindi" ang "cundî"—upang maging tama lamang ang bilang. Dapuwa't pabaligtad na lumabas. Salungat sa ibig sabihin ni Balagtas, at sinsay sa tumpak na paggamit ng "kundi" at ng "kung di". Iba ito at iba yaon. Maging sa kastila man ay iba ang "sino" sa "si no"; at si Balagtas, na dalubhasa, maging sa tagalog at maging sa kastila, taong nag-aral at nakatatalos kung ano ang kahulugan ng isa at isa, ay hindi makagagamit ng "kung hindi" sa dapat sabihing "kundi", gaya na nga sa dinadaliring pangungusap. Ang dagdag ngang "hin" ni P. Sayo ay hindi kay Balagtas.

Tama ang sabi ni De los Santos, na sa katagang "uica,i," isang kamalian ang nagawa. Sa kanyang salin ay "uinica" ang nakalagay. At ito, sa palagay namin, ang tama. Siyang nasa tunay na "Florante".

"homihip ang han~gi,t, agád nahiualáy

sa pasig atenas ang aming sasaquián".

ay "humihip" din ang nakalagay kay P. Sayo at sa ingat ni De los Santos; nguni't sa "Kun sino ..." ay "umihip". Na, isang katagang maringig sa maraming bibig, Walang pinag-ibhan sa "ipin" (ngipin), "usò (nguso), "alâ" (walâ), "angin" (hangin), at marami pang kabalbalang nagkalat diyan.

"aniya,i, bihirang balita,i, magtapát

cong magcatotoo ma,i, marami ang dagdág".

ay isa rin sa nasa aming siping pinag-aalinlanganan namin, kung ganyang nga kayang talaga ang nasa aming sinipian, o kung nagagad lamang namin sa "Kun sino ..."Páhiná 84 ayon kay De los Santos ay "magtotoo" iyan, at ganyan din ang na kay P. Sayo. At tila ganito nga ang tama. Ang "magtapat" at "magtotoó" ay parang "mangga at suman" o "pulot at gatá sa balangkas na iyan. Nguni't, hindi naman kaya ang "cong" o "kung" ang labis diyan? Hindi kaya ang talagang ginawa ni Balagtas ay:

"...bihirang balita,i, magtapat

magcatotoo ma,i, marami ang dagdág"?

Tungkol sa "naglalathala" ay naging "m" sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo. Ganito rin—("difundirâ")—ang kay De los Santos. Subali' t ang aming sipi, na di namin pinag-aalinlanganan, ay "naglalathalà" ang talagang nakalagay. May palagay kaming ang "maglalathala" ay siyang talagang tumpak, sapagka't sa dakong unahan ay may ganitong pangungusap:

"Ang uica,i, ó Duque, ang quiás na itó

ang siyang camuc-ha n~g bunying guerrero,

aquing napan~garap na sabi sa iyó,

maguiguing haligui n~g Cetro,t, Reino".

Maliwanag ang "maguiguing haligui"; at sa saad na ito ay walang ibang tumpak na ikapit kundi "maglalathalà ng capurihan co at capangyarihan". Mali nga ang "naglalathala".

At sa tulang kasisipi lamang ay may mapupuna rin tayong tila kamalian lamang: ang "aquing napan~garap na sabi sa iyó". May palagay kaming hindi kay Balagtas iyan. Nguni't ganyan ang nasa aming sipi at kay P. Sayo. Samantalang sa "Kun sino ..." ay "aking napangarap nasabi sa iyo". Na, lalong naging gago. Gago man sa pangungusap ang "aquing napangarap na sabi sa iyo" ay hindi sa pagkakasulat, sapagka't mayroong "na" sa pagitan ng "napangarap" at "nasabi". Nguni't ang "na" riyan ay hindi ligazon kundi tunay na panglapi, na gaya ng karamihang iba't ibang panglapi sa aklat na ito ay karaniwang inihihiwalay sa dapat lapian. Katunaya'y nariyan ang "mag hiualay", "na abâ" (isang na abâ), "nag hahandog", "mapag uunauà, "nag sisi silâ" (nagsisisilâ), "na acay" (naacay lumiyag), "mapag ala-ala", "ma anyó" (maanyong tumitig), "pag lililo", "nag hihimutóc", "nag aapuhap", "pang aliu", "mag Páhiná 85mulâ", "mag aama", "nag bagong hibic", "mag bubo", "mag papasalamat", "nan~ga caacmâ", "mag aliu", at marami pa: mga panglaping kung bakit inihihiwalay, gayong malimit din namang isama o ikabot sa mga ugat. Napaghahalatang sa mga kahistang gumawa sa "Florante" ng 1861 ay may napasamang mangmang; at ang pagkakaibaiba ng pagkasulat o pagkalimbag ng mga salita—na sa isang dako'y tumpak, kabit ang mga panglapi sa mga dapat sa kabitang ugat, samantalang sa ibang dako nama'y hiwalay at may pinagkakabit namang hindi dapat pagsamahin—ay walang ibang pinatutunayan kundi ang pagkakaroon nga ng araláng kinatulong ng mga sanáy at maalam.

