The Project Gutenberg EBook of Confessiones, by Saint Augustine

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Confessiones

Author: Saint Augustine

Editor: M. Dubois
        Edward Bouverie Pusey

Release Date: October 10, 2010 [EBook #33849]
[Last Updated: October 13, 2013]

Language: Latin

Character set encoding: ASCII

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK CONFESSIONES ***




Produced by Steven Giacomelli, Keith Edkins and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
file was produced from images generously made available
by The Internet Archive/Canadian Libraries)





S. AURELII

AUGUSTINI

CONFESSIONES

POST EDITIONEM PARISIENSEM NOVISSIMAM

AD FIDEM

CODICUM OXONIENSIUM RECOGNITAE,

ET POST EDITIONEM M. DUBOIS

EX IPSO AUGUSTINO ILLUSTRATAE.

       *       *       *       *       *

OXONII,

J. H. PARKER;

J. G. ET F. RIVINGTON, LONDINI.

MDCCCXXXVIII.

       *       *       *       *       *


{vii}

MONITUM.

Quum Patrum studium omni fere tempore in Ecclesia Anglicana floruerit,
mirum sane accidit, non nisi unum S. Augustini opusculum[1], quod sciam,
idque historici tantum argumenti, typis apud nos unquam mandatum fuisse.
Auspicatius ergo a nullo alio exordium sumpturam fore Bibliothecam hanc
Patrum duximus, quam ab ipso Augustino, neque opera ejus selecta quam ab
ipsius Confessionibus, tum quia indolem Sancti Patris, ingenium, vitam,
mores optime declarent, tum vero quia iis, qui pietati gnaviter studuerunt,
nunquam non (si modo licuerit) in manibus versatae sint. Operi tam insigni,
et saeculorum plus quam tredecim quae id in succum et sanguinem pietatis
suae converterunt, suffragiis, amore, studio, comprobato, non est quod
immoremur; id ergo paucis tantum exponemus, quod in hac editione praestare
voluerimus.

Et nos quidem editione Benedictina contenti fuissemus, quam certe, (si in
hac vel illa Patrum editione minus diligenter egerint Monachi quidam
ordinis illius impigerrimi, deque Patribus optime meriti,) solito labore et
patientia, summaque cura et fidelitate concinnarunt, praesertim cum
recentius adhuc summa cum diligentia denuo recensita sit et emendata; eorum
tamen scrupulis occurrere voluimus, quibus suspectum est quicquid Ecclesiae
Romanae elaboraverint asseclae, quosque a Patrum studio absterret
corruptelarum nescio quarundam suspicio. Quo ergo huic timori mederemur,
codices Manuscriptos, quotquot Bibliothecae nostrae habent, contulimus; et
textum Benedictinum pro fundamento quidem ponentes, varias etiam lectiones,
quas notarunt {viii} Benedictini, sedulo pensitantes, codicum Oxoniensium
quoque, in nova hac editione paranda, opem adhibuimus. Et quatuor quidem ex
iis jamdudum in gratiam editorum Benedictinorum, hic illic collati erant;
quod tamen, etsi non infide, negligentius tamen certe factum est. Quos cum
accuratius contulissemus, e duobus eos fontibus profluxisse apparuit; et
eorum quidem, quos literis ABCD insignivimus[2], tantam esse inter se
affinitatem, ut ex uno Ms. eos exscriptos esse suborta sit suspicio; alias
tamen, (etsi rarius in lectionibus majoris momenti,) adeo in diversa
ierunt, ut ad unam potius, quam dicunt, "familiam" pertinere visi sint,
quam ab uno exemplare desumpti. Codex autem reliquus E, ad aliam omnino
familiam pertinet; adeo ut mirum sit eum qui codices BCDE olim contulerit,
"codd. Anglicanis" toties hanc vel illam lectionem tribuerit, cum cod. E ut
plurimum a caeteris diversam sistat. Indoles autem horum Mss. clarius nobis
innotuit, inspectis Varr. Lectt., quas editor recentior Benedictinus D.
Martin, suae Confessionum editioni (Parisiis 1741) subjecit, quippe qui
Mss., quos adhibuerit, nominatim fere ubique adducat. Postquam ergo horum
lectiones sedulo notaveramus, codd. ABCD maxime cum antiquissimo illo
codice Germ. 1. (saeculi, sicut ille autumat, octavi, adeoque vix
quadringentos post editas Confessiones annos descripto) congruere
reperimus; E vero potius cum Bertinensi. Hi autem in libb. x. et xi
universis, quater tantum, (quoad saltem lectiones utriusque notavit D.
Martin,) inter se concordant; caeteris Mss. praecipuis, Gislen. Camer.
Aquic. Torn. 1., cum utroque ut plurimum congruentibus, quoties a lectione
vulgata discedant; ita tamen ut Germ. 2. plerumque cum Germ. 1. congruat,
uterque vero, ut et Bertin., lectiones plures sibi proprias habeat.
"Familias" ergo, quas vocant, duas admodum diversas exhibent. Codd. autem
Oxon. ita cum utroque congruunt, ut in aliis rursus discedant, unde liquet
eos e codicibus antiquis, his affinibus, potius quam ex ipsis fuisse
derivatos; {ix} saepissime vero eas lectiones habent, quas Benedictini,
tanto supellectile muniti, in "codd. antiquissimis" vel "optimis" exstare
testati sunt.

Cum Codd. ergo ABC, quos per benevolentiam Praefectorum et Sociorum Colleg.
Mertonensis et Aenei Nasi, mihi domi habere licuit, amicorum juniorum ope
adhibita, textum Confessionum a capite ad calcem contuli; codd. vero DE,
quos non nisi in Bibliotheca Bodleiana conferre licuit, postquam eorum
indolem satis exploraverim, iis tantum in locis, haud paucis sane, inspexi,
ubi codd. jam collati inter se discreparunt. Lectt. porro Varr. minoris
saepe, vel nullius fere, momenti notavi, quo codd. nostrorum indoles melius
innotesceret; verborum autem ordinem, quem Augustinus subtilem et limatum
imprimis adhibet, utpote qui Rhetor olim fuerit et "acutis auribus"
praeditus, tacite, ne taedio foret crebra harum minutiarum adnotatio, ad
eorumdem fidem immutavi. Immutavi autem, cum, etsi minutum sit, suum tamen
habeat leporem. Opere vero jam ad finem perducto, merita editionis
Benedictinae adeo non elevare vellem, ut nequeam non admirari summam fidem,
diligentiam, acumen, quae in ea concinnanda, adhibuerunt Monachi
Benedictini.[3]

Notulas, quas textui subjecimus, utiles fore speravimus, quod Augustini
mentem subinde plenius declararent, vel rem aliquam, quam in Confessionibus
obiter tantum tetigerit, expressius tractarent, vel ex alia quadam parte
ante oculos sisterent. Eas autem ex editione M. Dubois (Paris. 1776)
maximam partem desumptas esse, jam diximus; quasdam ipsi adjecimus, maxime,
quae ad Manichaeorum haeresin pertinent. Ubique autem fere verba ipsius
Augustini adhibuimus, tum ne nostra cum ipsius sententiis miscere quibusdam
videremur, tum vero quod ipse sensus suos magis vivide esset {x} aperturus,
tum denique quod thesaurus quodammodo sententiarum et dictorum Sancti
illius ita evasurus foret, unde ii, qui in operibus ejus minus versati
essent, divitias, quas per insignem hunc servum Suum Ecclesiae Suae
contulit Deus, rectius aestimarent. Faxit Ille, ut scripta inclyti hujus
sanctique propugnatoris sanae fidei pietatisque virilis, regnum Ejus,
"cujus erat et cui serviit" nunc etiam promoveant.

  E. B. P.

  _Oxonii_
  _Die festo S. Bartholomaei_
  A.D. 1838.

       *       *       *       *       *


{xi}

AUGUSTINUS DARIO COMITI, EPISTOLA 231, N. 6.

"Sume libros, quos desiderasti, Confessionum mearum. Ibi me inspice, ne me
laudes ultra quam sum; ibi non aliis de me crede, sed mihi; ibi me attende,
et vide quid fuerim in meipso, per meipsum: et si quid in me tibi
placuerit, lauda ibi mecum, quem laudari volui de me; neque enim me.
Quoniam ipse fecit nos, et non ipsi nos: nos autem perdideramus nos; sed
qui fecit, refecit. Cum autem ibi me inveneris, ora pro me, ne deficiam,
sed perficiar."

EX LIBRO DE DONO PERSEVERANTIAE, CAP. XX.

"Quid autem meorum opusculorum frequentius et delectabilius innotescere
potuit, quam libri Confessionum mearum? Cum et ipsos ediderim antequam
Pelagiana haeresis exstitisset, in eis certe dixi Deo nostro, et saepe
dixi: 'Da quod jubes, et jube quod vis.' Quae mea verba Pelagius Romae cum
a quodam fratre coepiscopo meo fuissent eo praesente commemorata, ferre non
potuit; et contradicens aliquanto commotius, pene cum eo qui illa
commemoraverat, litigavit."

LIB. II. RETRACTATIONUM CAPUT VI.

"Confessionum mearum libri tredecim, et de malis et de bonis meis Deum
laudant justum et bonum, atque in eum excitant humanum intellectum et
affectum; interim quod ad me attinet, hoc in me egerunt cum scriberentur,
et agunt cum leguntur. Quid de illis alii sentiant, ipsi viderint; multis
tamen fratribus eos multum placuisse et placere scio. A primo usque ad
decimum de me scripti sunt: in tribus caeteris, de Scripturis sanctis; ab
eo quod scriptum est, _In principio fecit Deus coelum et terram_[4], usque
ad sabbati requiem."

       *       *       *       *       *


{xiii}

ARGUMENTUM.

    LIBER PRIMUS.

    A Dei laudibus exorsus, recolit vitae suae primordia ad annum decimum
    quintum. Infantiae peccata agnoscit et pueritiae; atque hac aetate in
    lusum et puerilia quaeque oblectamenta, quam in litterarum studia
    procliviorem se fuisse confitetur. p. 1

    LIBER SECUNDUS.

    Ad aetatem aliam progreditur, primumque adolescentiae suae, id est,
    sextum decimum vitae annum, quem in paterna domo studiis intermissis
    consumpserat arbitrio proprio ac libidinibus indulgens, ad mentem
    revocat cum gravi dolore, in quibus maxime miratur, se furtum quoddam
    gratis perpetrasse; quod contra, cor humanum non nisi aliqua boni
    specie in malum trahi. 18

    LIBER TERTIUS.

    De annis aetatis illius decimo septimo, decimo octavo, et decimo nono
    transactis Carthagine, ubi dum studiorum gratia commorabatur,
    spectaculis et flagitiis ultro se dedit. Ciceronis Hortensio in amorem
    sapientiae accenditur. Eam superbe quaerens, in Manichaeorum haeresin
    incurrit, quorum dum hic obiter errores et ineptias exagitat, de
    flagitiis et facinoribus, et de vera justitia disserit luculenter.
    Uberes ac perennes pro filio lachrymas fundens Monnica de futura ejus
    resipiscentia certior fit, a Deo immisso somnio, et sancti cujusdam
    Episcopi responso. 27

    LIBER QUARTUS.

    Pudet se Manichaeorum sectae addictum fuisse per novennium, atque alios
    secum in eumdem errorem pertra isse; tum etiam consuluisse
    mathematicos: et amicum sibi interea morte praereptum, acerbiori quam
    aequum esset animi dolore fuisse prosecutum; cujus insignem
    conversionem memorat, et mortis ejus occasione, de vana et de solida
    amicitia {xiv} et quam fluxa sint et caduca terrena omnia, pluribus
    disserit. Mentionem facit librorum de Pulchro et Apto, a se anno
    aetatis vigesimo sexto aut vigesimo septimo conscriptorum; necnon quam
    facili negotio liberalium artium libros atque Aristotelis Categorias,
    anno aetatis ferme vigesimo, per sese intellexerit. 45

    LIBER QUINTUS.

    Annum aetatis suae exhibet vigesimum nonum, quo scilicet, comperta
    Fausti Manichaei imperitia in iis, quae isti se divinitus scire
    jactitabant, propositum in illa secta proficiendi abjecit; quo etiam
    Romam, ubi rhetoricam profiteretur, et deinde Mediolanum ut eamdem
    artem doceret, abdita Dei providentia missus est; ubi coepit audito
    Ambrosio resipiscere, et Manichaeismo abdicato, catechumenus in
    Ecclesia Catholica denuo fieri decrevit. 63

    LIBER SEXTUS.

    Monnicae matris ejus, adventus, et pium erga Ambrosium obsequium.
    Ambrosii mores et vitae habitus. Aug. annum aetatis agens trigesimum,
    Ambrosii conciones frequentat, et doctrinam Catholicam a Manichaeis
    falso insimulari clarius intelligit; fidei tamen naturam et utilitates
    haud attingit. Alypii amici ejus mores. In diversa rapitur, dum de vita
    melius instituenda deliberat; mortis quoque ac judicii metu perculsus,
    ad vitae conversionem in dies accenditur. 82

    LIBER SEPTIMUS.

    Juventatis suae exordium, id est annum aetatis trigesimum primum, ob
    mentis oculos reducit. Narrat se argumento quodam Nebridii valde
    perculsum, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi, cum de Deo non nisi
    corporaliter sentire potuerit; Manichaeos ergo impie sentire probe
    cernit, Ecclesiae vero fidem omnino amplecti nequit; a Mathematicorum
    erroribus revocatur; quaestione tamen, unde malum? misere torquetur;
    plurimum e Platonicorum libris proficit, neque tamen sufficiunt, cum de
    Christi incarnatione prave senserit; arreptis vero S. Scripturis, et
    praesertim Apostolo Paulo, dubitationes ejus omnes concidunt. 103

    LIBER OCTAVUS.

    Vitae ipsius partem attingit celeberrimam, annum aetatis trigesimum
    secundum, quo nempe cum Simplicianum consuluisset, audita ab eo
    Victorini conversione, ad imitandum exarsit. Tum vero, iis quae de
    Antonio Aegyptio monacho et duorum aulicorum conversione a Pontitiano
    didicit, magis magisque accensus, post vehementem luctam inter carnem
    et spiritum, codicem Apostoli coelesti admonitus oraculo inspexit;
    lectoque qui ipsi primus occurrit versiculo, omnino immutatur, et
    diruptis cupiditatum vinculis totus ad Deum convertitur. 125 {xv}

    LIBER NONUS.

    Uni jam Deo vivere studens, Rhetoricae professionem, sed non ante
    transactas vindemiales ferias quae proxime instabant, abjicere statuit.
    Interim rure Cassiciaco apud amicum ejus Verecundum ad percipiendam
    Baptismi gratiam se parat; ac tandem cum Alypio, et filio suo Adeodato
    baptizatur. Nec multo post, Africam repetens, Ostiam venit, cum amicis
    et matre Monnica, cujus vitam et sanctos mores brevi compendio exhibet,
    quaeque ibidem defungitur, anno aetatis suae 56, Augustini 33. 145

    LIBER DECIMUS.

    Quemadmodum prioribus Libris aperuit, qualis ante perceptam baptismi
    gratiam fuerit, in hoc scrutatur, qualis esset quo tempore haec
    scribebat. Ac primum se Deum amare profitetur. Tum quae ad ipsum
    cognoscendum incunda sit via disquirens, omnes animae suae facultates
    lustrat; sed in primis memoriam, cujus vim plane stupendam exhibet,
    Deumque in ipsa habitare dignari ostendit. Deinde inquirit in actus, in
    sensus et affectus suos, ex triplici tentatione, voluptatis,
    curiositatis et superbiae; et quid circa unamquamque praescribat
    temperantia Christiana, luculentur docet. Tum de Christo Mediatore
    disserit, cujus ope omnes animae suae languores sanatum iri confidit.
    168

    LIBER UNDECIMUS.

    Quae ex instituto dicenda occurrebant, quo tandem modo ad Officia
    Divina exequenda fuerit perductus, silentio praeterit, Deum ex eo
    laudaturus, quod Scripturae suae interiora sensim ei aperuerit. Moysen
    non nisi in Christo intelligendum esse fatetur, ne exordium quidem
    libri Geneseos, _In principio fecit Deus coelum et terram._ De his
    disserens, occurrit obtrectantibus, "quid faceret Deus antequam coelum
    et terram conderet; et unde ei in mentem venerit tandem aliquando ea
    facere, cum antea non fecisset." Dum vero iis refellendis insistit, de
    Tempore copiose et accurate disserit. 205

    LIBER DUODECIMUS.

    Primi Geneseos versiculi interpretationem prosequitur, _In principio
    fecit Deus coelum et terram_; in quo _coeli_ nomine significari docet
    creaturam illam spiritualem vel intellectualem, quae faciem Dei semper
    contemplatur; _terrae_ autum vocabulo informem materiam, ex qua rerum
    corporearum species fuerunt posthac formatae. Verum alias interpretandi
    rationes haudquaquam improbandas esse; imo ex Scripturae divinae
    profunditate sensum multiplicem erui posse et debere, quinimo, quidquid
    omnino veri in ejus verbis inveniri potest, id in iis revera contineri,
    confitetur. 226 {xvi}

    LIBER DECIMUS TERTIUS.

    Dei bonitatem vel ex hoc maxime commendari docet, quod cum rebus a se
    creatis nullatenus indigeret, eas non tantum condiderit, sed singulas
    quasque in suo genere perfecerit. Trinum Deum, ipsiusque Spiritus
    sancti proprietatem, primis Geneseos verbis insinuari ostendit; et de
    ejus in nobis effectibus praeclare omnino disserit. Deinde tota conditi
    Universi historia nobis allegorice exhiberi docet mirabilem illum
    ordinem, quem in instituenda et sanctificanda Ecclesia Deus servare
    voluit, cum non alio plane fine condita fuerint universa. 249

       *       *       *       *       *


{1}

S. AUR. AUGUSTINI

HIPPONENSIS EPISCOPI

CONFESSIONUM

LIBRI TREDECIM.[5]

       *       *       *       *       *

LIBER PRIMUS.

    A Dei laudibus exorsus, recolit vitae suae primordia ad annum decimum
    quintum. Infantiae peccata agnoscit et pueritiae; atque hac aetate in
    lusum et puerilia quaeque oblectamenta, quam in litterarum studia
    procliviorem se fuisse confitetur.

[Sidenote: I. Deum vult laudare ab ipso excitatus. Ps. 144, 3; 146, 5. Jac.
4, 6. 1 Pet. 5, 5.]

1. _Magnus es, Domine, et laudabilis valde: magna virtus tua, et sapientiae
tuae non est numerus._ Et laudare te vult homo, aliqua portio creaturae
tuae; et homo circumferens mortalitatem suam, circumferens testimonium
peccati sui, et testimonium quia _superbis resistis_: et tamen laudare te
vult homo, aliqua portio creaturae tuae. Tu excitas, ut laudare te
delectet; quia fecisti nos ad te, et inquietum est cor nostrum, donec
requiescat in te[6]. Da mihi, Domine, scire et intelligere utrum sit prius
invocare te, an laudare te; et scire te prius sit, an invocare te. Sed quis
te invocat, nesciens te? Aliud enim pro alio potest invocare nesciens te.
An potius invocaris, ut sciaris? [Sidenote: Rom. 10, 14.]_Quomodo autem
invocabunt in quem non crediderunt? aut quomodo credent sine praedicante?
[Sidenote: Ps. 21, 27. Mat. 7, 7.]Et laudabunt Dominum qui requirunt eum.
Quaerentes enim invenient eum_, et invenientes laudabunt eum. Quaeram te,
Domine, invocans te; et invocem te, credens in te: praedicatus enim es
nobis. Invocat te, Domine, fides mea quam dedisti mihi, quam inspirasti
mihi per humanitatem Filii tui, per ministerium praedicatoris tui.

{2}

[Sidenote: II. Deum quem invocat in ipso esse, ipsumque in Deo.]

2. Et quomodo invocabo Deum meum, Deum et Dominum meum? Quoniam utique in
me ipsum eum vocabo[7], cum invocabo eum. Et quis locus est in me quo
veniat in me Deus meus? quo Deus veniat in me, Deus qui fecit coelum et
terram? Itane, Domine Deus meus, est quidquam in me quod capiat te? An vero
coelum et terra quae fecisti, et in quibus me fecisti, capiunt te? An quia
sine te non esset quidquid est, fit ut quidquid est capiat te? Quoniam
itaque et ego sum, quid peto ut venias in me, qui non essem, nisi esses in
me? Non enim ego jam in inferis*, et tamen etiam ibi es. Nam [Sidenote: Ps.
138, 8.]_etsi descendero in infernum, ades_. Non ergo essem, Deus meus non
omnino essem, nisi esses in me. An potius non essem, nisi essem in te,
[Sidenote: Rom. 11, 36.]_ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia_? Etiam
sic, Domine, etiam sic. Quo te invoco, cum in te sim? aut unde venias in
me? Quo enim recedam extra coelum et terram, ut inde in me veniat Deus
meus, qui dixit: [Sidenote: Jer. 23, 24.]_ Coelum et terram ego impleo?_

[Sidenote: III. Deus sic ubique totus, ut res nulla ipsum totum capiat.]

3. Capiunt[8] ergone te coelum et terra, quoniam tu imples ea? An imples,
et restat, quoniam non te capiunt? Et quo refundis quidquid impleto coelo
et terra restat ex te? An non opus habes, ut quoquam continearis, qui
contines omnia; quoniam quae imples, continendo imples? Non enim vasa quae
te plena sunt, stabilem te faciunt; quia etsi frangantur, non effunderis.
Et cum [Sidenote: Act. 2, 18.]_effunderis super nos_, non tu jaces, sed
erigis nos; nec tu dissiparis*, sed colligis nos. Sed qui* imples omnia, te
toto imples omnia? An quia non possunt te totum capere omnia, partem tui
capiunt, et eamdem partem simul omnia capiunt? An singulas singula, et
majores majora, minores minora capiunt? Ergo est aliqua pars tui major,
aliqua minor. An ubique totus es, et res nulla te totum capit?

[Sidenote: IV. Dei majestas et perfectiones inexplicabiles.]

4. Quid es ergo, Deus meus? quid, rogo, nisi Dominus Deus? [Sidenote: Ps.
17, 32.]_Quis enim Dominus praeter Dominum? aut quis Deus praeter Deum
nostrum?_ Summe, optime, potentissime, omnipotentissime, misericordissime
et justissime, secretissime et praesentissime, pulcherrime et fortissime,
stabilis et incomprehensibilis; immutabilis, mutans omnia; nunquam novus,
{3} nunquam vetus; innovans omnia, et [Sidenote: Job 9, 5. e vers. vet.]_in
vetustatem perducens_ superbos[9], [Sidenote: Mat. 25, 27.]_et nesciunt_:
semper agens, semper quietus; colligens, et non egens; portans, et implens,
et protegens; creans, et nutriens, et perficiens; quaerens, cum nihil desit
tibi. Amas, nec aestuas; zelas, et securus es; poenitet te, et non doles;
irasceris et tranquillus es; opera mutas, nec mutas consilium: recipis quod
invenis, et nunquam amisisti*; nunquam inops, et gaudes lucris; nunquam
avarus, et usuras exigis. Supererogatur tibi, ut debeas; et quis habet
quidquam non tuum? Reddis debita nulli debens, donas debita nihil perdens.
Et quid diximus*, Deus meus, vita mea, dulcedo mea sancta? aut quid dicit
aliquis, cum de te dicit? Et vae tacentibus de te; quoniam loquaces muti
sunt.

[Sidenote: V. Petit amorem Dei, et delictorum veniam.]

5. Quis mihi dabit acquiescere in te? Quis mihi dabit ut venias in cor
meum, et inebries illud, ut obliviscar mala mea, et unum bonum meum
amplectar te? Quid mihi es? Miserere, ut loquar. Quid tibi sum ipse, ut
amari te jubeas a me, et nisi faciam irascaris mihi, et mineris ingentes
miserias? Parvane ipsa est*, si non amem te? Hei mihi! Dic mihi per
miserationes tuas, Domine Deus meus, quid sis mihi. [Sidenote: Ps. 34.
3.]_Dic animae meae: Salus tua ego sum_. Sic dic, ut audiam. Ecce aures
cordis mei ante te, Domine; aperi eas, et [Sidenote: Ex. 33, 20.]_dic
animae meae: Salus tua ego sum_. Curram post vocem hanc, et apprehendam te.
Noli abscondere a me faciem tuam: moriar, ne moriar, ut eam videam.

6. Augusta est domus animae meae quo venias ad eam; dilatetur abs te.
Ruinosa est; refice eam. Habet quae offendant oculos tuos; fateor et scio:
sed quis mundabit eam? aut cui alteri praeter te clamabo, [Sidenote: Ps.
18, 13, 14.]_Ab occultis meis munda me, Domine, et ab alienis[10] parce
servo tuo? [Sidenote: Ps. 115, 10.]Credo, propter quod et loquor_; Domine,
tu scis. [Sidenote: Ps. 31, 5.]_Nonne tibi prolocutus sum adversum me
delicta mea, Deus meus: [Sidenote: Job 9, 2, 3.]et tu dimisisti impietatem
cordis mei?_ Non judicio contendo tecum qui veritas es; et ego nolo fallere
meipsum, [Sidenote: Ps. 26, 12.]_ne mentiatur {4} iniquitas mea sibi_. Non
ergo judicio contendo tecum; quia [Sidenote: Ps. 129, 3.]_si iniquitates
observaveris, Domine; Domine, quis sustinebit_?

[Sidenote: VI. Infantiam suam describit, laudat Dei providentiam et
aeternitatem.]

7. Sed tamen, sine me loqui apud misericordiam tuam, [Sidenote: Gen. 18,
27.]_me terram et cinerem_. Sine* tamen loqui; quoniam ecce misericordia
tua est, non homo irrisor meus, cui loquor. Et tu fortasse irrides me; sed
[Sidenote: Jer. 12, 15.]_conversus misereberis mei_. Quid enim est quod
volo dicere, Domine Deus meus, nisi quia nescio unde venerim huc? in istam
dico vitam mortalem*, an mortalem vitalem, nescio. Et susceperunt me
consolationes miserationum tuarum, sicut audivi a parentibus carnis meae,
ex quo* et in qua formasti me in tempore; non enim ego memini. Exceperunt
ergo me consolationes lactis humani. Nec mater mea, vel nutrices meae sibi
ubera implebant: sed tu mihi per eas dabas alimentum infantiae, secundum
institutionem tuam et divitias usque ad fundum rerum dispositas. Tu etiam
mihi dabas nolle amplius quam dabas; et nutrientibus me dare mihi velle
quod eis dabas. Dare enim mihi per ordinatum affectum volebant quo ex te
abundabant. Nam bonum erat eis bonum meum ex eis; quod non ex eis*, sed per
eas erat: ex te quippe bona omnia, Deus; [Sidenote: 2 Reg. 23, 5.]_et ex
Deo meo salus mihi universa_. Quod animadverti postmodum, clamante te mihi
per haec ipsa quae tribuis intus et foris. Nam tunc sugere noram, et
acquiescere delectationibus, flere autem offensiones carnis meae; nihil
amplius.

8. Post et ridere coepi, dormiens primo, deinde vigilans. Hoc enim de me
mihi indicatum est et credidi, quoniam sic videmus et alios infantes: nam
ista mea non memini. Et ecce paulatim sentiebam ubi essem, et voluntates
meas volebam ostendere eis per quos implerentur, et non poteram; quia illae
intus erant, foris autem illi, nec ullo suo sensu valebant introire in
animam meam. Itaque jactabam membra et voces, signa similia voluntatibus
meis, pauca quae poteram, qualia poteram: non enim erant veri similia. Et
cum mihi non obtemperabatur, vel non intellecto, vel ne obesset; indignabar
non subditis majoribus, et liberis non servientibus, et me de illis flendo
vindicabam. Tales esse infantes didici quos discere potui, et me talem
fuisse magis mihi ipsi indicaverunt nescientes, quam scientes nutritores
mei.

9. Et ecce infantia mea olim mortua est, et ego vivo. Tu autem, Domine, qui
et semper vivis, et nihil moritur in te, {5} quoniam ante primordia
saeculorum, et ante omne quod vel ante dici potest, tu es, et Deus es
Dominusque omnium quae creasti: et apud te rerum omnium instabilium stant
causae; et rerum omnium mutabilium immutabiles manent origines; et omnium
irrationabilium et temporalium sempiternae vivunt rationes. Dic mihi
supplici tuo, Deus, et misericors misero tuo; dic mihi utrum jam alicui
aetati meae mortuae successerit infantia mea: an illa est quam egi intra
viscera matris meae? Nam et de illa mihi nonnihil indicatum est, et
praegnantes ipse vidi feminas. Quid ante hanc etiam, dulcedo mea, Deus
meus? fuine alicubi, aut aliquis? Nam quis mihi dicat ista, non habeo; nec
pater nec mater potuerunt, nec aliorum experimentum, nec memoria mea. An
irrides me ista quaerentem, teque de hoc quod novi, laudari a me jubes, et
confiteri me tibi*?

10. Confiteor tibi, Domine coeli et terrae, laudem dicens tibi de
primordiis et infantia mea quae non memini; et dedisti ea homini ex aliis
de se conjicere, et auctoritatibus etiam muliercularum multa de se credere.
Eram enim et vivebam etiam tunc, et signa, quibus sensa mea nota aliis
facerem, jam in fine infantiae quaerebam. Unde hoc tale animal nisi abs te,
Domine? An quisquam se faciendi erit artifex? aut ulla vena trahitur
aliunde, qua esse et vivere currat in nos, praeterquam quod [Sidenote: Ps.
99, 3.]_tu facis nos_, Domine, cui esse et vivere non aliud atque aliud
est; quia summe esse, atque summe vivere idipsum es? Summus enim es, et
[Sidenote: Mal. 3, 6.]_non mutaris_; neque peragitur in te hodiernus dies,
et tamen in te peragitur, quia in te sunt et ista omnia: non enim haberent
vias transeundi, nisi contineres ea. Et quoniam [Sidenote: Ps. 101,
28.]_anni tui non deficiunt_*, anni tui hodiernus dies: et quam multi jam
dies nostri et patrum nostrorum per hodiernum tuum transierunt, et ex illo
acceperunt modos, et utcumque exstiterunt, et transibunt adhuc alii, et
accipient, et utcumque existent! [Sidenote: Ibid.]_Tu autem idem ipse es_;
et omnia crastina atque ultra, omniaque hesterna et retro hodie facies,
hodie fecisti. Quid ad me, si quis non intelligat[11]? {6} Gaudeat et ipse,
dicens: [Sidenote: Ex. 16, 15.]_Quid est hoc_? Gaudeat etiam sic; et amet
non inveniendo invenire potius, quam inveniendo non invenire te.

[Sidenote: VII. Infantia quoque peccatis obnoxia.]

11. Exaudi, Deus. Vae peccatis hominum! Et homo dicit haec, et misereris
ejus; quoniam tu fecisti eum, et peccatum non fecisti in eo. Quis me*
commemorat peccatum infantiae meae? Quoniam nemo mundus a peccato coram te,
nec infans cujus est unius diei vita super terram. [Sidenote: Job 14, 4. e
vers. vet.]Quis me commemorat? An quilibet tantillus nunc parvulus, in quo
video quod non memini de me? Quid ergo tunc peccabam? An quia uberibus
inhiabam plorans? Nam si nunc faciam, non quidem uberibus, sed escae
congruenti annis meis ita inhians, deridebor atque reprehendar justissime.
Tunc ergo reprehendenda faciebam: sed quia reprehendentem intelligere non
poteram; nec mos reprehendi me, nec ratio sinebat. Nam exstirpamus et
ejicimus ista crescentes. Nec vidi quemquam scientem; [Sidenote: Joh. 5,
2.]cum aliquid purgat*, bona projicere. An pro tempore etiam illa bona
erant, flendo petere etiam quod noxie daretur; indignari acriter non
subjectis hominibus, liberis et majoribus, hisque a quibus genitus est,
multisque praeterea prudentioribus non ad nutum voluntatis obtemperantibus;
feriendo nocere niti quantum potest, quia non obeditur imperiis quibus
perniciose obediretur? Ita imbecillitas membrorum infantilium innocens est,
non animus infantium. Vidi ego et expertus sum zelantem parvulum: nondum
loquebatur, et intuebatur pallidus amaro aspectu collactaneum suum. Quis
hoc ignorat? Expiare se dicunt ista matres atque nutrices nescio quibus
remediis. Nisi vero et ista innocentia est, in fonte lactis ubertim manante
atque abundante, opis egentissimum, et illo adhuc uno alimento vitam
ducentem, consortem non pati. Sed blande tolerantur haec, non quia nulla
vel parva, sed quia aetatis accessu peritura sunt. Quod licet probes, cum*
ferri aequo animo eadem ipsa non possunt, quando in aliquo annosiore
deprehenduntur.

12. Tu itaque, Domine Deus meus, qui dedisti vitam infanti, et corpus, quod
ita ut videmus instruxisti sensibus, compegisti membris, figura decorasti,
proque ejus universitate atque incolumitate omnes conatus animantis
insinuasti; jubes me laudare te in istis et [Sidenote: Ps. 91,
2.]_confiteri tibi, et psallere nomini tuo {7} Altissime_: quia Deus es
omnipotens et bonus, etiamsi sola ista fecisses, quae nemo alius potest
facere, nisi tu, une, a quo est omnis modus; formosissime, qui formas
omnia, et lege tua ordinas omnia. Hanc ergo aetatem, Domine, qua me
vixisse* non memini, de qua aliis credidi, et quam me egisse ex aliis
infantibus conjeci, quanquam ista multum fida conjectura sit, piget me
annumerare huic vitae meae, qua vivo in hoc saeculo. Quantum enim attinet
ad oblivionis meas tenebras, par illi est qua vixi in matris utero. Quod si
et* [Sidenote: Ps. 50, 7.]_in iniquitate conceptus sum et in peccatis me
mater mea in uteru aluit_; ubi, oro te, Deus meus, ubi, Domine, ego servus
tuus, ubi aut quando innocens fui? Sed ecce omitto illud tempus: et quid
mihi jam cum eo est, eujus nulla vestigia recolo?

[Sidenote: VIII. Unde puer loqui didicerit.]

13. Nonne ab infantia huc pergens veni in pueritiam; vel potius ipsa in me
venit, et successit infantiae? Nec discessit illa: quo enim abiit? et tamen
jam non erat. Non enim eram infans qui non farer, sed jam puer loquens
eram. Et memini hoc; et unde loqui didicerim, post adverti. Non enim
docebant me majores homines praebentes mihi verba certo aliquo ordine
doctrinae, sicut paulo post litteras: sed ego ipse mente quam dedisti mihi,
Deus meus, cum gemitibus et vocibus variis, et variis membrorum motibus
edere vellem sensa cordis mei ut voluntati pareretur, nec valerem quae
volebam omnia, nec quibus volebam omnibus, praesonabam memoria*; cum ipsi
appellabant rem aliquam, et cum secundum eam vocem corpus ad aliquid
movebant, videbam et tenebam hoc ab eis vocari rem illam, quod sonabant,
cum eam vellent ostendere. Hoc autem eos velle ex motu corporis
aperiebatur, tanquam verbis naturalibus omnium gentium, quae fiunt vultu et
nutu oculorum, caeterorumque membrorum actu, et sonitu vocis indicante
affectionem animi, in petendis, habendis, rejiciendis, fugiendisve rebus.
Ita verba in variis sententiis, locis suis posita, et crebro audita, quarum
rerum signa essent, paulatim colligebam, measque jam voluntates edomito in
eis signis ore, per haec enuntiabam. Sic cum his inter quos eram,
voluntatum enuntiandarum signa communicavi, et vitae humanae procellosam
societatem altius ingressus sum, pendens ex parentum auctoritate, nutuque
majorum hominum. {8}

[Sidenote: IX. Odium litterarum, amor lusus, et vapulandi timor in pueris.]

14. Deus, Deus meus, quas ibi miserias expertus sum et ludificationes!
quandoquidem recte mihi vivere puero id proponebatur, obtemperare
monentibus, ut in hoc saeculo florerem, et excellerem linguosis artibus, ad
honorem hominum et falsas divitias famulantibus. Inde in scholam datus sum
ut discerem litteras, in quibus quid utilitatis esse ignorabam miser, et
tamen si segnis in discendo essem, vapulabam. Laudabatur enim hoc a
majoribus; et multi ante nos vitam istam agentes, praestruxerant aerumnosas
vias, per quas transire cogebamur, multiplicato labore et dolore filiis
Adam. Invenimus autem, Domine, homines rogantes te; et didicimus ab eis,
sentientes te, ut poteramus, esse magnum aliquem, qui posses, etiam non
apparens sensibus nostris, exaudire nos et subvenire nobis. Nam puer coepi
rogare te, auxilium et refugium meum; et in tuam invocationem rumpebam
nodos linguae meae; et rogabam te parvus, non parvo affectu, ne in schola
vapularem. Et cum me non exaudiebas, quod [Sidenote: Ps.21, 3.]_non_ erat
_ad insipientiam mihi_[12], ridebantur a majoribus hominibus, usque ab
ipsis parentibus, qui mihi accidere mali nihil volebant, plagae meae,
magnum tunc et grave malum meum.

15. Estne quisquam, Domine, tam magnus animus, praegrandi affectu tibi
cohaerens? estne, inquam, quisquam (facit enim hoc quaedam etiam
stoliditas,) est ergo, qui tibi pie cohaerendo ita sit affectus granditer,
ut equuleos et ungulas, atque hujuscemodi varia tormenta, pro quibus
effugiendis tibi per universas terras cum timore magno supplicatur, ita
parvi aestimet, deridens* eos qui haec acerbissime formidant, quemadmodum
parentes nostri ridebant tormenta quibus pueri a magistris affligebamur?
Non enim aut minus ea metuebamus, aut minus te de his evadendis
deprecabamur: et peccabamus tamen minus scribendo, aut legendo, aut
cogitando de litteris, quam exigebatur a nobis. Non enim decrat, Domine,
memoria vel ingenium, quae nos habere voluisti pro illa aetate satis; sed
delectabat ludere: et vindicabatur in nos ab eis qui talia utique agebant.
Sed majorum nugae negotia vocantur; puerorum autem talia cum sint, {9}
puniuntur a majoribus: et nemo miseratur pueros, vel illos, vel utrosque.
Nisi vero approbet* quisquam bonus rerum arbiter vapulasse me, quia ludebam
pila puer, et eo ludo impediebar quominus celeriter discerem litteras,
quibus major deformius luderem: aut* aliud faciebat idem ipse a quo
vapulabam; qui si in aliqua quaestiuncula a condoctore suo victus esset,
magis bile atque invidia torqueretur, quam ego cum in certamine pilae a
collusore meo superabar?