At sa kamay ng araláng iyan nagdaang walang sala ang bahaging dinadaliri natin. Kaya, ang "na" ay napahiwalay sa "sabi". Na siyang sa "Kun sino ..." ay ikinabit sa dapat pagkabitan, ginawang "napangarap" "nasabi", at siyang lalong ikinagago. Gago na sa pamimigkas ay gago pa sa pagkasulat. Kaya, ang "na" kay De los Santos, na "lo seño y te avisó" (napangarap at nasabi sa iyo), ay siyang tama. Sa pamamagitan nito, ang kagarilan ng "aquing napangarap nasabi sa iyó" ay naging pagkasarapsarap sa "aking napangarap at nasabi sa iyo". Na, labis naman dito ang bilang ng pantig? Labis nga, sa pagkakasulat, nguni't hindi sa pamimigkas. Kahalintulad lamang ng mga halimbawang nadaliri na sa ika 20, ika 45 at ika 46 na paliwanag. At wala ring pinag-ibhan sa "dampiohan", na kung isusulat ngayon ay "dampiyohan", na:

"Halina, irog co,t, ang damit co,i, tingnán,

ang hindi mo ibig dampioháng calauang"...

Paano nga ang gagawin, kung ang "dampiohan" ay isusulat ng "dampiyohan", ayon sa bagong pagsulat? Mapaiikli kaya ang "dampiyohang kalawang", upang maging sukat sa pantig?

Na, sa salitang iyan ay maipapalit ang "dapyohan" pagka't siya ring kahulugan, at iisa rin naman ang "dapyo" at "dampiyo"? Maaari nga; nguni't sino ngayon ang makatitiyak kung alin ang ginamit ni Balagtas? At sakaling "dampiohan" ay ano at papapalitan natin sa para sa kanya naman ay iisang bigkas lamang Páhiná 86ang "iya", "iyo" atbp. ayon sa mga halimbawang dinaliri, at para sa kanya'y lalong mahalaga ang "bilang ng pantig sa pangungusap" kay sa "bilang ng pantig ng pagkakasulat"?

"caloloua,i, gulo,t, púso,i, nadararáng

sa nin~gas n~g sintang bago cong naticmán."

sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay "nadadarang" ang nakalagay. Nguni't may palagay kaming ito'y binago lamang, upang maianyo sa pamimigkas ngayon, gaya rin naman ng pagkakabago sa katagang "marampî", na ginawang "madampî'", sa tulang:

"man~ga dalirî co,i, na aalang-alang

marampî sa balát na cagalang-galang".

"Dito co naticmán ang lalong hinagpís,

higuit sa dalitang na unang tini-is"...

ang "na unang" na iyan ay kahalintulad lamang ng "na sabi" at "na aba", "na aalang-alang", atbp., na dapat basahing "naunang", "nasabi", "naaba", "naaalang-alang". Pawang kamalian lamang ng araláng kahista.

Tungkol sa "n~guni,i," ay naging parang bugtong na anak ang ligazon "i" o "y" sa lagay niyang ito. Ganito ang maliwanag at walang alinlangang nasa sipi namin: nguni't sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay ligazon "t" ang nakalagay. Sa sipi man naman namin ay laging "t" ang ginagamit sa mga pangsubaling "nguni" at "dapoua". Aywan nga kung bakit dito na lamang naging "i". Maging ang "y" sa "anaki'y" ng "Kun sino ...", sa kanyang:

"Pag-ibig anaki'y aking nakilala

di dapat palakhin ang batà sa sayá"...

pati nga ng "anaki'y" diyan ay "anaqui,t," sa sipi namin. Nguni't ang pang-ugnay na iyang "y" ay "isang halamang napakalusog at mabulaklak hangga nitong mga huling panahon at ngayon na nga lamang naging lanta". Páhiná 87Karaniwan ding gamitin, di pa nalalaon, sa mga "datapuwa" at "nguni" at "subali", na kaipala'y higit pa kay sa "t".