[Sidenote: X. Amore lusus et spectaculorem avocatur a litterarum studio.]

16. Et tamen peccabam, Domine Deus, ordinator et creator omnium rerum
naturalium, peccatorum autem tantum ordinator[13]: Domine Deus meus,
peccabam faciendo contra praecepta parentum et magistrorum illorum. Poteram
enim postea bene uti litteris, quas volebant ut discerem quocumque animo
illi mei. Non enim meliora eligens, inobediens eram, sed amore ludendi,
amans in certaminibus superbas victorias, et scalpi aures meas falsis
fabellis, quo prurirent ardentius, eadem curiositate magis magisque per
oculos emicante in spectacula* ludosque majorum; quos tamen qui edunt, ea
dignitate praediti excellunt, ut hoc pene omnes optent parvulis suis: quos
tamen caedi libenter patiuntur, si spectaculis talibus impediuntur a
studio, quo eos ad talia edenda cupiunt pervenire. Vide ista, Domine,
misericorditer, et libera nos jam invocantes te; libera etiam eos qui
nondum te invocant, ut invocent te, et liberes eos.

[Sidenote: XI. Morbo pressus Baptismum flagitat, quem mater certo consilio
differt.]

17. Audieram enim ego adhuc puer de vita aeterna nobis promissa per
humilitatem[14] Domini Dei nostri descendentis ad superbiam nostram; et
signabar jam signo crucis ejus, et condiebar ejus sale[15], jam inde ab
utero matris meae, quae {10} multum speravit in te. Vidisti, Domine, cum
adhuc puer essem, et quodam die pressu stomachi* repente aestuarem pene
moriturus; vidisti, Deus meus, quoniam custos meus jam eras, quo motu animi
et qua fide baptismum Christi tui Dei et Domini mei flagitavi a pietate
matris meae, et matris omnium nostrum Ecclesiae tuae. Et conturbata mater
carnis meae, quoniam et sempiternam salutem meam charius parturiebat corde
casto in fide tua, jam curaret festinabunda ut Sacramentis salutaribus
initiarer et abluerer, te, Domine Jesu, confitens in remissionem
peccatorum, nisi statim recreatus essem. Dilata est itaque mundatio mea,
quasi necesse esset ut adhuc sordidarer, si viverem; quia videlicet post
lavacrum illud major et periculosior in sordibus delictorum reatus foret.
Ita jam credebam, et illa et omnis domus, nisi pater solus, qui tamen non
evicit in me jus maternae pietatis, quominus in Christum crederem, sicut
ille nondum crediderat. Nam illa satagebat ut tu mihi pater esses, Deus
meus, potius quam ille: et in hoc adjuvabas eam ut superaret virum, cui
melior serviebat; quia et in hoc tibi utique id jubenti serviebat.

18. Rogo te, Deus meus, vellem scire, si tu etiam velles, quo consilio
dilatus sum ne tunc baptizarer: utrum bono meo mihi quasi laxata sunt lora
peccandi, an non laxata sunt*? Unde ergo etiam nunc de aliis atque aliis
sonat undique in auribus nostris, Sine illum, faciat*: nondum enim
baptizatus est: et tamen in salute corporis non dicimus, Sine, vulneretur
amplius; nondum enim sanatus est? Quanto ergo melius et cito sanarer*, et
id ageretur mecum meorum meaque diligentia, ut recepta salus animae meae
tuta esset tutela tua, qui dedisses eam? Melius vero. Sed quot et quanti
fluctus impendere tentationum post pueritiam videbantur, noverat eos jam
illa mater; et terram per eos* unde postea formarer, quam ipsam jam
effigiem committere volebat.

[Sidenote: XII. Ad litteras cogebatur, quo tamen Deus utebatur bene.]

19. In ipsa tamen pueritia, de qua mihi minus quam de adolescentia
metuebatur, non amabam litteras, et me in eas urgeri oderam; et urgebar
tamen, et bene mihi fiebat, nec faciebam ego bene: non enim discerem, nisi
cogerer. Nemo autem invitus bene facit, etiam si bonum est quod facit. Nec
qui me urgebant, bene faciebant; sed bene mihi fiebat abs te, Deus meus.
Illi enim non intuebantur quo referrem* quod me discere cogebant,
praeterquam ad satiandas insatiabiles {11} cupiditates copiosae inopiae et
ignominiosae gloriae. [Sidenote: Mat. 10, 30.]Tu vero cui numerati sunt
capilli capitis nostri, errore omnium qui mihi instabant ut discerem,
utebaris ad utilitatem meam; meo autem, qui discere nolebam, utebaris ad
poenam meam, qua plecti non eram indignus tantillus puer et tantus
peccator. Ita de non bene facientibus tu bene faciebas mihi; et de peccante
meipso juste retribuebas mihi. Jussisti enim, et sic est, ut poena sua sibi
sit omnis inordinatus animus.

[Sidenote: XIII. Quibus studiis potissimum sit delectatus.]

20. Quid autem erat causae cur Graecas litteras oderam, quibus puerulus
imbuebar, ne nunc quidem mihi satis exploratum est. Adamaveram enim
Latinas, non quas primi magistri, sed quas docent qui grammatici vocantur.
Nam illas primas ubi legere et scribere et numerare discitur, non minus
onerosas poenalesque habebam, quam omnes Graecas. Unde tamen et hoc nisi de
peccato et vanitate vitae, qua [Sidenote: Ps. 77, 39. e vers. vet. vid.
Sabat.]_caro eram*, et spiritus ambulans et non revertens_? Nam utique
meliores, quia certiores erant primae illae litterae, quibus fiebat in me,
et factum est, et habeo illud ut et legam si quid scriptum invenio, et
scribam ipse si quid volo, quam illae quibus tenere cogebar Aeneae nescio
cujus errores, oblitus errorum meorum; et plorare Didonem mortuam, quia se
occidit ob amorem, cum interea meipsum in his a te morientem, Deus vita
mea, siccis oculis ferrem miserrimus.

21. Quid enim miserius misero non miserante seipsum, et flente Didonis
mortem, quae fiebat amando Aeneam; non flente autem mortem suam, quae
fiebat non amando te, Deus lumen cordis mei, et panis oris intus animae
meae, et virtus maritans mentem meam[16] et sinum cogitationis meae? Non te
amabam, et fornicabar abs te, et fornicanti sonabat undique, Euge, euge.
Amicitia enim mundi hujus, fornicatio est abs te[17]; et Euge, euge
dicitur, ut pudeat si non ita homo sit. Et haec non flebam, sed flebam
Didonem "exstinctam, ferroque extrema secutam[18]," sequens ipse extrema
condita tua, relicto te, et terra* iens in terram: et si prohiberer ea
legere, dolerem, quia non legerem quod dolerem. Talis dementia {12}
honestiores et uberiores litterae putantur, quam illae quibus legere et
scribere didici.

22. Sed nunc in anima mea clamet Deus meus, et veritas tua dicat mihi: Non
est ita, non est ita; melior est prorsus doctrina illa prior. Nam ecce
paratior sum oblivisci errores Aeneae, atque omnia ejusmodi, quam scribere
et legere. At enim vela pendent liminibus grammaticarum scholarum: sed non
illa magis honorem secreti, quam tegumentum erroris significant. Non
clament adversus me, quos jam non timeo, dum confiteor tibi quae vult anima
mea, Deus meus, et acquiesco in reprehensione malarum viarum mearum, ut
diligam bonas vias tuas. Non clament adversum me venditores grammaticae vel
emptores: quia si proponam eis, interrogans utrum verum sit quod Aeneam
aliquando Carthaginem venisse Poeta dicit; indoctiores se nescire
respondebunt, doctiores autem etiam negabunt verum esse. At si quaeram
quibus litteris scribatur Aeneae nomen, omnes mihi, qui haec didicerunt,
verum respondebunt; secundum id pactum et placitum, quo inter se homines
ista signa firmarunt. Item, si quaeram quid horum majore vitae hujus
incommodo quisque obliviscatur, legere et scribere, an poetica illa
figmenta; quis non videat quid responsurus sit, qui non est penitus oblitus
sui? Peccabam ergo puer cum illa inania istis utilioribus amore
praeponebam, vel potius ista oderam, illa amabam. Jamvero unum et unum duo,
duo et duo quatuor, odiosa cantio mihi erat; et dulcissimum spectaculum
vanitatis equus ligneus plenus armatis, et Trojae incendium, atque ipsius
umbra Creusae[19].

[Sidenote: XIV. Litteras Graecas oderat.]

23. Cur ergo Graecam etiam grammaticam oderam talia cantantem? Nam et
Homerus peritus texere tales fabellas, et dulcissime vanus est, et mihi
tamen amarus erat puero. Credo etiam Graecis pueris Virgilius ita sit, cum
eum sic discere coguntur, ut ego illum. Videlicet difficultas*, difficultas
omnino ediscendae peregrinae linguae, quasi felle aspergebat omnes
suavitates Graecas fabulosarum narrationum. Nulla enim verba illa noveram,
et saevis terroribus ac poenis ut nossem instabatur mihi vehementer. Nam et
Latina aliquando infans utique nulla noveram; et tamen advertendo didici
sine ullo metu atque cruciatu, inter etiam blandimenta nutricum, {13} et
joca arridentium, et laetitias alludentium. Didici vero illa sine poenali
onere urgentium, cum me urgeret cor meum ad parienda concepta sua, quae non
possem*, nisi aliqua verba didicissem, non a docentibus, sed a loquentibus,
in quorum et ego auribus parturiebam quidquid sentiebam. Hinc satis elucet
majorem habere vim ad discenda ista liberam curiositatem, quam meticulosam
necessitatem. Sed illius fluxum haec restringit legibus tuis, Deus, legibus
tuis a magistrorum ferulis usque ad tentationes martyrum; valentibus
legibus tuis miscere salubres amaritudines, revocantes nos ad te a
jucunditate pestifera, qua recessimus a te*.

[Sidenote: XV. Precatio ad Deum.]

24. Exaudi, Domine, deprecationem meam ne deficiat anima mea sub disciplina
tua; neque deficiam in confitendo tibi miserationes tuas, quibus eruisti me
ab omnibus viis meis pessimis; ut dulcescas[20] mihi super omnes
seductiones quas sequebar; et amem te validissime et amplexer manum tuam
totis praecordiis meis, et eruas me ab omni tentatione usque in finem. Ecce
enim tu, Domine, rex meus et Deus meus, tibi serviat quidquid utile puer
didici; tibi serviat quod loquor, et scribo, et lego, et numero: quoniam
cum vana discerem, tu disciplinam dabas mihi; et in eis vanis peccata
delectationum mearum dimisisti mihi. Didici enim in eis multa verba utilia;
sed et quae in rebus non vanis disci possunt: et ea via tuta est in qua
pueri ambularent.

[Sidenote: XVI. Improbat modum juventutis erudiendae.]

25. Sed vae tibi, flumen moris humani! Quis resistet tibi? quamdiu non
siccaberis? quousque volves Evae filios in mare magnum et formidolosum,
quod vix transeunt qui lignum conscenderint[21]? Nonne ego in te legi et
tonantem Jovem et adulterantem? Et utique non posset haec duo; sed actum
est, ut haberet auctoritatem ad imitandum verum adulterium, lenocinante
falso tonitruo. Quis autem penulatorum magistrorum audit aure sobria, ex
eodem pulvere hominem clamantem et dicentem: "Fingebat haec Homerus, et
humana ad "Deos transferebat; divina mallem ad nos[22]?" Sed verius {14}
dicitur quod fingebat haec quidem ille; sed hominibus flagitiosis divina
tribuendo, ne flagitia flagitia putarentur*, et ut quisquis ea fecisset,
non homines perditos, sed coelestes deos videretur imitatus.

26. Et tamen, o flumen tartareum, jactantur in te filii hominum, cum
mercedibus ut haec discant; et magna res agitur, cum hoc agitur publice in
foro, in conspectu legum supra mercedem salaria decernentium; et saxa tua
percutis et sonas dicens: Hinc verba discuntur, hinc acquiritur eloquentia
rebus persuadendis sententiisque explicandis maxime necessaria. Ita vero
non cognosceremus verba haec, imbrem aureum, et gremium, et fucum, et
templa coeli, et alia verba quae in eo loco scripta sunt, nisi Terentius
induceret nequam adolescentem proponentem sibi Jovem ad exemplum stupri,
dum spectat tabulam quamdam pictam in pariete, ubi inerat pictura haec:
"Jovem quo pacto Danaae misisse aiunt in gremium quondam imbrem aureum,
fucum factum mulieri?" Et vide quemadmodum se concitat ad libidinem, quasi
coelesti magisterio:

  At quem deum (_inquit_)? Qui templa coeli summa sonitu concutit.
  Ego homuncio id non facerem? Ego vero feci illud ita, ac lubens[23].

Non omnino per hanc turpitudinem verba ista commodius discuntur; sed per
haec verba turpitudo ista confidentius perpetratur. Non accuso verba, quasi
vasa electa atque pretiosa; sed vinum erroris quod in eis nobis
propinabatur ab ebriis doctoribus: et nisi biberemus, caedebamur, nec
appellare aliquem judicem sobrium licebat. Et tamen ego, Deus meus, in
cujus conspectu jam secura est recordatio mea, libenter haec didici, et eis
delectabar miser, et ob hoc bonae spei puer appellabar.

[Sidenote: XVII. Prosequitur contra modum exercendae juventutis in re
litteraria.]

27. Sine me, Deus meus, dicere aliquid et de ingenio meo munere tuo, in
quibus a me deliramentis atterebatur. Proponebatur enim mihi negotium
animae meae satis inquietum, praemio laudis, et dedecoris vel plagarum
metu, ut dicerem verba Junonis irascentis et dolentis quod non posset
Italia Teucrorum avertere regem[24]; quae nunquam Junonem dixisse audieram:
se figmentorum poeticorum vestigia errantes sequi cogebamur, et tale
aliquid dicere solutis verbis, quale {15} Poeta dixisset versibus; et ille
dicebat laudabilius, in quo pro dignitate adumbratae personae, irae ac
doloris similior affectus eminebat, verbis sententias congruenter
vestientibus. Utquid mihi illud, o vera vita mea, Deus meus, quod mihi
recitanti acclamabatur prae multis coaetaneis et conlectoribus meis? Nonne
ecce illa omnia fumus et ventus? Itane aliud non erat ubi exerceretur
ingenium et lingua mea? Laudes tuae, Domine, laudes tuae per Scripturas
tuas suspenderent palmitem cordis mei, et non raperetur per inania nugarum
turpis praeda volatilibus. Non enim uno modo sacrificatur transgressoribus
angelis.

[Sidenote: XVIII. Quod homines curant servare leges grammaticorum, et non
divinorum praeceptorum.]

28. Quid autem mirum quod in vanitates ita ferebar, et a te, Deus meus,
ibam foras, quando mihi imitandi proponebantur homines, qui aliqua facta
sua non mala, si cum barbarismo aut soloecismo enuntiarent, reprehensi
confundebantur; si autem libidines suas integris et rite consequentibus
verbis copiose ornateque narrarent, laudati gloriabantur? Vides haec,
Domine, et taces, longanimis, et multum misericors, et verax. Numquid
semper tacebis? Et nunc eruis* de hoc immanissimo profundo quaerentem te
animam, et sitientem delectationes tuas, et [Sidenote: Ps. 26, 8.]_cujus
cor dicit tibi: Quaesivi vultum tuum; vultum tuum, Domine, requiram_. Nam*
longe a vultu tuo, in affectu tenebroso.* Non enim pedibus aut spatiis
locorum itur abs te, aut reditur ad te. Aut vero filius ille tuus minor
equos, aut currus, vel naves quaesivit, aut avolavit penna visibili, aut
moto poplite iter egit, ut in longinqua regione vivens prodige dissiparet
quod dederas proficiscenti? Dulcis pater quia dederas, et egeno redeunti
dulcior. [Sidenote: Luc. 15, 11--32.]In affectu ergo libidinoso, id enim
est tenebroso, atque id est longe a vultu tuo.

29. Vide, Domine Deus, et patienter ut vides vide, quomodo diligenter
observent filii hominum pacta litterarum, et syllabarum accepta a prioribus
locutoribus, et a te accepta aeterna pacta perpetuae salutis negligant; ut
qui illa sonorum vetera placita teneat aut doceat, si contra disciplinam
grammaticam, sine aspiratione primae syllabae, ominem, dixerit, displiceat
magis hominibus, quam si contra tua praecepta hominem oderit, cum sit homo.
Quasi vero quemlibet inimicum hominem perniciosius sentiat quam ipsum
odium, quo in eum irritatur, aut vastet quisquam persequendo alium gravius,
{16} quam cor suum vastat inimicando. Et certe non est interior litterarum
scientia, quam scripta conscientia, id se alteri* facere quod nolit pati.
Quam tu secretus es, [Sidenote: Is. 33, 5.]_habitans in excelsis_ in
silentio, Deus solus magnus, lege infatigabili spargens poenales caecitates
super illicitas cupiditates! Cum homo eloquentiae famam quaerit, astans
ante hominem judicem, circumstante hominum multitudine, inimicum suum odio
immanissimo insectans, vigilantissime cavet ne per linguae errorem dicat,
Inter hominibus*; et ne per mentis furorem hominem auferat ex hominibus,
non cavet.

[Sidenote: XIX. Pueritiae vitia quae in majores aetates transeunt.]

30. Horum ego puer morum in limine jacebam miser, et hujus arenae palaestra
erat illa, ubi magis timebam barbarismum facere, quam cavebam si facerem,
non facientibus invidere. Dico haec et confiteor tibi, Deus meus, in quibus
laudabar ab eis, quibus placere tunc mihi erat honeste vivere. Non enim
videbam voraginem turpitudinis in quam [Sidenote: Ps. 30, 23.]_projectus
eram ab oculis tuis_. Nam in illis jam quid me foedius fuit, ubi etiam
talibus displicebam, fallendo innumerabilibus mendaciis et paedagogum, et
magistros, et parentes amore ludendi, studio spectandi nugatoria, et
imitandi ludicra inquietudine? Furta etiam faciebam de cellario parentum et
de mensa, vel gula imperitante, vel ut haberem quod darem pueris, ludum
suum mihi, quo pariter utique delectabantur, tamen vendentibus. In quo
etiam ludo fraudulentas victorias, ipse vanae* excellentiae cupiditate
victus, saepe aucupabar. Quid autem tam nolebam pati, atque atrociter, si
deprehenderem, arguebam, quam id quod aliis faciebam, et si deprehensus
arguerer, saevire magis quam cedere libebat? Istane est innocentia
puerilis? Non est, Domine, non est: oro te, Deus meus. Nam haec ipsa sunt
quae a paedagogis et magistris, a nucibus, et pilulis, et passeribus, ad
praefectos et reges, aurum, praedia, mancipia, haec ipsa omnino quae
succedentibus majoribus aetatibus transeunt, sicuti ferulis majora
supplicia succedunt. Humilitatis ergo signum in statura pueritiae, Rex
noster, probasti, cum aisti: [Sidenote: Mat. 19, 14.]_Talium est regnum
coelorum_.