"dapoua,t, ang baya,i, tat-long arao halos

na nacalimutan ang gauing pagtulog"...

ayon kay De los Santos ay "matulog" ang tunay; at kay P. Sayo ay "matulog" din nga ang nakalagay. Nguni't sa aming sipi at sa "Kun sino ..." ay "pagtulog" ang nakalagay.

"Ang aca,i, cong hocbo,i, cúsang pinahimpil

sa paá nang isang; bundok na mabangin"...

ay maliwanag na isa lamang kamalian "Akay" ang sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay ganito naman—naging "na" ang "cong".

"Ang akay na hukbo'y kusang pinahimpil

sa paa nang isang bundok na mabangin"...

"Pangimbuló niya,i, lalo nang nag-álab

nang aco,i, tauaguin tangulan ng Ciudad".

Ang naritong "tauaguin tangulan" ay kahalintulad din marahil ng "napangarap nasabi". Hindi rin kay Balagtas marahil. Mahirap paniwalaang "balangkas Balagtas" ang kagarilang iyan. Kaya, kung paanong natuklasang may "at" ang "napangarap at nasabi", ayon kay De los Santos, ay dapat ding tuklasin ang lunas sa kagarilan ng tauaguin tangulan". At ang kay P. Sayo, na "tawaging tanggulan"—may ligazon "g" ay siyang tama.

"ang Conde Adolfo,i, nag-papacamatáy

dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal".

sa "Kun sino ..." at sa iba pa ay may pang-ugnay na Páhiná 88kalakip ang "Corona", na isang "t". Sa "korona't kay Laura'y makasal". Hindi isang kuwit lamang. Nguni't may palagay kaming labis na riyan ang ligazon "t". Tumpak ang kuwit. Sapagka't ang ibig sabihin ni Balagtas ay kaya lamang nagpapakamatay na mapakasal kay Laura si Adolfo'y dahil na dahil lamang sa "Corona", at di dahil sa korona at kay Laura. Para kay Adolfo, na isang taong "sakim sa yaman at kapangyarihan", ang pag-aasawa kay Laura ay isa lamang kaparaanan upang mapaluklok sa "Trono". "Maging Hari" ang tangi at totohanan niyang layon at pangarap! Kaya, ang sabing: "ang Conde Adolfo,i, nagpapacamatay dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal" ay tamangtama.

"Dî binig-yang daang aquing pang mabunot

ang sacbat na cáliz at maca-pamoóc"...

"Dî binigyan daan aking pang mabunot" ...

na lalong naging garil. Kung ginawa man lamang sanang "di binigyang daang akin pang mabunot"—(na ang "akin" lamang ang inalisan ng ligazon)—ay manapa'y tama. Nguni't kay Balagtas nga kaya iyang kalakuerdang iyan ng mga pang-ugnay? Sa kanya nga kaya iyang sunodsunod na "binig-yang" at "daang" at "aquing" at "pang" ...? Katakottakot na "palamuti" at kagulatgulat na pananagalog! Hindi, hindi kay Balagtas iyan. Marahil ay walang ligazon ang "aquin" upang makahingahinga naman ng kaunti ang dagundong ng kalakuerda!... Subali't ganyan ang sa "Kun sino ..." at sa sipi namin.

"!ay Amá co! baquit...? !ay Fleridang toua!

catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa."

ang "bayaan" dito ay pinabayaan nga at di linagyan ng ligazon! Maanong nanghiram man lamang sana sa kay damidaming nasa unahan at ikinabit sa "bayaan"! Sana'y naging "bayaang aco,i, mapayapa", gaya ng na kay P. Sayo.Páhiná 89

At ang ligazong yaong nawala sa "bayaan" ay tingnan nati't yumakap naman sa "magta-anan". Nagkaroon ito, gayong di dapat magkaroon. Dapat ngang basahin lamang "magtaanan", nguni't hindi "magtanan" (gaya kay P. Sayo), ang "magta-anang" sa:

"cúsang magta-anang sa Real Palacio" ...

Nariyan ang ilang paliwanag, na maaaring maging saligan, kung ibig, ng isang dalubhasang pagbubuu o pagpapanauli ng datihang "Florante". Sa kagandahang palad ay walang mga salita at pangungusap na nababago ang siping ito kay sa natatandaan ng mga anak ng dakilang Makata; at may mga kamalian man nga ito, ang kamalian ay di sa ano man kundi sa pagkakalimbag na lamang, at pawa namang nangahahalata sa unang malas pa lamang. Ang pagkabanluga ng ortograpia, na nagpapakilala ng kawalang ingat ng kahista—na di kailangang maging "cun" ang datihang "cong", "cundi" ang datihang "condi", "catauan" ang "catao-an", "datapua" ang "datapoua", "catuiran" ang "catouiran", "sasaquián" ang "sasac-yan", "mucha" ang "muc-ha", "balaquiót" ang "balac-yot", "rube" ang "rubi", "mag-adia" ang "mag-adiya" at iba't iba pa, saka hindi kailangang mapasama man o mapahiwalay ang mga panglapi, o magkakabit man ang dalawang salita (gaya ng "di" at "co", "mo" at "na", "di" at "pa"), o magkahiwahiwalay man ang mga pantig ng iisang salita (gaya ng "nag sisi sila", "na aba", atbp.)—; ang pagkabanluga nga ng ortograpia at ang maliliwanag na kamalian sa limbagan ay madaling maitutumpak.

Nguni't hindi namin ginawa ang ganitong pagtutumpak sapagka't wala kaming ibang hangad kundi maipakilala lamang ang tunay na sipi ng lumabas noong 1861—na buháy pa ang Makata—at siping sinakit na maging siya rin at walang munti mang kaibhan, pati sa kanyang mga kamalian.

Wala nga kaming munti mang binago sa siping ito. Ni isa mang kuwit ay hindi inalis. At wala namang idinagdag, ni isa mang tuldik na pangtanong, kahi't napaghahalatang talagang kulang at sa kapaubayaan na lamang ng kahista. At ang pag-iingat namin ay pinapagibayo sa pagsipi sa mga ginamit na kudlit sa mga Páhiná 90pangdulo ng talata; mga kudlit, na gaya na nga ng dinaliri namin sa mga halimbawang ilinahad sa ika 25 paliwanag, ay malimit na "mapalagay kahi't na paano", bagama't may nangatutumpak din. Ang tanging di namin napag-ingatang lubos ay ang pagkakalagay ng mga kudlit na pabigla ("acento agudo"), kung nanga sa gitna ng talata; subali't oo, at pinag-ingatang labis, ang lahat nang nangasadulo ng talata, pati na ng mga pabigla.

LAURA. Para kay Balagtas, ang "Laura" ay maaaring gawing dalawa o tatlong pantig. Tatlo sa ganitong halimbawa at iba pa:

"Uala na Laura,t, icao nan~ga lamang

ang macalulunas niyaring cahirapan"...

"N~gunî !sa abáco! !ay sa laquing hirap!

ualâ na si Laura,i, !aquing tinatauag!"

"Dî cong acó poo,i, utusang mang-gúbat

nang Harî mong Amá sa alin mang Ciudad...?"

dadalawang pantig at maikli nga lamang dito; nguni't sa susunod na halimbawa at sa iba't iba pa ay pinahaba naman at ginawang tatlo:

"putong na turbante ay calin~gas-lin~gas,

pananamit moro sa Persiang Ciudad".

"...masayáng Ciudad na lúpà ni iná?

disin ang búhay co,i, dî lubháng nag dusa".

Pinapaging anim nga ang limang pantig na "masayáng Ciudad"; kaya, ang ginawa ni P. Sayo ay pinangunahan ng "sa" ang "masayang Ciudad", ginawang anim; nguni't sapagka't wala nang magawang pagdaragdag sa lilima ring "sa Persiang Ciudad" (sa una) ay pinabayaang gaya rin nang dati at di dinagdagan.

RUBE. Sa aming sipi ay "rube" ang nakalagay, at hindi "rubí" gaya ng nasa iba. Walang makatitiyak kung alin ang katotohanan, bagama't ang "rubi" ay siyang wasto't tama.