[Sidenote: XX. Pro bonis sibi in pueritia collatis]

31. Sed tamen, Domine, tibi excellentissimo atque optimo conditori et
rectori universitatis, Deo nostro gratias, etiamsi me puerum tantum esse
voluisses. Eram enim etiam tunc, vivebam* atque sentiebam, meamque
incolumitatem, vestigium {17} secretissimae unitatis ex qua eram[25], curae
habebam; [Sidenote: Deo gratias agit.]custodiebam interiore sensu
integritatem sensuum meorum, inque ipsis parvis, parvarumque rerum
cogitationibus veritate delectabar. Falli nolebam, memoria vigebam,
locutione instruebar, amicitia mulcebar, fugiebam dolorem, abjectionem,
ignorantiam. Quid in tali animante non mirabile atque laudabile? At ista
omnia Dei mei dona sunt; non mihi ego dedi haec: et bona sunt, et haec
omnia ego. Bonus ergo est qui fecit me, et ipse est bonum meum, et illi
exsulto bonis omnibus quibus etiam puer eram. Hoc enim peccabam, quod non
in ipso, sed in creaturis ejus, me atque caeteris*, voluptates,
sublimitates, veritates quaerebam; atque ita irruebam in dolores,
confusiones, errores. Gratias tibi, dulcedo mea, et honor meus, et fiducia
mea, Deus meus: gratias tibi de donis tuis; sed tu mihi ea serva. Ita enim
servabis me; et augebuntur, et perficientur quae dedisti mihi, et ero ipse
tecum; quia et ut sim, tu dedisti mihi.

       *       *       *       *       *


{18}

LIBER SECUNDUS.

    Ad aetatem aliam progreditur, primumque adolescentiae suae, id est,
    sextum decimum vitae annum, quem in paterna domo studiis intermissis
    consumpserat arbitrio proprio ac libidinibus indulgens, ad mentem
    revocat cum gravi dolore, in quibus maxime miratur, se furtum quoddam
    gratis perpetrasse; quod contra, cor humanum non nisi aliqua boni
    specie in malum trahi.

[Sidenote: I. Adolescentiae aetatem et vitia recolit.]

1. Recordari volo transactas foeditates meas, et carnales corruptiones
animae meae: non quod eas amem; sed ut amem te, Deus meus. Amore amoris tui
facio istud, recolens vias meas nequissimas in amaritudine recogitationis
meae, ut tu dulcescas mihi, dulcedo non fallax, dulcedo felix et secura, et
colligens* me a dispersione in qua frustatim discissus sum, dum ab uno te
aversus in multa evanui[26]. Exarsi enim aliquando satiari inferis* in
adolescentia, et silvescere ausus sum variis et umbrosis amoribus; et
contabuit species mea; et computrui coram oculis tuis placens mihi, et
placere cupiens oculis hominum.

[Sidenote: II. Annum aetatis suae decimum sextum in ardore libidinoso
consumptum.]

2. Et quid erat quod me delectabat, nisi amare et amari? Sed non tenebatur
modus ab animo usque ad animum quatenus est luminosus* limes amicitiae; sed
exhalabantur nebulae de limosa concupiscentia carnis et scatebra
pubertatis, et obnubilabant atque offuscabant cor meum, ut non
discerneretur serenitas dilectionis a caligine libidinis. Utrumque in
confuso aestuabat, et rapiebat imbecillam aetatem per abrupta cupiditatum,
atque mersabat gurgite flagitiorum. Invaluerat super me ira tua, et
nesciebam. Obsurdueram* stridore catenae mortalitatis meae, poena superbiae
animae meae; et ibam longius a te, et sinebas; et jactabar, et effundebar,
et diffluebam, et ebulliebam per fornicationes meas, et tacebas. {19} O
tardum gaudium meum! Tacebas tunc, et ego ibam porro longe a te in plura et
plura sterilia semina dolorum, superba dejectione, et inquieta lassitudine.

3. Quis mihi modularetur* aerumnam meam, et novissimarum rerum fugaces
pulchritudines in usum verteret, earumque suavitatibus metas praefigeret,
ut usque ad conjugale littus exaestuarent fluctus aetatis meae, si
tranquillitas in eis non poterat esse, fine procreandorum liberorum
contenta, sicut praescribit lex tua, Domine, qui formas etiam propaginem
mortis nostrae*, potens imponere lenem manum ad temperamentum spinarum a
paradiso tuo seclusarum? Non enim longe est a nobis omnipotentia tua, etiam
cum longe sumus a te. Aut certe sonitum nubium tuarum vigilantius
adverterem: [Sidenote: 1 Cor. 7, 28.] _Tribulationem autem carnis habebunt
hujusmodi; ego autem vobis parco_; et, [Sidenote: ver. 1.] _Bonum est
homini mulierem non tangere_; et, [Sidenote: ver. 32, 33.]_Qui sine uxore
est, cogitat ea quae sunt Dei, quomodo placeat Deo: qui autem matrimonio
junctus est, cogitat ea quae sunt mundi, quomodo placeat uxori_. [Sidenote:
Mat. 19, 12.]Has ergo voces exaudirem vigilantior, et abscisus propter
regnum coelorum, felicior exspectarem amplexus tuos.

4. Sed efferbui miser, sequens impetum fluxus mei relicto te; et excessi
omnia legitima tua, nec evasi flagella tua: quis enim hoc mortalium? Nam tu
semper aderas misericorditer saeviens, et amarissimis aspergens
offensionibus omnes illicitas jucunditates meas, ut ita quaererem sine
offensione jucundari; et ubi hoc possem, non invenirem quidquam, praeter
te, Domine, praeter te [Sidenote: Ps. 93, 20.]_qui fingis[27] dolorem in
praecepto_, et percutis ut sanes, et occidis nos ne moriamur abs te.
[Sidenote: Deut. 32, 39.]Ubi eram, et quam longe exsulabam a deliciis domus
tuae, anno illo sexto decimo aetatis carnis meae, cum accepit in me
sceptrum, et totas manus ei dedi, vesania libidinis*, licentiosae per
dedecus humanum, illicitae autem per leges tuas? Non fuit cura meorum
ruentem excipere me matrimonio; sed cura fuit tantum ut discerem sermonem
facere quam optimum, et persuadere dictione.

{20}

[Sidenote: III. De peregrinatione studiorum causa, et de parentum
proposito.]

5. Et anno quidem illo intermissa erant studia mea, dum mihi reducto a
Madauris, in qua vicina urbe jam coeperam litteraturae atque oratoriae
percipiendae gratia peregrinari, longinquioris apud Carthaginem
peregrinationis sumptus praeparabantur, animositate magis quam opibus
patris, municipis Thagastensis admodum tenuis. Cui narro haec? Neque enim
tibi, Deus meus; sed apud te narro haec generi meo, generi humano,
quantulacumque ex particula incidere potest in istas meas litteras. Et
utquid hoc? Ut videlicet ego et quisquis haec legit, cogitemus [Sidenote:
Ps. 129, 1.]_de_ quam _profundo clamandum sit ad te_. Et quid propius
auribus tuis, si cor confitens et vita ex fide est? Quis enim non
extollebat laudibus tunc hominem patrem meum*, quod ultra vires rei
familiaris suae impenderet filio quidquid etiam longe peregrinanti
studiorum causa opus esset? Multorum enim civium longe opulentiorum nullum
tale negotium pro liberis erat: cum interea non satageret idem pater qualis
crescerem tibi, aut quam castus essem; dummodo essem disertus, vel desertus
potius a cultura tua, Deus, qui es unus verus et bonus Dominus agri tui
cordis mei.

6. Sed ubi sexto illo et decimo anno, interposito otio ex necessitate
domestica feriatus ab omni schola, cum parentibus esse coepi, excesserunt
caput meum vepres libidinum; et nulla erat eradicans manus. Quinimo, ubi me
ille pater in balneis vidit pubescentem, et inquieta indutum adolescentia,
quasi jam ex hoc in nepotes gestiret, gaudens matri indicavit; gaudens
vinolentia in qua te iste mundus oblitus est creatorem suum, et creaturam
tuam pro te amavit, de vino invisibili perversae atque inclinatae* in ima
voluntatis suae. Sed matris in pectore jam inchoaveras templum tuum, et
exordium sanctae habitationis tuae: nam ille adhuc catechumenus, et hoc
recens erat. Itaque illa exsilivit pia trepidatione ac tremore; et quamvis
mihi nondum fideli, timuit tamen vias distortas, in quibus ambulant qui
[Sidenote: Jer. 2, 27.]_ponunt ad te tergum, et non faciem_.

7. Hei mihi! et audeo dicere tacuisse te, Deus meus, cum irem abs te
longius! Itane tu tacebas tunc mihi? Et cujus erant, nisi tua, verba illa
per matrem meam, fidelem tuam, quae cantasti in aures meas? Nec inde
quidquam descendit in cor, ut facerem illud. Volebat enim illa, et secreto
memini ut monuerit cum sollicitudine ingenti ne fornicarer, {21} maximeque
ne adulterarem cujusquam uxorem. Qui mihi monitus muliebres videbantur,
quibus obtemperare erubescerem. Illi autem tui erant, et nesciebam; et te
tacere putabam, atque illam loqui, per quam mihi tu non tacebas, et in illa
contemnebaris a me filio ejus, [Sidenote: Ps. 115, 6.]_filio ancillae tuae,
servo tuo_. Sed nesciebam, et praeceps ibam tanta caecitate, ut inter
coaetaneos meos puderet me minoris dedecoris, quoniam audiebam eos
jactantes flagitia sua, et tanto gloriantes magis, quanto magis turpes
essent: et libebat facere non solum libidine facti, verum etiam laudis.
Quid dignum est vituperatione nisi vitium? Ego ne vituperarer, vitiosior
fiebam; et ubi non suberat quo admisso aequarer perditis, fingebam me
fecisse quod non feceram, ne viderer abjectior quo eram innocentior, et ne
vilior haberer quo eram castior.

8. Ecce cum quibus comitibus iter agebam platearum Babyloniae, et volutabar
in coeno ejus, tanquam in cinnamis et unguentis pretiosis. Et in umbilico
ejus, quo tenacius haererem, calcabat me inimicus invisibilis, et seducebat
me, quia ego seductilis eram. Non enim et illa, quae jam [Sidenote: Jer.
51, 6.]_de medio Babylonis fugerat_, sed ibat in caeteris ejus tardior,
mater carnis meae, sicut monuit me pudicitiam, ita curavit quod de me a
viro suo audierat, jamque pestilentiosum et in posterum periculosum
sentiebat, coercere termino conjugalis affectus, si resecari ad vivum non
poterat. Non curavit hoc, quia metus erat ne impediretur spes mea compede
uxoria; non spes illa quam in te futuri saeculi habebat mater, sed spes
litterarum, quas ut nossem nimis volebat parens uterque: ille, quia de te
prope nihil cogitabat, de me autem inania; illa autem, quia non solum nullo
detrimento, sed etiam nonnullo adjumento ad te adipiscendum futura
existimabat usitata illa studia doctrinae. Ita enim conjicio, recolens, ut
possum, mores parentum meorum. Relaxabantur etiam mihi ad ludendum habenae,
ultra temperamentum severitatis, in dissolutionem affectionum variarum, et
in omnibus erat caligo intercludens mihi, Deus meus, serenitatem veritatis
tuae; et [Sidenote: Ps. 72, 7.]_prodibat tanquam ex adipe iniquitas mea_.

[Sidenote: IV. Furtum cum sodalibus perpetratum.]

9. Furtum certe punit lex tua, Domine, et lex scripta in cordibus hominum,
quam ne ipsa quidem delet iniquitas. Quis enim fur aequo animo furem
patitur? Nec copiosus adactum inopia. Et ego furtum facere volui et feci,
nulla {22} compulsus egestate nec penuria, sed fastidio justitiae*, et
sagina iniquitatis. Nam id furatus sum quod mihi abundabat, et multo
melius: nec ea re volebam frui quam furto appetebam; sed ipso furto et
peccato. Arbor erat pirus in vicinia vineae nostrae pomis onusta, nec forma
nec sapore illecebrosis. Ad hanc excutiendam atque asportandam, nequissimi
adolescentuli perreximus nocte intempesta, quousque ludum de pestilentiae
more in areis produxeramus; et abstulimus inde onera ingentia, non ad
nostras epulas, sed vel projicienda porcis, etiamsi aliquid inde comedimus;
dum tamen fieret a nobis quod eo liberet quo non liceret. Ecce cor meum,
Deus, ecce cor meum quod miseratus es in imo abyssi. Dicat tibi nunc ecce
cor meum quid ibi quaerebat, ut essem gratis malus, et malitiae meae causa
nulla esset nisi malitia. Foeda erat, et amavi eam; amavi perire: amavi
defectum meum; non illud ad quod deficiebam, sed defectum meum ipsum amavi:
turpis anima et dissiliens a firmamento tuo in exterminium; non dedecore*
aliquid, sed dedecus appetens.

[Sidenote: V. Neminem peccare sine causa.]

10. Etenim species est pulchris corporibus, et auro, et argento, et
omnibus; et in contactu carnis congruentia valet plurimum, caeterisque
sensibus est sua cuique accommodata modificatio corporum; habet etiam honor
temporalis, et imperitandi atque superandi potentia suum decus, unde etiam
vindictae aviditas oritur: et tamen in cuncta haec adipiscenda non est
egrediendum abs te, Domine, neque deviandum a lege tua. Et vita quam hic
vivimus habet illecebram suam propter quemdam modum decoris sui, et
convenientiam cum his omnibus infimis pulchris. Amicitia quoque hominum
charo nodo dulcis est propter unitatem de multis animis. Propter universa
haec atque hujusmodi, peccatum admittitur, dum immoderata in ista
inclinatione cum extrema bona sint, meliora et summa deseruntur[28], tu,
Domine Deus noster, et veritas tua, et lex tua. Habent enim et haec ima
delectationes, sed non sicut Deus meus qui fecit omnia; quia [Sidenote: Ps.
63, 11.]_in ipso delectatur justus_, et ipse est deliciae _rectorum corde_.

11. Cum itaque de facinore quaeritur qua causa factum sit, credi non solet,
nisi cum appetitus adipiscendi alicujus {23} illorum bonorum, quae infima
diximus, esse potuisse apparuerit aut metus amittendi. Pulchra sunt enim et
decora, quanquam prae bonis superioribus et* beatificis abjecta et
jacentia. Homicidium fecit. Cur fecit? Adamavit ejus conjugem aut praedium,
aut voluit depraedari unde viveret, aut timuit ab illo tale aliquid
amittere, aut laesus ulcisci se exarsit. Num homicidium sine causa faceret,
ipso homicidio delectatus? Quis crediderit? Nam et de quo dictum est
vecordi et nimis crudeli homine, quod gratuito potius malus atque crudelis
erat, praedicta est tamen causa: "Ne per otium, inquit, torpesceret manus
aut animus[29]." Quare id quoque? cur ita? Ut scilicet illa exercitatione
scelerum, capta urbe, honores, imperia, divitias assequeretur, et careret
metu legum, et difficultate rerum, propter inopiam rei familiaris, et
conscientiam scelerum. Nec ipse igitur Catilina amavit facinora sua; sed
utique aliud cujus causa illa faciebat.

[Sidenote: VI. Omnia quae boni specie ad vitia invitant, in solo Deo esse
vera et perfecta.]

12. Quid ego* miser in te amavi, o furtum meum, o facinus illud meum
nocturnum sexti decimi anni aetatis meae? Non enim pulchrum eras, cum
furtum esses; aut vero aliquid es, ut loquar ad te? Pulchra erant poma illa
quae furati sumus, quoniam creatura tua erat*, pulcherrime omnium, creator
omnium, Deus bone, Deus summum bonum, et bonum verum meum: pulchra erant
illa poma; sed non ipsa concupivit anima mea miserabilis. Erat enim mihi
meliorum copia; illa autem decerpsi tantum ut furarer. Nam decerpta
projeci, epulatus inde solam iniquitatem*, qua laetabar fruens*. Nam et si
quid illorum pomorum intravit in os meum, condimentum ibi* facinus erat. Et
nunc, Domine Deus meus, quaero quid me in furto delectaverit, et ecce
species nulla est: non dico sicut in aequitate atque prudentia; sed neque
sicut in mente hominis atque memoria et sensibus et vegetante vita; neque
sicut speciosa sunt sidera et decora locis suis et terra et mare plena
fetibus, qui succedunt nascendo decedentibus; non saltem ut est quaedam
defectiva species et umbratica vitiis fallentibus.

13. Nam et superbia celsitudinem imitatur; cum tu sis unus super omnia Deus
excelsus. Et ambitio quid nisi honores quaerit et gloriam; cum tu sis prae
cunctis honorandus unus et gloriosus in aeternum? Et saevitia potestatum
{24} timeri vult: quis autem timendus, nisi unus Deus? Cujus potestati
eripi aut subtrahi quid potest? quando, aut ubi, aut quo, vel a quo*? Et
blanditiae lascivientium amari volunt: sed neque blandius est aliquid tua
charitate, nec amatur quidquam salubrius, quam illa prae cunctis formosa et
luminosa veritas tua. Et curiositas affectare videtur studium scientiae;
cum tu omnia summe noveris. Ignorantia quoque ipsa atque stultitia,
simplicitatis et innocentiae nomine tegitur; quia te simplicius quidquam
non reperitur. Quid te autem innocentius, quandoquidem opera sua* malis
inimica sunt[30]? Et ignavia quasi quietem appetit: quae vero quies certa
praeter Dominum? Luxuria satietatem atque abundantiam se cupit vocari: tu
autem es plenitudo et indeficiens copia incorruptibilis suavitatis. Effusio
liberalitatis obtendit umbram: sed bonorum omnium largitor affluentissimus
tu es. Avaritia multa possidere vult; et tu possides omnia. Invidentia de
excellentia litigat: quid te excellentius? Ira vindictam quaerit: te
justius quis vindicat? Timor insolita et repentina exhorrescit, rebus quae
amantur adversantia, dum praecavet securitati: [Sidenote: Rom. 8, 9.]tibi
enim quid insolitum? quid repentinum? aut quis a te separat quod diligis?
aut ubi, nisi apud te, firma securitas? Tristitia rebus amissis
contabescit, quibus se oblectabat cupiditas; quia ita sibi nollet, sicut
tibi auferri nihil potest.

14. Ita fornicatur anima, cum avertitur abs te, et quaerit extra te ea,
quae pura et liquida non invenit, nisi cum redit ad te. Perverse te
imitantur omnes qui longe se a te faciunt, et extollunt se adversum te[31].
Sed etiam sic te imitando indicant creatorem te esse omnis naturae; et ideo
non esse quo a te omnimodo recedatur. Quid ergo in illo furto ego dilexi?
et in quo Dominum meum vel vitiose atque perverse imitatus sum? An libuit
facere contra legem saltem fallacia, quia potentatu non poteram, ut mancam
libertatem captivus {25} imitarer faciendo impune quod non liceret,
tenebrosa omnipotentiae similitudine? Ecce est ille servus fugiens Dominum
suum, et consecutus umbram. O putredo, o monstrum vitae, et mortis
profunditas! Potuitne libere quod non licebat, non ob aliud, nisi quia non
licebat?