BINALAT-CAYO. Sa aming sipi ay may "capucha" o kudlit na biglang paimpit ang "yô"; kaya, tumutunog na pabigla at paimpit sa lalamunan ang pagbigkas. Nguni't, ayon sa tulang ito:

"Dito na nahubdan ang cababayan co

n~g hirám na bait na binalat-cayo"...

ang "binalat-cayo" ay hindi gaya ng atin ngayon, na paimpit nga ang pagbigkas sa "yo". Maliwanag ngang nang panahong yaon ni Balagtas, at maging nang panahon nina Noceda at Sanlucar, ang salitang iyan ay pabigla lamang, nguni't hindi paimpit, gaya ngayon. Walang kaibhan sa "taliba"—na ginagawa na ngayong "talibà" ng mga may mahihinhin at binabaing dila. At makikita nati't ganyan ding kapalaran ang sasapitin ng "bini-bini"—na sapagka't kawangis ng "mabini"—ay binibigkas na ring paimpit sa dulo. Bukas-makalawa ay maririnig na nating "kabinibian" ang "kabinibinihan" ngayon.

BIANAN. Ano ang lasa ninyo sa "titic ng Monarcang caniyang bianan"? Ito ay nakasulat na "bienan" sa iba, bagama't sa matandang diksionario ay talagang "bianan"; ano nga sa pangdingig ninyo ang "caniyang bianan"? Maikli baga o sukát na?

"Touáng pan~galauá cong hindî man Lan~git

ang itinapon nang mahinhing titig"...

nguni't ang "itinapong" ito ay napaghahalatang kamalian lamang ng limbagan, at dapat basahing "itinatapon".

LAHI. Tila mali, tila hindi "lahì" kundi kaipala ay "lakì" ang nasa sumusunod na tula:

"at sa ca-auay ma,i, dî co ninanais

ang lahì ng dusang aquing napagsapit".

tila nga lalong tama riyan ang "laki ng dusang aking napagsapit"; nguni't ano at "lahi" ang naririyan? Hindi kaya mali? Siyang nasa lahat na. Mahirap ngang maging mali. At sa katotohanan ay talagang hindi nga mali. "Lahi" ngang talaga, at ang katagang iyang kay pagkagandaganda ng pagkakagamit diyan, ay di kaya pinananaghilian ng ating mga makata ngayon?

"siyang paglusob co,t, nang hucbong aquibat

guinipit ang digmáng cumubcób sa Ciudad".

ang "digma" riyan ay di siyang nalalaman natin ngayon, kundi kasingkahulugan ng "hukbo", sapagka't hukbo lamang ang maaaring kumubkob sa isang siudad. At maliwanag na hindi kasingkahulugan ng "guerra", gaya ngayon, sapagka't sana ay hindi na ginamit ni Balagtas ang salitang "guerra".

"Sa caliua,t, cánan niya,i, nalagalág

man~ga soldados cong pauang mararahás"...

ay lipas na ngayon. Iba sa "naglagalag", "nagyao't ditong walang tiyak na patutunguhan" o "naghampas-lupa"; nguni't mapaghahaka nating kasingkahulugan ng "napatalatag" o "nátalatag".

TINAMPAL. Sino nga ang tumampal at sino naman ang tinampal? Sa sipi namin ay ganito ang nakalagay:

"Pupugutan dahil sa hindi pagtangáp

sa sintang mahalay nang Emir sa Ciudad,

nang mag-ásal hayop ang morong pangahás

tinampál sa muc-hâ ang himalang dilág".

Ganito rin ang kay P. Sayo, at lumalabas na ang himalang dilag na si Laura ay siyang tinampal. Ganito rin ang kay De los Santos. Nguni't kung pakasusuriin natin ay tila mahuhulog tayo sa paniwalang tama ang nasa "Kun sino ..." na ang tumampal ay ang "himalang dilág".

Tinampal ang morong pangahas, sapagka't nag-asal hayop; at dahil sa pagkakatampal ay napoot ang Emir at ipinag-utos na pugutan ang "himalang dilág". Ang tampal ay siyang tanda ng "hindi pagtangap sa sintang mahalay nang Emir sa Ciudad".

"Umupo,t, quinalong na naghihimutoc,

catauan sa dusa hinin~ga,i, natulog"...

"N~guni't, sa púsò co,i, matamís pang lubhà

natuloy naquitíl ang hinin~gang abà"...

ano nga ang inyong sabi tungkol sa dalawang iyan? At ano ang inyong lasa? Sa una ay may kaunting kabaguhan, sa palimbag ni P. Sayo, ang huling talata ay ginawang "katawan sa dusa'y hininga'y natulog"; nguni't binago man ay tila kasinglasa rin ng "matamis pang lubha natuloy naquitíl ang hiningáng aba". Mga tulang inabot ng "tabsing sa dagat", mga lipad na sa kaitaasa'y inabot ng pagkahapo; opo, pagkahapo, gaya na nga nitong inyong lingkod, na nahahapo na at kinakapos; kung kaya, tinatapos na rito ang mga paliwanag na ito.

Lubha ngang kanaisnais, kung sa likod ng mga pagpapagod na ito ay matuklasan at mapagsamasamang panibago ang lahat nang sangkap, na waglitwaglit ngayon ng dakilang likha ni Balagtas, upang ang walang kahambing na Monumento ng Panitikan at ng Lahing Tagalog ay muling maibangong gaya rin nang dati.

FLORANTE

at

LAURA

May Paunang Salita at mga Paliwanag

ni

CARLOS RONQUILLO

Maynila
1921

TALAAN NG NILALAMAN

PAUNANG SALITA

FLORANTE

at

LAURA

Sipi sa lumabas noong buháy pa ang dakilang
Makatang may akda, na linimbag sa
"Imprenta de Ramirez y Giraudier"
noong 1861, at linagyan ng
Paunang Salita at ng mga
Paliwanag

ni

CARLOS RONQUILLO

Kaparis na kaparis ng ipinamana ng Makata
sa kanyang mga anak, na sariwang nakikintal
sa kanilang isip magpahangga
ngayon

MAYNILA
1921

Pinagdaanang Buhay

ni

FLORANTE at ni LAURA

sa

Cahariang Albania

Quinuha sa madlang "cuadro histórico" o pinturang
nag sasabi sa mga nangyayari [1] nang unang
panahón sa Imperio nang Grecia, at tinula
nang isang matouain sa versong
tagálog.

Reimpreso-Manila
Imprenta de Ramirez y Giraudier
1861

CAY CELIA

SA BABASA NITO

PUNÒ NANG SALITÂ

FIN

MGA TALABABA

MGA PALIWANAG

FLORANTE

at

LAURA

May Paunang Salita at mga Paliwanag

ni

CARLOS RONQUILLO

Maynila 1921

TALAAN NG NILALAMAN

PAUNANG SALITA

FLORANTE

at

LAURA

Sipi sa lumabas noong buháy pa ang dakilang Makatang may akda, na linimbag sa "Imprenta de Ramirez y Giraudier" noong 1861, at linagyan ng Paunang Salita at ng mga Paliwanag

ni

CARLOS RONQUILLO

Kaparis na kaparis ng ipinamana ng Makata sa kanyang mga anak, na sariwang nakikintal sa kanilang isip magpahangga ngayon

MAYNILA 1921

Pinagdaanang Buhay

ni

FLORANTE at ni LAURA

sa

Cahariang Albania

Quinuha sa madlang "cuadro histórico" o pinturang nag sasabi sa mga nangyayari[1] nang unang panahón sa Imperio nang Grecia, at tinula nang isang matouain sa versong tagálog.

Reimpreso-Manila Imprenta de Ramirez y Giraudier 1861

CAY CELIA

SA BABASA NITO

PUNÒ NANG SALITÂ

FIN

MGA TALABABA

MGA PALIWANAG

Maynila
1921

Sipi sa lumabas noong buháy pa ang dakilang
Makatang may akda, na linimbag sa
"Imprenta de Ramirez y Giraudier"
noong 1861, at linagyan ng
Paunang Salita at ng mga
Paliwanag

Kaparis na kaparis ng ipinamana ng Makata
sa kanyang mga anak, na sariwang nakikintal
sa kanilang isip magpahangga
ngayon

MAYNILA
1921

Quinuha sa madlang "cuadro histórico" o pinturang
nag sasabi sa mga nangyayari [1] nang unang
panahón sa Imperio nang Grecia, at tinula
nang isang matouain sa versong
tagálog.

Reimpreso-Manila
Imprenta de Ramirez y Giraudier
1861