[Sidenote: VII. Gratias agit Deo pro remissione peccatorum, quodque a
multis servatus sit.]

15. [Sidenote: Ps. 115, 4.]_Quid retribuam Domino_, quod recolit haec
memoria mea, et anima mea non metuit inde? Diligam te, Domine, et gratias
agam, et confitear nomini tuo, quoniam tanta dimisisti mihi mala et nefaria
opera mea. Gratiae tuae deputo et misericordiae tuae, quod peccata mea
tanquam glaciem solvisti. Gratiae tuae deputo et quaecumque non feci mala:
quid enim non facere potui, qui etiam gratuitum facinus amavi? Et omnia
mihi dimissa esse fateor; et quae mea sponte feci mala, et quae te duce non
feci. Quis est hominum qui suam cogitans infirmitatem, audet viribus suis
tribuere castitatem atque innocentiam suam; ut minus amet[32] te, quasi
minus ei necessaria fuerit misericordia tua, qua donas peccata conversis ad
te? Qui enim vocatus a te secutus est vocem tuam, et vitavit ea quae me de
meipso recordantem et fatentem legit, non me derideat ab eo medico aegrum
sanari, a quo sibi praestitum est ut non aegrotaret, vel potius ut minus
aegrotaret: et ideo te tantumdem, imo vero amplius diligat; quia per quem
me videt tantis peccatorum meorum languoribus exui, per eum se videt tantis
peccatorum languoribus non implicari.

[Sidenote: VIII. Amavit in furto consortium simul peccantium.]

16. [Sidenote: Rom. 6, 21.]_Quem fructum habui_ miser aliquando _in iis
quae nunc_ recolens _erubesco_, maxime in illo furto in quo ipsum furtum
amavi? Nihil aliud; cum et ipsum esset nihil, et eo ipso ego miserior. Et
tamen solus id non fecissem, sic recordor animum tunc meum; solus omnino id
non fecissem. Ergo amavi ibi etiam consortium eorum* cum quibus id feci.
Non ergo nihil aliud quam furtum amavi; imo vero nihil aliud, quia et illud
nihil est. Quid est revera? Quis est qui doceat me, nisi qui illuminat cor
meum et discernit umbras ejus? Quid est quod mihi venit in mentem quaerere,
et discutere, et considerare? Quia si tunc amarem poma illa {26} quae
furatus sum, et eis frui cuperem, possem etiam solus, si satis esset
committere illam iniquitatem, qua pervenirem ad voluptatem meam; nec
confricatione consciorum animorum accenderem pruritum cupiditatis meae. Sed
quoniam in illis pomis voluptas mihi non erat, ea erat in ipso facinore,
quam faciebat consortium simul peccantium.

[Sidenote: IX. Contagiosa res sodales mali.]

17. Quid erat ille affectus animi? Certe enim plane turpis erat nimis; et
vae mihi erat qui habebam illum. Sed tamen quid erat? [Sidenote: Ps. 18,
13.]_Delicta quis intelligit?_ Risus erat, quasi titillato corde, quod
fallebamus eos qui haec a nobis fieri non putabant, et vehementer nolebant.
Cur ergo eo me delectabat, quo id non faciebam solus? An quia etiam nemo
facile solus ridet? Nemo quidem facile; sed tamen etiam solos et singulos
homines, cum alius nemo praesens est, vincit risus aliquando, si aliquid
nimie ridiculum, vel sensibus occurrit*, vel animo. At ego illud solus non
facerem, non facerem omnino solus. Ecce est coram te, Deus meus, viva
recordatio animae meae. Solus non facerem furtum illud, in quo me non
libebat id quod furabar, sed quia furabar: quod me solum facere prorsus non
liberet, nec facerem. O nimis inimica amicitia, seductio mentis
investigabilis, ex ludo et joco nocendi aviditas, et alieni damni
appetitus; nulla lucri mei, nulla ulciscendi libidine; sed cum dicitur:
Eamus, faciamus; et pudet non esse impudentem.

[Sidenote: X. In Deo omne bonum.]

18. Quis exaperit istam tortuosissimam et implicatissimam nodositatem?
Foeda est; nolo in eam intendere, nolo eam videre. Te volo, justitia et
innocentia, pulchra et decora honestis luminibus, et insatiabili satietate.
Quies est apud te valde, et vita imperturbabilis. Qui intrat in te,
[Sidenote: Mat. 25, 21.]_intrat in gaudium Domini sui_; et non timebit, et
habebit se optime in optimo. Defluxi abs te ego, et erravi, Deus meus,
nimis devius a stabilitate tua in adolescentia, et factus sum mihi regio
egestatis.

       *       *       *       *       *


{27}

LIBER TERTIUS.

    De annis aetatis illius decimo septimo, decimo octavo, et decimo nono
    transactis Carthagine, ubi dum studiorum gratia commorabatur,
    spectaculis et flagitiis ultro se dedit. Ciceronis Hortensio in amorem
    sapientiae accenditur. Eam superbe quaerens, in Manichaeorum haeresin
    incurrit, quorum dum hic obiter errores et ineptias exagitat, de
    flagitiis et facinoribus, et de vera justitia disserit luculenter.
    Uberes ac perennes pro filio lachrymas fundens Monnica de futura ejus
    resipiscentia certior fit, a Deo immisso somnio, et sancti cujusdam
    Episcopi responso.

[Sidenote: I. Amore quem venabatur capitur.]

1. Veni Carthaginem; et circumstrepebat me undique sartago flagitiosorum
amorum. Nondum amabam, et amare amabam*, et secretiore indigentia oderam me
minus indigentem. Quaerebam quod amarem, amans amare, et oderam
securitatem, et viam sine muscipulis. Quoniam fames mihi erat intus ab
interiore cibo teipso, Deus meus, et ea fame non esuriebam; sed eram sine
desiderio alimentorum incorruptibilium: non quia plenus eis eram, sed quo
inanior, eo fastidiosior. Et ideo non bene valebat anima mea; et ulcerosa
projiciebat se foras miserabiliter scalpi avida contactu sensibilium. Sed
si non haberent animam, non utique amarentur. Amare et amari dulce mihi
erat, magis si et amantis corpore fruerer. Venam igitur amicitiae
coinquinabam sordibus concupiscentiae, candoremque ejus obnubilabam de
tartaro libidinis*; et tamen foedus atque inhonestus, elegans et urbanus
esse gestiebam abundanti vanitate. Rui etiam in amorem quo cupiebam capi.
Deus meus, misericordia mea, quanto felle mihi suavitatem illam, et quam
bonus aspersisti! quia et amatus sum, et perveni occulte ad vinculum
fruendi, et colligabar laetus aerumnosis nexibus, ut caederer virgis
ferreis ardentibus zeli, et suspicionum, et timorum, et irarum, atque
rixarum.

[Sidenote: II. Amavit spectacula tragica.]

2. Rapiebant me spectacula theatrica, plena imaginibus miseriarum mearum,
et fomitibus ignis mei. Quid est quod ibi homo vult dolere, cum spectat
luctuosa atque tragica, quae tamen pati ipse nollet? Et tamen pati vult ex
eis dolorem spectator, et dolor ipse est voluptas ejus. Quid est, {28} nisi
miserabilis insania*? Nam eo magis eis movetur quisque, quo minus a talibus
affectibus sanus est: quanquam cum ipse patitur, miseria; cum aliis
compatitur, misericordia dici solet[33]. Sed qualis tandem misericordia in
rebus fictis et scenicis? Non enim ad subveniendum provocatur auditor; sed
tantum ad dolendum invitatur: et actori* earum imaginum amplius favet, cum
amplius dolet. Et si calamitates illae hominum vel antiquae vel falsae sic
agantur, ut qui spectat non doleat; abscedit inde fastidiens et
reprehendens: si autem doleat, manet intentus, et gaudens lacrymatur.

3. Ergo amantur et dolores*? Certe omnis homo gaudere vult. An cum miserum
neminem esse libeat, libet tamen esse misericordem; quod quia non sine
dolore est, hac una causa amantur dolores? Et hoc de illa vena amicitiae
est. Sed quo vadit? quo fluit? Utquid decurrit in torrentem picis
bullientis aestus* immanes tetrarum libidinum, in quos ipsa mutatur et
vertitur per nutum proprium de coelesti serenitate detorta atque dejecta?
Repudietur ergo misericordia? Nequaquam. Ergo amentur dolores aliquando.
Sed cave immunditiam, anima mea, sub tutore Deo meo, [Sidenote: Dan. 3, 52.
Vulg.]_Deo patrum nostrorum, et laudabili et superexaltato in omnia
saecula_; cave immunditiam. Neque enim nunc non misereor; sed tunc in
theatris congaudebam amantibus, cum sese fruebantur per flagitia, quamvis
haec imaginarie gererent* in ludo spectaculi. Cum autem sese amittebant,
quasi misericors contristabar; et utrumque delectabat tamen. Nunc vero
magis misereor gaudentem in flagitio, quam velut dura perpessum detrimento
perniciosae voluptatis, et amissione miserae felicitatis. Haec certe verior
misericordia; sed non in ea delectat dolor*. Nam etsi approbatur officio
charitatis qui dolet miserum; mallet tamen utique non esse quod doleret,
qui germanitus misericors est. Si enim est malevola benevolentia, quod
fieri non potest; potest et ille qui veraciter sinceriterque miseretur,
cupere esse miseros ut misereatur. Nonnullus itaque dolor approbandus,
nullus amandus est. Hoc enim tu, Domine Deus, qui animas amas, longe
lateque purius quam nos, et incorruptibilius misereris, quod nullo dolore
sauciaris. [Sidenote: 2 Cor. 2, 16.]_Et ad haec quis idoneus?_

{29}

4. At ego tunc miser dolere amabam, et quaerebam ut esset quod dolerem,
quando mihi in aerumna aliena, et falsa, et saltatoria, ea magis placebat
actio histrionis, meque alliciebat vehementius, qua mihi lacrymae
excutiebantur. Quid autem mirum cum infelix pecus aberrans a grege tuo, et
impatiens custodiae tuae turpi scabie foedarer? Et inde erant dolorum
amores, non quibus altius penetrarer; non enim amabam talia perpeti, qualia
spectare; sed quibus auditis et fictis, tanquam in superficie raderer: quos
tamen quasi ungues scalpentium fervidus tumor, et tabes, et sanies horrida
consequebatur. Talis vita mea, numquid vita erat, Deus meus?

[Sidenote: III. In schola rhetoris ab Eversorum factis abhorrebat.]

5. Et circumvolabat super me fidelis a longe misericordia tua. In quantas
iniquitates distabui, et sacrilegam curiositatem secutus sum, ut deserentem
te, deduceret me ad ima infida, et circumventoria obsequia daemoniorum,
quibus immolabam facta mea mala, et in omnibus flagellabas me! Ausus sum
etiam in celebritate solemnitatum tuarum, intra parietes ecclesiae tuae
concupiscere et agere negotium procurandi fructus mortis: unde me
verberasti gravibus poenis; sed nihil ad culpam meam, o tu praegrandis
misericordia mea, Deus meus, refugium meum a terribilibus nocentibus, in
quibus vagatus sum praefidenti collo, ad longe recedendum a te, amans vias
meas et non tuas, amans fugitivam libertatem.

6. Habebant et illa studia quae honesta vocabantur, ductum suum intuentem
fora litigiosa, ut excellerem in eis, hoc laudabilior, quo fraudulentior.
Tanta est caecitas hominum de caecitate etiam gloriantium. Et major jam
eram in schola rhetoris; et gaudebam superbe, et tumebam typho; quanquam
longe sedatior, Domine, tu scis, et remotus omnino ab eversionibus quas
faciebant Eversores (hoc enim nomen scaevum* et diabolicum, velut insigne
urbanitatis est), inter quos vivebam pudore impudenti, quia talis non eram:
et cum eis eram, et amicitiis eorum delectabar aliquando, a quorum semper
factis abhorrebam, hoc est ab eversionibus, quibus proterve insectabantur
ignotorum verecundiam, quam perturbarent gratis illudendo atque inde
pascendo malevolas laetitias suas. Nihil est illo actu similius actibus
daemoniorum[34]. Quid itaque verius {30} quam eversores vocarentur? Eversi
plane prius ipsi atque perversi, deridentibus eos et seducentibus
fallacibus occulte spiritibus, in eo ipso quo alios irridere amant et
fallere.

[Sidenote: IV. Hortensius Ciceronis excitavit illum ad ardorem
philosophiae.]

7. Inter hos ego, imbecilla tunc aetate discebam libros eloquentiae, in qua
eminere cupiebam fine damnabili et ventoso per gaudia vanitatis humanae; et
usitato jam discendi ordine perveneram in librum cujusdam Ciceronis, cujus
linguam fere omnes mirantur, pectus non ita. Sed liber ille ipsius
exhortationem continet ad philosophiam, et vocatur Hortensius. Ille vero
liber mutavit affectum meum, et ad teipsum, Domine, mutavit preces meas, et
vota ac desideria mea fecit alia. Viluit mihi repente omnis vana spes, et
immortalitatem sapientiae concupiscebam aestu cordis incredibili; et
surgere coeperam ut ad te redirem. Non enim ad acuendam linguam, quod
videbar emere maternis mercedibus, cum agerem annum aetatis undevigesimum,
jam defuncto patre ante biennium: non ergo ad acuendam linguam referebam
illum librum; neque mihi locutionem, sed quod loquebatur persuaserat.

8. Quomodo ardebam, Deus meus, quomodo ardebam revolare a terrenis ad te;
et nesciebam quid ageres mecum! Apud te est enim sapientia. Amor autem
sapientiae nomen Graecum habet [Greek: philosophian], quo me accendebant
illae litterae. Sunt qui _seducant per philosophiam_, magno et blando et
honesto nomine colorantes et fucantes errores suos: et prope omnes qui ex
illis et supra temporibus tales erant, notantur in eo libro et
demonstrantur; et manifestatur ibi salutifera illa admonitio Spiritus tui
per servum tuum bonum et pium: [Sidenote: Col. 2, 8. 9.]_Videte ne quis vos
decipiat per philosophiam et inanem seductionem, secundum traditionem
hominum, secundum elementa hujus mundi, et non secundum Christum; quia in
ipso inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter._ Et ego illo
tempore, scis tu, lumen cordis mei, quoniam nondum mihi haec apostolica
nota erant; hoc tamen solo delectabar in illa exhortatione, quod non illam
aut illam sectam, sed ipsam, quaecumque esset, sapientiam ut diligerem, et
quaererem, et {31} assequerer, et tenerem atque amplexarer fortiter,
excitabar sermone illo, et accendebar, et ardebam; et hoc solum me in tanta
flagrantia refrangebat*, quod nomen Christi non erat ibi. Quoniam hoc nomen
secundum misericordiam tuam, Domine, hoc nomen Salvatoris mei Filii tui, in
ipso adhuc lacte matris, tenerum cor meum praebiberat*, et alte retinebat;
et quidquid sine hoc nomine fuisset, quamvis litteratum, et expolitum, et
veridicum, non me totum rapiebat.

[Sidenote: V. Fastidiit sacras Litteras propter simplicitatem stili.]

9. Itaque institui animum intendere in Scripturas sanctas, ut viderem
quales essent. Et ecce video rem non compertam superbis, neque nudatam
pueris; sed incessu humilem, successu excelsam et velatam mysteriis: et non
eram ego talis ut intrare in eam possem, aut inclinare cervicem ad ejus
gressus. Non enim sicut modo loquor, ita sensi cum attendi ad illam
Scripturam: sed visa est mihi indigna quam Tullianae dignitati compararem.
Tumor enim meus refugiebat modum ejus; et acies mea non penetrabat
interiora ejus. Verumtamen illa erat quae cresceret cum parvulis; sed ego
dedignabar esse parvulus, et turgidus fastu mihi grandis videbar.

[Sidenote: VI. A Manichaeis quomodo captus.]

10. Incidi itaque[35] in homines superbe delirantes, et carnales nimis et
loquaces, in quorum ore laquei diaboli, et viscum confectum commixtione
syllabarum nominis tui, et Domini Jesu Christi, et Paracleti consolatoris
nostri Spiritus sancti. Haec nomina* non recedebant[36] de ore eorum, sed
tenus sono* {32} et strepitu linguae; et caeterum, cor inane veri. Et
dicebant, Veritas, et veritas: et multum eam dicebant mihi, et [Sidenote: 1
Joh. 2, 4.]_nusquam erat in eis_; sed falsa loquebantur, non de te tantum,
qui vere Veritas es, sed etiam de istis elementis hujus mundi creatura tua,
de quibus etiam vera dicentes philosophos transgredi debui prae amore tuo,
mi Pater summe bone, pulchritudo pulchrorum omnium. O Veritas, Veritas,
quam intime etiam tum medullae animi mei suspirabant tibi, cum te illi
sonarent mihi frequenter et multipliciter voce sola, et libris multis et
ingentibus! Et illa erant fercula in quibus mihi esurienti te, inferebantur
pro te sol et luna,[37] pulchra opera tua; sed tamen {33} opera tua, non
tu, nec ipsa prima. Priora enim spiritualia opera tua, quam ista corporea,
quamvis lucida et coelestia. At ego nec priora illa, sed teipsam, te,
Veritas, in qua [Sidenote: Jac. 1, 17.]_non est commutatio nec momenti
obumbratio_, esuriebam et sitiebam; et apponebantur adhuc mihi in illis
ferculis phantasmata splendida, quibus jam melius erat amare istum solem,
saltem istis oculis verum, quam illa falsa animo decepto per oculos. Et
tamen, quia te putabam, manducabam; non avide[38] quidem, quia nec sapiebas
in ore meo sicuti es; neque enim tu eras figmenta illa inania; nec
nutriebar eis, sed exhauriebar magis. Cibus in somnis simillimus est cibis
vigilantium, quo tamen dormientes non aluntur; dormiunt enim: at illa nec
similia erant ullo modo tibi, sicut nunc mihi locuta es; quia illa erant
corporalia phantasmata, falsa corpora, quibus certiora sunt vera corpora
ista quae videmus visu carneo, sive coelestia sive terrestria: cum
pecudibus et volatilibus videmus haec; et certiora sunt, quam cum
imaginamur ea. Et rursus certius imaginamur ea, quam ex eis suspicamur alia
grandiora, et infinita, quae omnino nulla sunt, qualibus ego tunc pascebar
inanibus; et non pascebar. At tu, amor meus, in quem deficio ut fortis sim,
nec ista corpora es quae videmus, quanquam in coelo; nec ea es quae non
videmus ibi, quia tu ista condidisti, nec in summis tuis conditionibus
habes*. Quanto ergo longe es a phantasmatibus illis meis, phantasmatibus
corporum quae omnino non sunt! quibus certiores sunt phantasiae corporum
eorum quae sunt; et eis certiora corpora, quae tamen non es: sed nec anima
es, quae vita est corporum. Ideo melior vita corporum certiorque quam
corpora. Sed tu vita es animarum, vita vitarum, vivens te ipsa, et non
mutaris, vita animae meae.

{34}

11. Ubi ergo mihi tunc eras, et quam longe? Et longe peregrinabar abs te,
exclusus et a siliquis porcorum, quos de siliquis pascebam. [Sidenote: Luc.
15, 16.]Quanto enim meliores grammaticorum et poetarum fabellae, quam illa
decipula! Nam versus et carmen et Medea volans utiliores certe, quam
quinque elementa[39] varie fucata, propter quinque antra tenebrarum, quae
omnino nulla sunt, et occidunt credentem. Nam versum et carmen etiam ad
vera pulmenta* transfero. Volantem autem Medeam etsi cantabam, non
asserebam; etsi cantari audiebam, non credebam: illa autem credidi. Vae,
vae! quibus gradibus deductus sum [Sidenote: Prov. 9, 18.]_in profunda
inferi_? Quippe laborans et aestuans inopia veri, cum te, Deus meus (tibi
enim confiteor, qui me miseratus es et nondum confitentem), cum te non
secundum intellectum mentis, quo me praestare voluisti belluis, sed
secundum sensum carnis quaererem. Tu autem eras interior intimo meo, et
superior summo meo[40]. Offendi illam* mulierem audacem, inopem prudentiae,
aenigma Salomonis, sedentem super sellam in foribus, et dicentem:
[Sidenote: Prov. 9, 13-17.]_Panes occultos libenter edite, et aquam dulcem
furtivam bibite._ Quae me seduxit, quia invenit foris habitantem in oculo
carnis meae, et talia ruminantem apud me, qualia per illum* vorassem.

[Sidenote: VII. Doctrina Manichaeorum absurda cui suffragabatur.]

12. Nesciebam enim aliud vere quod est; et quasi acutule movebar ut
suffragarer stultis deceptoribus, cum a me quaererent unde malum[41]? et
utrum forma corporea Deus finiretur et {35} haberet capillos et ungues? et
utrum justi existimandi essent qui haberent uxores multas simul, et
occiderent homines, et sacrificarent de animalibus? Quibus rerum ignarus
perturbabar; et recedens a veritate, ire in eam mihi videbar; quia non
noveram malum non esse nisi privationem boni[42], usque ad quod omnino non
est. Quod unde viderem, cujus videre usque ad corpus erat oculis, et animo
usque ad phantasma? Et non noveram Deum esse spiritum, non cui membra
essent per longum et latum, nec cui esse moles esset: quia moles in parte
minor est quam in toto suo; et si infinita sit, minor est in aliqua parte
certo spatio definita, quam per infinitum; et non est tota ubique, sicut
spiritus, sicut Deus. Et quid in nobis esset, secundum quod essemus similes
Deo et recte in Scriptura* diceremur [Sidenote: Gen. 1, 27.]_ad imaginem
Dei_, prorsus ignorabam.

13. Et non noveram justitiam veram interiorem, non ex consuetudine
judicantem, sed ex lege rectissima* Dei omnipotentis, qua formarentur mores
regionum et dierum pro regionibus et diebus; cum ipsa ubique ac semper
esset, non alibi alia, nec alias aliter; secundum quam justi essent
Abraham, et Isaac, et Jacob, et Moyses, et David, et illi omnes laudati ore
Dei: sed eos ab imperitis judicari iniquos, [Sidenote: 1 Cor. 4,
3.]_judicantibus ex humano die_, et universos mores humani generis ex parte
moris sui metientibus, tanquam si quis nescius in armamentis quid cui
membro accommodatum sit, ocrea velit caput contegi, et galea calceari; et
murmuret quod non apte conveniat: aut in uno die indicto a pomeridianis
horis justitio, quisquam stomachetur non sibi concedi quid venale
proponere, quia mane concessum est: aut in una domo videat aliquid tractari
manibus a quoquam servo, quod facere non sinatur qui pocula ministrat: aut
aliquid post praesepia fieri, quod ante mensam prohibeatur; et indignetur,
cum sit unum habitaculum et una familia, non ubique atque omnibus idem
tribui. Sic sunt isti qui indignantur, cum audierint illo saeculo licuisse
justis aliquid, quod isto non licet justis; et quia illis aliud praecepit
Deus, istis aliud pro temporalibus causis, cum eidem justitiae utrique
servierint: cum in uno homine, et in uno die, et in unis aedibus videant
aliud alii membro congruere, et aliud jamdudum licuisse, post horam non
licere; quiddam in illo angulo permitti aut juberi, quod in isto juste
vetetur et {36} vindicetur. Numquid justitia varia est et mutabilis? Sed
tempora quibus praesidet, non pariter eunt; tempora enim sunt. Homines
autem quorum vita super terram brevis est, quia sensu non valent causas
contexere saeculorum priorum, aliarumque gentium quas experti non sunt, cum
his quas experti sunt; in uno autem corpore, vel die, vel domo, facile
possunt videre quid cui membro, quibus momentis, quibus partibus personisve
congruat: in illis offenduntur[43], his serviunt.

14. Haec ego tunc nesciebam, et non advertebam; et feriebant undique ista
oculos meos, et non videbam. Et cantabam carmina, et non mihi licebat
ponere pedem quemlibet ubilibet, sed in alio atque alio metro aliter atque
aliter; et in uno aliquo versu, non omnibus locis eumdem pedem. Et ars ipsa
qua canebam, non habebat aliud alibi, sed omnia simul. Et non intuebar
justitiam cui servirent boni et sancti homines, longe excellentius atque
sublimius habere simul omnia quae praecepit*, et nulla ex parte variari, et
tamen variis temporibus non omnia simul, sed propria distribuentem ac
praecipientem. Et reprehendebam caecus pios patres; non solum sicut Deus
juberet atque inspiraret utentes praesentibus, verum quoque sicut Deus
revelaret futura praenuntiantes[44].

[Sidenote: VIII. Contra Manichaeos dicit quae flagitia semper detestanda,
quae facinora.]

15. Numquid aliquando aut alicubi injustum est [Sidenote: Mat. 22,
37-39.]_diligere Deum ex toto corde, et ex tota anima, et ex tota mente, et
diligere proximum tanquam seipsum_? Itaque flagitia quae sunt contra
naturam, ubique ac semper detestanda atque punienda sunt, qualia
Sodomitarum fuerunt. Quae si omnes gentes facerent, eodem criminis reatu
divina lege tenerentur, quae non sic fecit homines ut se illo uterentur
modo. Violatur quippe ipsa societas quae cum Deo nobis esse debet, cum
eadem natura, cujus ille auctor est, libidinis perversitate {37} polluitur.
Quae autem contra mores hominum sunt flagitia, pro morum diversitate[45]
vitanda sunt; ut pactum inter se civitatis aut gentis consuetudine vel lege
firmatum, nulla civis aut peregrini libidine violetur. Turpis enim omnis
pars est suo universo non congruens. Cum autem Deus aliquid contra morem
aut pactum quorumlibet jubet, etsi nunquam ibi factum est, faciendum est:
et si omissum, instaurandum; et si institutum non erat, instituendum est.
Si enim regi licet in civitate cui regnat, jubere aliquid quod neque ante
illum quisquam, nec ipse unquam jusserat; et non contra societatem
civitatis ei obtemperatur, imo contra societatem non obtemperatur,
(generale quippe pactum est societatis humanae obedire regibus suis,)
quanto magis Deo regnatori universae creaturae suae, ad ea quae jusserit,
sine dubitatione serviendum est! Sicut enim in potestatibus societatis
humanae, major potestas minori ad obediendum praeponitur; ita Deus omnibus.

16. Item in facinoribus[46], ubi libido est nocendi, sive per contumeliam,
sive per injuriam; et utrumque vel ulciscendi causa, sicut inimico
inimicus; vel adipiscendi alicujus extra commodi, sicut latro viatori; vel
evitandi mali, sicut ei qui timetur; vel invidendo, sicut feliciori
miserior; aut in aliquo prosperatus, ei quem sibi aequari timet aut
aequalem dolet; vel sola voluptate alieni mali, sicut spectatores
gladiatorum, aut irrisores, aut illusores quorumlibet: haec sunt capita
iniquitatis, quae pullulant principandi et spectandi et sentiendi
libidine[47], [Sidenote: 1 Joh. 2, 16.]aut una, aut duabus earum, aut simul
omnibus; et vivitur male adversus tria et septem[48], [Sidenote: Ps. 143,
9.]_psalterium decem chordarum_ {38} decalogum tuum, Deus altissime et
dulcissime. Sed quae flagitia in te qui non corrumperis? aut quae adversus
te facinora, cui noceri non potest? Sed hoc vindicas quod in se homines
perpetrant, quia etiam cum in te peccant, impie faciunt in animas suas,
[Sidenote: Ps. 26, 12.]_et mentitur iniquitas sibi_, sive corrumpendo ac
pervertendo naturam suam quam tu fecisti et ordinasti, vel immoderate
utendo concessis rebus, vel in non concessa [Sidenote: Rom. 1.]_flagrando
in eum usum qui est contra naturam_; aut rei tenentur, animo et verbis
saevientes adversus te, et [Sidenote: Act. 9, 5.]_adversus stimulum
calcitrantes_; aut cum disruptis limitibus humanae societatis, laetantur
audaces privatis conciliationibus aut diremptionibus, prout quidque
delectaverit aut offenderit. Et ea fiunt cum tu derelinqueris, fons vitae,
qui es unus et verus creator et rector universitatis; et privata superbia
diligitur in parte[49] unum falsum. Itaque pietate humili reditur in te, et
purgas nos a consuetudine mala, et propitius es peccatis confitentium, et
[Sidenote: Ps. 101, 21.]_exaudis gemitus compeditorum_, et solvis a
vinculis quae nobis fecimus, si jam non erigamus adversus te cornua falsae
libertatis, [Sidenote: Ps. 74, 5, 6.]avaritia[50] plus habendi, et damno
totum amittendi; amplius amando proprium nostrum, quam te omnium bonum.

[Sidenote: IX. Discrimen inter peccata, et inter Dei judicium et hominum.]

17. Sed inter flagitia et facinora et tam multas iniquitates, sunt peccata
proficientium, quae a bene judicantibus et vituperantur ex regula
perfectionis, et laudantur spe frugis, sicut {39} herba segetis. Et sunt
quaedam similia vel flagitio vel facinori, et non sunt peccata; quia nec te
offendunt Dominum Deum nostrum, nec sociale consortium: cum conciliantur
aliqua in usum vitae congrua tempori, et incertum est an libidine habendi;
aut puniuntur corrigendi studio potestate ordinata, et incertum est an
libidine nocendi. Multa itaque facta quae hominibus improbanda viderentur,
testimonio tuo approbata sunt; et multa laudata ab hominibus, te teste
damnantur: cum saepe se aliter habet species facti, et aliter facientis
animus, atque articulus occulti[51] temporis. Cum vero aliquid tu repente
inusitatum et improvisum imperas, etiam si hoc aliquando vetuisti, quamvis
causam imperii tui pro tempore occultes, et quamvis contra pactum sit
aliquorum hominum societatis; quis dubitet esse faciendum[52], quando ea
justa est societas hominum, quae servit tibi? Sed beati qui te imperasse
sciunt. Fiunt enim omnia a servientibus tibi, vel ad exhibendum quod ad
praesens opus est, vel ad futura praenuntianda[53].

[Sidenote: X. Nugae Manichaeorum de terrae fructibus.]

18. Haec ego nesciens, irridebam illos sanctos servos et Prophetas tuos. Et
quid agebam cum irridebam eos[54], nisi ut irriderer abs te; sensim atque
paulatim perductus ad eas nugas, ut crederem ficum[55] plorare cum
decerpitur, et matrem {40} ejus arborem lacrymis lacteis? Quam tamen ficum
si comedisset aliquis sanctus, alieno[56] sane, non suo scelere decerptam,
misceret visceribus, et anhelaret de illa angelos, imo vero particulas[57]
Dei, gemendo in oratione atque {41} ructando[58]: quae particulae summi et
veri Dei ligatae fuissent in illo pomo, nisi electi[59] sancti dente ac
ventre solverentur. Et credidi miser magis esse misericordiam praestandam
fructibus terrae, quam hominibus, propter quos nascerentur. Si quis enim
esuriens[60] peteret, qui Manichaeus non esset, quasi {42} capitali
supplicio damnanda buccella videretur, si ei daretur.

[Sidenote: XI. Planctus et somnium matris de filio.]

19. Et [Sidenote: Ps. 143, 7.]_misisti manum tuam ex alto_, et de hac
profunda caligine [Sidenote: Ps. 85, 13.]_eruisti animam meam_, cum pro me
fleret ad te mater mea fidelis tua, amplius quam flent matres corporea
funera. Videbat enim illa mortem meam ex fide et spiritu, quem habebat ex
te; et exaudisti eam, Domine. Exaudisti eam, nec despexisti lacrymas ejus,
cum profluentes rigarent terram sub oculis ejus, in omni loco orationis
ejus; exaudisti eam. Nam unde illud somnium, quo eam consolatus es, ut
vivere me concederet* et habere secum eamdem mensam in domo; quod nolle
coeperat, aversans et detestans blasphemias erroris mei? Vidit enim stantem
se in quadam regula lignea, et advenientem ad se juvenem splendidum,
hilarem atque arridentem sibi, cum illa esset moerens et moerore confecta:
qui cum causas quaesisset ab ea moestitiae suae quotidianarumque
lacrymarum, docendi, ut assolet, non discendi gratia, atque illa
respondisset perditionem meam se plangere; jussisse illum quo secura esset,
atque admonuisse ut attenderet et videret, ubi esset illa, ibi esse et me.
Quod illa ubi attendit, vidit me juxta se in eadem regula stantem. Unde
hoc, nisi quia erant aures tuae ad cor ejus? O tu, bone omnipotens, qui sic
curas unumquemque nostrum, tanquam solum cures; et sic omnes, tanquam
singulos!

20. Unde illud etiam, quod cum mihi narrasset ipsum visum, et ego ad id
trahere conarer, ut illa se potius non desperaret futuram esse quod eram;
continuo sine aliqua haesitatione, "Non, inquit: non enim mihi dictum est,
Ubi ille, ibi et tu; sed, Ubi tu, ibi et ille." Confiteor tibi, Domine,
recordationem meam quantum recolo, quod saepe non tacui, amplius me isto
per matrem vigilantem responso tuo, quod tam vicina interpretationis
falsitate turbata non est, et tam cito vidit quod videndum fuit, quod ego
certe, antequam dixisset, non {43} videram; etiam tum commotum fuisse, quam
ipso somnio, quo feminae piae gaudium tanto post futurum, ad consolationem
tunc praesentis sollicitudinis, tanto ante praedictum est. Nam novem ferme
anni secuti sunt, quibus ego in illo limo profundi ac tenebris falsitatis,
cum saepe surgere conarer, et gravius alliderer, volutatus sum: cum tamen
illa vidua casta, pia et sobria, quales amas, jam quidem spe alacrior, sed
fletu et gemitu non segnior, non desineret horis omnibus orationum suarum
de me plangere ad te; et [Sidenote: Ps. 87, 3.]_intrabant in conspectum
tuum preces ejus_, et me tamen dimittebas adhuc volvi et involvi illa
caligine.

[Sidenote: XII. Quale responsum mater Augustini accepit a quodam episcopo
de ipsius conversione.]

21. Et dedisti alterum responsum interim, quod recolo. Nam et multa
praetereo, propter quod propero ad ea quae me magis urgent confiteri tibi,
et multa non memini. Dedisti ergo alterum per sacerdotem tuum, quemdam
episcopum nutritum in Ecclesia, et exercitatum in Libris tuis. Quem cum
illa femina rogasset ut dignaretur mecum colloqui, et refellere errores
meos, et dedocere me mala, ac docere bona (faciebat enim hoc, si quos forte
idoneos invenisset); noluit ille, prudenter sane, quantum sensi postea.
Respondit enim me adhuc esse indocilem, eo quod inflatus essem novitate
haeresis illius, et nonnullis quaestiunculis[61] jam multos imperitos
exagitassem, sicut illa indicaverat ei. "Sed sine, inquit, illum ibi, et
tantum roga pro eo Dominum: ipse legendo reperiet quis ille sit error, et
quanta impietas." Simul etiam narravit se quoque parvulum a seducta matre
sua datum fuisse Manichaeis, et omnes pene non legisse tantum, verum etiam
scriptitasse libros eorum; sibique apparuisse, nullo contra disputante et
convincente, quam esset illa secta fugienda; {44} itaque fugisse. Quae cum
ille dixisset, atque illa nollet acquiescere, sed instaret magis
deprecando, et ubertim flendo, ut me videret, et mecum dissereret: ille jam
substomachans taedio, "Vade, inquit, a me; ita vivas: fieri* non potest ut
filius istarum lacrymarum pereat." Quod illa ita se accepisse, inter
colloquia sua mecum saepe recordabatur, ac si de coelo sonuisset.

       *       *       *       *       *


{45}

LIBER QUARTUS.

    Pudet se Manichaeorum sectae addictum fuisse per novennium, atque alios
    secum in eumdem errorem pertraxisse; tum etiam consuluisse
    mathematicos: et amicum sibi interea morte praereptum, acerbiori quam
    aequum esset animi dolore fuisse prosecutum; cujus insignem
    conversionem memorat, et mortis ejus occasione, de vana et de solida
    amicitia et quam fluxa sint et caduca terrena omnia, pluribus disserit.
    Mentionem facit librorum de Pulchro et Apto, a se anno aetatis vigesimo
    sexto aut vigesimo septimo conscriptorum; necnon quam facili negotio
    liberalium artium libros atque Aristotelis Categorias, anno aetatis
    ferme vigesimo, per sese intellexerit.

[Sidenote: I. Quamdiu et quomodo alios seduxerit.]

1. Per idem tempus annorum novem, ab undevigesimo anno aetatis meae, usque
ad duodetrigesimum, seducebamur et seducebamus, falsi atque fallentes in
variis cupiditatibus; et palam per doctrinas quas liberales vocant, occulte
autem falso nomine religionis. Hic superbi, ibi superstitiosi, ubique vani.
Hac popularis gloriae sectantes inanitatem, usque ad theatricos plausus, et
contentiosa carmina*, et agonem coronarum fenearum, et spectaculorum nugas,
et intemperantiam libidinum: illac autem purgari nos ab istis sordibus
expetentes, cum eis qui appellarentur electi et sancti, afferremus escas,
de quibus nobis in officina[62] aqualiculi sui fabricarent angelos et deos
per quos liberaremur[63]; et sectabar ista atque faciebam cum amicis meis,
per me ac mecum deceptis. Irrideant me arrogantes, et nondum salubriter
prostrati et {46} elisi a te, Deus meus; ego tamen confitear tibi dedecora
mea in laude tua. Sine me, obsecro, et da mihi circumire praesenti memoria
praeteritos circuitus erroris mei, et [Sidenote: Ps. 49, 14.]_immolare tibi
hostiam jubilationis_. Quid enim sum ego mihi sine te, nisi dux[64] in
praeceps? Aut quid sum cum mihi bene est, nisi sugens lac tuum, aut fruens
[Sidenote: Joh. 6, 27.]_te cibo qui non corrumpitur_? Et quis homo est
quilibet homo, cum sit homo? Sed irrideant nos fortes et potentes; nos
autem [Sidenote: Ps. 73, 21.]_infirmi et inopes confiteamur tibi_.

[Sidenote: II. Rhetoricam docet, concubinam fovet, et aruspicem qui
victoriam promittebat, contemnit.]

2. Docebam in illis annis artem rhetoricam, et victoriosam loquacitatem
victus cupiditate vendebam. Malebam tamen, Domine, tu scis, bonos habere
discipulos, sicut appellantur boni: et eos sine dolo docebam dolos; non
quibus contra caput innocentis agerent, sed aliquando pro capite nocentis.
Et, Deus, vidisti de longinquo lapsantem in lubrico, et in multo fumo
scintillantem fidem meam, quam exhibebam in illo magisterio [Sidenote: Is.
42, 3. Mat. 12, 20. Ps. 4, 3.]_diligentibus vanitatem, et quaerentibus
mendacium_, socius eorum. In illis annis unam habebam, non eo quod
legitimum vocatur, conjugio cognitam, sed quam indagaverat vagus ardor,
inops prudentiae; sed unam tamen, ei quoque servans tori fidem: in qua sane
experirer exemplo meo, quid distaret inter conjugalis placiti modum quod
foederatum esset generandi gratia, et pactum libidinosi amoris, ubi proles
etiam contra votum nascitur, quamvis jam nata cogat se diligi.

3. Recolo etiam, cum mihi theatrici carminis certamen inire placuisset,
mandasse mihi nescio quem aruspicem, quid ei dare mercedis vellem ut
vincerem; me autem foeda illa sacramenta detestatum et abominatum
respondisse, nec si corona illa esset immortaliter aurea, muscam pro
victoria mea necari me sinere. Necaturus enim erat ille in sacrificiis suis
animantia, et illis honoribus invitaturus mihi suffragatura daemonia
videbatur. Sed hoc quoque malum non ex tua castitate[65]* repudiavi, Deus
cordis mei. Non enim amare te {47} noveram, qui nisi fulgores corporeos[66]
cogitare non noveram. Talibus enim figmentis suspirans anima, nonne
fornicatur abs te, et fidit in falsis[67], et _pascit ventos_? Sed
videlicet sacrificari pro me nollem daemonibus, quibus me illa
superstitione ipse sacrificabam. Quid est enim aliud, [Sidenote: Hos. 12,
1.]_ventos pascere_, quam ipsos pascere; hoc est, errando eis esse
voluptati atque derisui?

[Sidenote: III. Ab astrologia, cui deditus erat, per senem medicinae et
rerum peritum revocatur.]

4. Ideoque illos planos*, quos mathematicos vocant, plane consulere non
desistebam, quod quasi nullum eis esset sacrificium, et nullae preces ad
aliquem spiritum ob divinationem dirigerentur: quod tamen christiana et
vera pietas consequenter repellit et damnat. Bonum est enim confiteri tibi,
Domine, et dicere, [Sidenote: Ps. 40, 5.]_Miserere mei; cura animam meam,
quoniam peccavi tibi_; neque ad licentiam peccandi abuti indulgentia tua,
sed meminisse dominicae vocis, [Sidenote: Joh. 5, 14.]_Ecce sanus factus
es; jam noli peccare, ne quid tibi deterius contingat_. Quam totam illi
salubritatem interficere conantur, cum dicunt: De coelo tibi est
inevitabilis causa peccandi; et Venus hoc fecit, aut Saturnus, aut Mars.
Scilicet, ut homo sine culpa sit, caro et sanguis et superba putredo;
culpandus sit autem coeli ac siderum creator et ordinator. Et quis est hic,
nisi Deus noster, suavitas et origo justitiae, qui [Sidenote: Mat. 16, 27.
Rom. 2, 6.]_reddis unicuique secundum opera ejus_, et [Sidenote: Ps. 50,
19.]_cor contritum et humiliatum non spernis_?

inter lucem quod est Deus, et lucem quam fecit Deus, &c. (Aug. c. Faust.
xxii. 8.) Alii Deum esse non posse, nisi corpus igneum putaverunt. Alii
[Manichaei] candorem lucis immensae per infinita spatia usquequaque
porrectum, ex una tamen parte quasi nigro quodam cuneo fissum, duo adversa
regna opinantes, et talia rebus constituentes principia, cum suis
phantasmatis fabulati sunt. De vera relig. s. 96. Sed nec iterum ideo tibi
non videatur Deus quod sol, quia sol tamquam rota quaedam est, non immensum
lucis spatium; et dicas tibi, Ergo Deus infinitae lucis est et immensae: ut
quasi tendas ipsum solem, et facias illum non habere finem, nec hac nec
illac, nec sursum nec deorsum; et tamen lucem tibi immensam proponas Deum:
nec hoc est Deus. Aug. Serm. iv. s. 5.]

{48}

5. Erat eo tempore vir sagax[68], medicae artis peritissimus, atque in ea
nobilissimus, qui proconsule* manu sua coronam illam agonisticam imposuerat
non sano capiti meo, sed non ut medicus. Nam illius morbi tu sanator, qui
[Sidenote: 1 Pet. 5, 5. Jac. 4, 6.]_resistis superbis, humilibus autem das
gratiam_. Numquid tamen etiam per illum senem defuisti mihi, aut destitisti
mederi animae meae? Quia enim factus ei eram familiarior, et ejus
sermonibus (erant enim sine verborum cultu vivacitate sententiarum jucundi
et graves) assiduus et fixus inhaerebam; ubi cognovit ex colloquio meo
libris genethliacorum esse me deditum, benigne ac paterne monuit ut eos
abjicerem, neque curam et operam rebus utilibus necessariam, illi vanitati
frustra impenderem: dicens ita se illam didicisse, ut ejus professionem
primis annis aetatis suae deferre voluisset, qua vitam degeret; et si
Hippocratem intellexisset, et illas utique litteras potuisse intelligere*:
et tamen non ob aliam causam se postea, illis relictis, medicinam
assecutum, nisi quod eas falsissimas comperisset, et nollet vir gravis
decipiendis hominibus victum quaerere. "At tu, inquit, quo te in hominibus
sustentas*, rhetoricam tenes; hanc autem fallaciam libero studio, non
necessitate rei familiaris sectaris; quo magis mihi te oportet de illa
credere, qui eam tam perfecte discere elaboravi, quam ex ea sola vivere
volui." A quo ego cum quaesissem quae causa ergo faceret ut multa inde vera
pronuntiarentur; respondit ille, ut potuit, vim sortis hoc facere in rerum
natura usquequaque diffusam. Si enim de paginis* poetae cujuspiam longe
aliud canentis atque intendentis, cum forte quis consulit, mirabiliter
consonus negotio saepe versus exiret; mirandum non esse dicebat, si ex
anima humana, superiore aliquo instinctu, nesciente quid in se fieret, non
arte sed sorte sonaret aliquid quod interrogantis rebus factisque
concineret.

6. Et hoc quidem ab illo vel per illum procurasti mihi. Et quid ipse postea
per meipsum quaererem, in memoria mea delineasti. Tunc autem nec ipse, nec
charissimus meus Nebridius, adolescens valde bonus et valde castus[69]*,
irridens totum illud divinationis genus, persuadere mihi potuerunt ut haec
abjicerem: quoniam me amplius ipsorum auctorum movebat auctoritas; et
nullum certum quale quaerebam {49} documentum adhuc inveneram, quo mihi
sine ambiguitate appareret, quae ab eis consultis vera dicerentur, forte
vel sorte, non arte inspectorum siderum dici.

[Sidenote: IV. Morbum et baptismum amici narrat, quem etiam suis erroribus
involverat; eoque morte sublato, dolet gravissime. Mirabilis efficacia
sacramenti Baptismi.]

7. In illis annis, quo primum tempore in municipio quo natus sum docere
coeperam, comparaveram amicum societate studiorum nimis charum, coaevum
mihi et conflorentem flore adolescentiae. Mecum puer creverat, et pariter
in scholam ieramus, pariterque luseramus. Sed nondum erat sic amicus,
quanquam ne tunc quidem sicuti est vera amicitia; quia non est vera, nisi
cum eam tu agglutinas inter inhaerentes tibi, [Sidenote: Rom. 5,
5.]_charitate diffusa in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus
est nobis_. Sed tamen dulcis erat nimis, cocta* fervore parilium studiorum.
Nam et a fide vera, quam non germanitus et penitus adolescens tenebat,
deflexeram ego eum in superstitiosas fabellas et perniciosas, propter quas
plangebat me mater. Mecum jam errabat in animo homo ille, et non poterat
anima mea sine illo. Et ecce tu imminens dorso fugitivorum tuorum,
[Sidenote: Ps. 93, 1.]_Deus ultionum_ et fons misericordiarum simul, qui
convertis* nos ad te miris modis; ecce abstulisti hominem de hac vita, cum
vix explevisset annum in amicitia mea, suavi* mihi super omnes suavitates
illius vitae meae.

8. [Sidenote: Ps. 105, 2.]_Quis laudes tuas enumerat_ unus, in se uno quas
expertus est? Quid tunc fecisti, Deus meus, et quam investigabilis
[Sidenote: Ps. 35, 7.]_abyssus judiciorum tuorum_? Cum enim laboraret ille
febribus, jacuit diu sine sensu in sudore letali. Et cum desperaretur,
baptizatus est nesciens, me non curante, et praesumente id retinere potius
animam ejus quod a me acceperat, non quod in nescientis corpore fiebat.
Longe autem aliter erat; nam recreatus est et salvus factus. Statimque ut
primum cum eo loqui potui (potui autem mox ut ille potuit, quando non
discedebam, et nimis pendebamus ex invicem), tentavi apud illum irridere,
tanquam et illo irrisuro[70] mecum Baptismum quem {50} acceperat mente
atque sensu absentissimus, sed tamen jam se accepisse didicerat. At ille
ita me exhorruit ut inimicum, admonuitque mirabili et repentina libertate,
ut si amicus esse vellem, talia sibi dicere desinerem. Ego autem
stupefactus atque turbatus, distuli omnes motus meos, ut convalesceret
prius, essetque idoneus viribus valetudinis cum quo agere possem quod
vellem. Sed ille abreptus dementiae meae, ut apud te servaretur
consolationi meae, post paucos dies, me absente, repetitur febribus et
defungitur.

9. Quo dolore contenebratum est cor meum; et quidquid aspiciebam, mors
erat. Et erat mihi patria supplicium, et paterna domus mira infelicitas; et
quidquid cum illo communicaveram, sine illo in cruciatum immanem verterat.
Expetebant eum undique oculi mei, et non dabatur mihi; et oderam omnia,
quia non haberent eum, nec mihi jam dicere poterant: Ecce veniet, sicut cum
viveret, quando absens erat. Factus eram ipse mihi magna quaestio, et
interrogabam [Sidenote: Ps. 41, 6.]_animam meam quare tristis esset_, et
_quare conturbaret me_ valde; et nihil noverat respondere mihi. Et si
dicebam, _Spera in Deum_; juste non obtemperabat: quia verior erat et
melior homo quem charissimum amiserat, quam phantasma[71] in quod sperare
jubebatur. Solus fletus erat dulcis mihi et successerat amico meo in
deliciis animi mei.

[Sidenote: V. Cur fletus dulcis miseris.]

10. Et nunc, Domine, jam illa transierunt, et tempore lenitum est vulnus
meum. Possumne audire abs te qui veritas es, et admovere aurem cordis mei
ori tuo, ut dicas mihi cur fletus dulcis sit miseris? An tu, quamvis ubique
adsis, longe abjecisti a te miseriam nostram? Et tu in te manes; nos autem
in experimentis volvimur. Et tamen nisi ad aures tuas ploraremus, nihil
residui de spe nostra fieret. Unde igitur suavis fructus de amaritudine
vitae carpitur, gemere et flere, et suspirare et conqueri? An hoc ibi*
dulce est, quod speramus exaudire te? Recte istud in precibus, quia
desiderium perveniendi habent. Numquid in dolore amissae rei et luctu quo
tunc operiebar? Neque enim sperabam reviviscere illum, aut {51} hoc petebam
lacrymis; sed tantum dolebam et flebam. Miser enim eram, et amiseram
gaudium meum. An et fletus res amara est, et prae fastidio rerum quibus
prius fruebamur, et tunc dum ab eis abhorremus, delectat?

[Sidenote: VI. Quantus ex amici morte dolor.]

11. Quid autem ista loquor? Non enim tempus quaerendi nunc est, sed
confitendi tibi. Miser eram, et miser est omnis animus vinctus amicitia
rerum mortalium; et dilaniatur cum eas amittit, et tunc sentit miseriam qua
miser est et antequam amittat eas. Sic ego eram illo tempore, et flebam
amarissime, et requiescebam in amaritudine. Ita miser eram, et habebam
chariorem illo amico meo vitam ipsam miseram[72]. Nam quamvis eam mutare
vellem, nollem tamen amittere magis quam illum. Et nescio an vellem vel pro
illo, sicut de Oreste et Pylade traditur, si non fingitur, qui vellent pro
invicem vel simul mori, quia morte pejus eis erat non simul vivere. Sed in
me nescio quis affectus nimis huic contrarius ortus erat; et taedium
vivendi erat in me gravissimum, et moriendi metus. Credo quo magis illum
amabam, eo magis mortem, quae mihi eum abstulerat, tanquam atrocissimam
inimicam, oderam et timebam; et eam repente consumpturam omnes homines
putabam, quia illum potuit. Sic eram omnino, memini. Ecce cor meum, Deus
meus: ecce intus vide quia memini, spes mea, qui me mundas a talium
affectionum immunditia, dirigens [Sidenote: Ps. 24, 15.]_oculos meos ad
te_, et _evellens de laqueo pedes meos_. Mirabar enim caeteros mortales
vivere, quia ille, quem quasi non moriturum dilexeram, mortuus erat; et me
magis, quia illi alter eram, vivere illo mortuo mirabar. Bene quidam dixit
de amico suo: "Dimidium animae meae[73]." Nam ego sensi animam meam et
animam illius unam fuisse animam in duobus corporibus[74]: et ideo mihi
horrori erat vita, quia nolebam dimidius vivere; et ideo forte mori
metuebam, ne totus ille moreretur quem multum amaveram[75].

{52}

[Sidenote: VII. Impatientia doloris mutat locum.]

12. O dementiam nescientem diligere homines humaniter! o stultum hominem
immoderate humana patientem, quod ego tunc eram! Itaque aestuabam,
suspirabam, flebam, turbabar; nec requies erat, nec consilium. Portabam
enim conscissam* et cruentam animam meam, impatientem a me portari; et ubi
eam ponerem non inveniebam. Non in amoenis nemoribus, non in ludis atque
cantibus, nec in suave olentibus locis, nec in conviviis apparatis, neque
in voluptate cubilis et lecti, non denique in libris atque carminibus
acquiescebat. Horrebant omnia, et ipsa lux; et quidquid non erat quod ille
erat, improbum et odiosum erat, praeter gemitum et lacrymas. Nam in eis
solis aliquantula requies. Ubi autem inde auferebatur anima mea, onerabat
me grandis sarcina miseriae. Ad te*, Domine, levanda erat et curanda,
sciebam; sed nec volebam, nec valebam, eo magis quia non mihi eras aliquid
solidum et firmum, cum de te cogitabam. Non enim tu eras, sed vanum
phantasma[76], et error meus erat Deus meus. Si conabar eam ibi ponere ut
requiesceret, per inane labebatur, et iterum ruebat super me; et ego mihi
remanseram infelix locus, ubi nec esse possem, nec inde recedere. Quo enim
cor meum fugeret a corde meo? quo a me ipso fugerem? quo me non sequerer?
Et tamen fugi de patria. Minus enim eum quaerebant oculi mei, ubi videre
non solebant; atque a Thagastensi oppido veni Carthaginem.

[Sidenote: VIII. Tempus et amicorum colloquia dolori medentur.]

13. Non vacant tempora, nec otiose volvuntur; per sensus nostros faciunt in
animo mira opera. Ecce veniebant et praeteribant de die in diem, et
veniendo et praetereundo inserebant mihi species alias et alias memorias,
et paulatim resarciebant me pristinis generibus delectationum, quibus
cedebat dolor meus ille; sed succedebant non quidem dolores alii, causae
tamen aliorum dolorum[77]. Nam unde me facillime et in intima dolor ille
penetraverat, nisi quia [Sidenote: fors. Job 16, 14.]_fuderam in arenam
animam meam_, diligendo moriturum ac si non moriturum? Maxime quippe me
reparabant atque recreabant aliorum amicorum solatia, cum quibus amabam
quod pro te amabam: et hoc erat ingens fabula et longum mendacium, cujus
adulterina confricatione corrumpebatur mens nostra pruriens in auribus. Sed
illa mihi fabula non moriebatur, si quis amicorum meorum moreretur. Alia
erant quae in eis {53} amplius capiebant animum: colloqui et corridere, et
vicissim benevole obsequi; simul legere libros dulciloquos, simul nugari,
et simul honestari; dissentire interdum sine odio, tanquam ipse homo secum,
atque ipsa rarissima dissensione condire consensiones plurimas; docere
aliquid invicem, aut discere ab invicem; desiderare absentes cum molestia,
suscipere venientes cum laetitia: his atque hujusmodi signis a corde
amantium et redamantium procedentibus per os, per linguam, per oculos, et
mille motus gratissimos, quasi fomitibus conflare animos, et ex pluribus
unum facere.

[Sidenote: IX. De humana amicitia. Beatus qui amat in Deo.]

14. Hoc est quod diligitur in amicis; et sic diligitur, ut rea sibi sit
humana conscientia, si non amaverit redamantem, aut si amantem non
redamaverit, nihil quaerens ex ejus corpore praeter indicia benevolentiae.
Hinc ille luctus, si quis moriatur; et tenebrae dolorum, et versa dulcedine
in amaritudinem cor madidum, et ex amissa vita morientium mors viventium.
Beatus qui amat te, et amicum in te, et inimicum propter te. Solus enim
nullum charum amittit, cui omnes in illo chari sunt, qui non amittitur. Et
quis est iste, nisi Deus noster, Deus qui [Sidenote: Gen. 2, 24.]_fecit
coelum et terram_, et [Sidenote: Jer. 23, 24.]_implet ea_[78], quia
implendo ea fecit ea? Te nemo amittit, nisi qui dimittit: et qui dimittit,
quo it, aut quo fugit, nisi a te placido ad te iratum? Nam ubi non invenit
legem tuam in poena sua? Et [Sidenote: Ps. 118, 142.]_lex tua veritas_, et
[Sidenote: Joh. 14, 6.]_veritas tu_.

[Sidenote: X. Labiles creaturae, nec in eis potest anima requiescere.]

15. [Sidenote: Ps. 79, 20.]_Deus virtutum, converte nos, et ostende faciem
tuam et salvi erimus._ Nam quoquoversum se verterit anima hominis, ad
dolores[79] figitur alibi praeterquam in te, tametsi figitur in pulchris
extra te et extra se. Quae tamen nulla essent nisi essent abs te, quae
oriuntur et occidunt, et oriendo quasi esse incipiunt, et crescunt ut
perficiantur, et perfecta senescunt et intereunt: et non* omnia senescunt,
et omnia intereunt. Ergo cum oriuntur et tendunt esse, quo magis celeriter
crescunt ut sint, eo magis festinant ut non sint: sic est modus eorum.
Tantum dedisti eis, quia partes sunt rerum, quae non sunt omnes simul; sed
decedendo ac succedendo agunt omnes universum, cujus partes sunt. Ecce sic
peragitur et sermo noster per signa sonantia. Non enim erit totus sermo, si
unum verbum non decedat cum sonuerit partes suas, ut succedat aliud. Laudet
te ex illis anima mea, Deus creator omnium; sed non {54} in eis infigatur
glutine amoris per sensus corporis. Eunt enim quo ibant, ut non sint*, et
conscindunt eam desideriis pestilentiosis; quoniam ipsa esse vult, et
requiescere amat in eis quae amat[80]. In illis autem non est ubi: quia non
stant, fugiunt; et quis ea sequitur sensu carnis? aut quis ea comprehendit,
vel cum praesto sunt? Tardus est enim sensus carnis, quoniam sensus carnis
est, et ipse est modus ejus. Sufficit ad aliud ad quod factus est: ad illud
autem non sufficit, ut teneat transcurrentia ab initio debito usque ad
finem debitum. In verbo enim tuo per quod creantur, ibi audiunt: Hinc, et
hucusque.

[Sidenote: XI. Omnia creata sunt instabilia. Solus Deus stabilis.]

16. Noli esse vana, anima mea, et obsurdescere in aure cordis, tumultu
vanitatis tuae. Audi et tu: Verbum ipsum clamat ut redeas; et ibi est locus
quietis imperturbabilis, ubi non deseritur amor, si ipse non deserat. Ecce
illa discedunt, ut alia succedant, et omnibus suis partibus constet infima
universitas. Numquid ego aliquo discedo? ait Verbum Dei. Ibi fige mansionem
tuam; ibi commenda quidquid inde habes, anima mea, saltem fatigata
fallaciis. Veritati commenda quidquid tibi est a veritate, et non perdes
aliquid; et reflorescent putria tua, et [Sidenote: Ps. 102, 3.]_sanabuntur
omnes languores tui_, et fluxa tua reformabuntur, et renovabuntur, et
constringentur ad te: et non te deponent quo descendunt; sed stabunt tecum,
et permanebunt ad semper stantem ac [Sidenote: 1 Pet. 1, 23.]_permanentem
Deum_.

17. Utquid perversa sequeris carnem tuam? Ipsa te sequatur conversa.
Quidquid per illam sentis, in parte est; et ignoras totum cujus hae partes
sunt; et delectant te tamen. Sed si ad totum comprehendendum esset idoneus
sensus carnis tuae, ac non et ipse in parte universi accepisset pro poena
tua justum modum, velles ut transiret quidquid existit in praesentia, ut
magis tibi omnia[81] placerent. Nam et quod loquimur, per eumdem sensum
carnis audis; et non vis utique stare syllabas, sed transvolare, ut aliae
veniant, et totum audias[82]. Ita, semper omnia quibus unum aliquid
constat, et non simul sunt omnia ea quibus constat; plus delectant omnia
quam singula, si possint sentiri omnia. Sed longe {55} his melior qui fecit
omnia, et ipse est Deus noster; et non discedit, quia nec succeditur ei.

[Sidenote: XII. Amor non improbatur, modo in his quae placent, amemus
Deum.]

18. Si placent corpora, Deum ex illis lauda, et in artificem eorum retorque
amorem[83]; ne in his quae tibi placent, tu displiceas. Si placent animae,
in Deo amentur: quia et ipsae mutabiles sunt, et in illo fixae
stabiliuntur; alioquin irent et perirent. In illo ergo amentur; et rape ad
eum tecum quas potes, et dic eis: "Hunc amemus, hunc amemus; ipse fecit
haec, et non est longe. Non enim fecit atque abiit, sed ex illo in illo
sunt[84]. Ecce ubi est*, ubi sapit veritas. Intimus cordi est; sed cor
erravit ab eo. [Sidenote: Is. 46, 8.]_Redite, praevaricatores, ad cor_[85],
et inhaerete illi qui fecit vos. State cum eo, et stabitis: requiescite in
eo, et quieti eritis. Quo itis in aspera? quo itis? Bonum quod amatis, ab
illo[86] est: sed quantum est ad illum, bonum est et suave; sed amarum erit
juste, quia injuste amatur deserto illo, quidquid ab illo est[87]. Quo
vobis adhuc et adhuc ambulare vias difficiles et laboriosas? Non est
requies ubi quaeritis eam. Quaerite quod quaeritis: sed ibi non est ubi
quaeritis. Beatam vitam quaeritis in regione mortis; non est illic. Quomodo
enim beata vita, ubi nec vita?"

19. "Et descendit huc ipsa Vita nostra, et tulit mortem nostram, et occidit
eam de abundantia vitae suae: et tonuit clamans, ut redeamus hinc ad eum in
illud secretum unde {56} processit ad nos, in ipsum primum virginalem
uterum, ubi ei nupsit humana creatura, caro mortalis, ne esset semper
mortalis; et [Sidenote: Ps. 18, 6.]_inde velut sponsus procedens de thalamo
suo, exsultavit ut gigas ad currendam viam_. Non enim tardavit, sed
cucurrit; clamans dictis, factis, morte, vita, descensu, ascensu; clamans
ut redeamus ad eum. Et discessit ab oculis, ut redeamus ad cor, et
inveniamus eum. Abscessit enim, et ecce hic est. Noluit nobiscum diu esse,
et non reliquit nos. Illuc enim abscessit, unde nunquam recessit, quia
[Sidenote: Joh. 1, 10.]_mundus per eum factus est_; et _in hoc mundo erat_,
et [Sidenote: 1 Tim. 1, 15.]_venit in hunc mundum peccatores salvos
facere_; cui confitetur anima mea, [Sidenote: Ps. 40, 5.]_et sanat eam*,
quia peccavit illi_. [Sidenote: Ps. 4, 3.]_Filii hominum usquequo graves
corde?_ Numquid et post descensum* vitae non vultis ascendere et vivere?
Sed quo ascenditis[88], quando _in alto estis_, et [Sidenote: Ps. 72,
9.]_posuistis in coelum os vestrum_? Descendite, ut ascendatis[89], et
ascendatis ad Deum. Cecidistis enim, ascendendo contra eum. Dic eis ista,
ut plorent [Sidenote: Ps. 83, 7.]_in convalle plorationis_, et sic eos rape
tecum ad Deum; quia de Spiritu ejus haec dicis eis, si dicis ardens igne
charitatis.

[Sidenote: XIII. Amor unde proveniat.]

20. Haec tunc non noveram, et amabam pulchra inferiora, et ibam in
profundum, et dicebam amicis meis: Num amamus aliquid, nisi pulchrum? Quid
est ergo pulchrum? et quid est pulchritudo? Quid est quod nos allicit et
conciliat rebus quas amamus? Nisi enim esset in eis decus et species, nullo
modo nos ad se moverent. Et animadvertebam et videbam in ipsis corporibus
aliud esse quasi totum, et ideo pulchrum; aliud autem quod ideo deceret,
quoniam apte accommodaretur alicui, sicut pars corporis ad universum suum,
aut calceamentum ad pedem, et similia. Et ista consideratio scaturivit in
animo meo ex intimo corde meo; et scripsi {57} libros de Pulchro et Apto;
puto, duos aut tres. Tu scis, Deus: nam excidit mihi. Non enim habemus eos;
sed aberraverunt a nobis, nescio quomodo.

[Sidenote: XIV. Libri de Apto et Pulchro Hierio nuncupati. Unde hunc
amaverat.]

21. Quid est autem quod me movit, Domine Deus meus, ut ad Hierium* Romanae
urbis oratorem scriberem illos libros, quem non noveram facie, sed amaveram
hominem ex doctrinae fama quae illi clara erat, et quaedam verba ejus
audieram, et placuerant mihi? Sed magis quia placebat aliis, et efferebant
eum laudibus, stupentes quod ex homine syro, docto prius Graecae facundiae,
postea in Latina etiam dictor* mirabilis exstitisset, et esset
scientissimus rerum ad studium sapientiae pertinentium, mihi placebat.
Laudatur homo, et amatur absens. Utrumnam ab ore laudantis intrat in cor
audientis amor ille? Absit: sed ex amante alio accenditur alius. Hinc enim
amatur qui laudatur, dum non fallaci corde laudatoris praedicari creditur;
id est, cum amans eum laudat.

22. Sic enim tunc amabam homines ex hominum judicio; non enim ex tuo, Deus
meus, in quo nemo fallitur. Sed tamen, cur non sicut auriga nobilis, sicut
venator studiis popularibus diffamatus; sed longe aliter et graviter, et
ita quemadmodum et me laudari vellem? Non autem vellem ita laudari et amari
me, ut histriones; quanquam eos et ipse laudarem et amarem: sed eligens
latere, quam ita notus esse; et vel haberi odio, quam sic amari. Ubi
distribuuntur ista pondera variorum et diversorum amorum in anima una? Quid
est quod amo in alio, quod rursus, nisi odissem, non a me detestarer et
repellerem, cum sit uterque nostrum homo? Non enim, sicut equus bonus
amatur ab eo qui nollet hoc esse, etiam si posset; hoc et de histrione
dicendum est, qui naturae nostrae socius est. Ergone amo in homine quod odi
esse, cum sim homo? Grande profundum est ipse homo, [Sidenote: Mat. 10,
30.]_cujus_ etiam _capillos_ tu, Domine, _numeratos_ habes, et non
minuuntur in te: et tamen capilli ejus magis numerabiles sunt, quam
affectus ejus, et motus cordis ejus.

23. At ille rhetor ex eo erat genere, quem sic amabam, ut vellem me esse
talem; et errabam typho, et [Sidenote: Eph. 4, 14.]_circumferebar omni
vento_, et nimis occulte gubernabar abs te. Et unde scio, et unde certus
confiteor tibi quod illum in amore laudantium magis amaveram, quam in rebus
ipsis de quibus laudabatur? Quia si non laudatum vituperarent eum iidem
{58} ipsi, et vituperando atque spernendo ea ipsa narrarent, non accenderer
in eum et non excitarer. Et certe res non aliae forent, nec homo ipse
alius; sed tantummodo alius affectus narrantium. Ecce ubi jacet anima
infirma, nondum haerens soliditati veritatis. Sicut aurae linguarum
flaverint a pectoribus opinantium; ita fertur et vertitur, torquetur ac
retorquetur, et obnubilatur ei lumen, et non cernitur veritas. Et ecce est
ante nos. Et magnum quiddam mihi erat, si sermo meus et studia mea illi
viro innotescerent. Quae si probaret, flagrarem magis; si autem improbaret,
sauciaretur cor vanum et inane soliditatis tuae. Et tamen pulchrum illud
atque aptum, unde ad eum scripseram, libenter animo versabam, ob os
contemplationis meae*, et nullo collaudatore mirabar.

[Sidenote: XV. Quod corporalibus imaginibus contenebratus, non potuit
capere spiritualia.]

24. Sed tantae rei cardinem in arte tua nondum videbam, Omnipotens,
[Sidenote: Ps. 135, 4.]_qui facis mirabilia solus_: et ibat animus meus per
formas corporeas; et "pulchrum," quod per seipsum, "aptum" autem, quod ad
aliquid accommodatum, deceret, definiebam et distinguebam, et exemplis
corporeis astruebam. Et converti me ad animi naturam; et non me sinebat
falsa opinio quam de spiritualibus habebam, verum cernere. Et irruebat in
oculos ipsa vis veri, et avertebam palpitantem mentem ab incorporea re ad
lineamenta, et colores, et tumentes magnitudines. Et quia non poteram ea
videre in animo, putabam me non posse videre animum meum. Et cum in virtute
pacem amarem, in vitiositate autem odissem discordiam; in illa unitatem, in
ista quamdam divisionem notabam. Inque illa unitate mens rationalis[90] et
natura veritatis ac summi boni mihi esse videbatur: in ista vero divisione
irrationabilis vitae* nescio quam substantiam et naturam summi mali, quae
non solum esset substantia, sed omnino vita esset, et tamen abs te non
esset, Deus meus, ex quo sunt omnia, miser opinabar. Et tamen illam monadem
appellabam, tanquam sine ullo sexu[91] mentem*; hanc vero dyadem, iram in
facinoribus, libidinem in flagitiis, nesciens quid loquerer. Non enim
noveram neque didiceram, nec ullam substantiam malum esse,

{59} nec ipsam mentem nostram summum atque incommutabile bonum.

25. Sicut enim facinora sunt, si vitiosus est ille animi motus, in quo est
impetus, et se jactat insolenter ac turbide; et flagitia, si est immoderata
illa animae affectio, qua carnales hauriuntur voluptates: ita errores et
falsae opiniones vitam contaminant, si rationalis mens ipsa vitiosa est;
qualis in me tunc erat, nesciente alio lumine illam illustrandam esse ut
sit particeps veritatis, quia non est ipsa natura veritatis. Quoniam
[Sidenote: Ps. 17, 29.]_tu illuminabis lucernam meam, Domine; Deus meus,
illuminabis tenebras meas: et de plenitudine tua nos omnes accepimus.
[Sidenote: Joh. 1, 16. 9.]Es enim tu lumen verum quod illuminat omnem
hominem venientem in hunc mundum; [Sidenote: Jac. 1, 17.]quia in te non est
transmutatio, nec momenti obumbratio._

26. Sed ego conabar ad te, et repellebar abs te, ut saperem mortem, quoniam
[Sidenote: 1 Pet. 5, 5. Jac. 4, 6.]_superbis resistis_. Quid autem
superbius, quam ut assererem mira dementia me id esse naturaliter quod tu
es[92]? Cum enim ego essem mutabilis, et eo mihi manifestum esset, quod
ideo utique sapiens esse cupiebam, ut ex deteriore melior fierem; malebam
tamen etiam te opinari mutabilem, quam me non hoc esse quod tu es. Itaque
repellebar, et resistebas ventosae cervici meae: et imaginabar formas
corporeas, et caro carnem[93] accusabam, et [Sidenote: Ps. 77,
39.]_spiritus ambulans {60} nondum revertebar_ ad te; et ambulando
ambulabam in ea quae non sunt, neque in te, neque in me, neque in corpore;
neque mihi creabantur a veritate tua, sed a mea vanitate fingebantur ex
corpore: et dicebam parvulis fidelibus tuis, civibus meis, a quibus
nesciens exsulabam, dicebam illis garrulus et ineptus, Cur ergo errat anima
quam fecit Deus? Et mihi nolebam dici, Cur ergo errat Deus? Et contendebam
magis incommutabilem tuam substantiam coactam errare, quam meam mutabilem
sponte deviasse, et poena errare confitebar*.[94]

27. Et eram aetate annorum fortasse viginti sex aut septem, cum illa
volumina scripsi, volvens apud me corporalia figmenta, obstrepentia cordis
mei auribus; quas intendebam, dulcis veritas, in interiorem melodiam tuam,
cogitans de "pulchro et apto," et [Sidenote: Joh. 3, 29.]_stare_ cupiens
_et audire_ te, et _gaudio gaudere propter vocem sponsi_, et non poteram:
quia vocibus erroris mei rapiebar foras, et pondere superbiae meae in ima
decidebam. Non enim [Sidenote: Ps. 50, 10.]_dabas auditui meo gaudium et
laetitiam_, aut _exsultabant ossa mea_, quae _humiliata_ non erant.

[Sidenote: XVI. Categorias Aristotelis et liberalium artium libros per se
intellexit.]

28. Et quid mihi proderat quod annos natus ferme viginti, cum in manus meas
venissent Aristotelica quaedam, quas appellant decem Categorias, (quarum
nomine, cum eas rhetor Carthaginensis magister meus buccis typho
crepantibus commemoraret, et alii qui docti habebantur, tanquam in nescio
quid magnum et divinum suspensus inhiabam,) legi eas solus et intellexi?
Quas cum contulissem cum eis qui se dicebant vix eas, magistris
eruditissimis, non loquentibus tantum, sed multa in pulvere depingentibus,
intellexisse, nihil inde aliud mihi dicere potuerunt, quam ego solus apud
meipsum legens cognoveram. Et satis aperte mihi videbantur loquentes de
substantiis, sicuti est homo; et quae in illis essent, sicuti est {61}
figura hominis, qualis sit; et statura, quot pedum sit; et cognatio, cujus
frater sit; aut ubi sit constitutus; aut quando natus; aut stet, aut
sedeat; aut calceatus vel armatus sit; aut aliquid faciat; aut patiatur
aliquid: et quaecumque in his novem generibus, quorum exempli gratia
quaedam posui, vel in ipso substantiae genere innumerabilia reperiuntur.

29. Quid hoc mihi proderat, quando et oberat? cum etiam te, Deus meus,
mirabiliter simplicem atque incommutabilem, illis decem praedicamentis
putans quidquid esset omnino comprehensum, sic intelligere conarer, quasi
et tu subjectus esses magnitudini tuae aut pulchritudini, ut illa essent in
te quasi in subjecto, sicut in corpore; cum tua magnitudo et tua
pulchritudo tu ipse sis, corpus autem non eo sit magnum et pulchrum quo
corpus est; quia etsi minus magnum et minus pulchrum esset, nihilominus
corpus esset. Falsitas enim erat quam de te cogitabam, non veritas; et
figmenta miseriae meae, non firmamenta beatitudinis tuae. Jusseras enim, et
ita fiebat in me, ut terra [Sidenote: Gen. 3, 18. 19. vid.
Sabatier.]_spinas et tribulos pareret mihi, et cum labore_ pervenirem ad
_panem meum_.

30. Et quid mihi proderat quod omnes libros artium quas liberales vocant,
tunc nequissimus malarum cupiditatum servus per meipsum legi et intellexi,
quoscumque legere potui? Et gaudebam in eis, et nesciebam unde esset
quidquid ibi verum et certum esset. Dorsum enim habebam ad lumen, et ad ea
quae illuminantur, faciem: unde ipsa facies mea, qua illuminata cernebam,
non illuminabatur. Quidquid de arte loquendi et disserendi, quidquid de
dimensionibus figurarum, et de musicis et de numeris, sine magna
difficultate, nullo hominum tradente, intellexi, scis tu, Domine Deus meus;
quia et celeritas intelligendi, et dispiciendi acumen*, donum tuum est: sed
non inde sacrificabam tibi. Itaque mihi non ad usum, sed ad perniciem magis
valebat, quia tam bonam [Sidenote: Ps. 58, 10.]_partem substantiae meae_
sategi habere in potestate: et _fortitudinem meam_ non _ad te custodiebam_;
sed [Sidenote: Luc. 15, 12. 13. 30.]_profectus_ sum abs te _in longinquam
regionem_, ut _eam dissiparem in meretrices_ cupiditates*. Nam quid mihi
proderat bona res, non utenti bene? Non enim sentiebam illas artes etiam ab
studiosis et ingeniosis difficillime intelligi, nisi cum eis easdem conabar
exponere; et erat ille excellentissimus in eis, qui me exponentem non
tardius sequeretur. {62}

31. Sed quid mihi hoc proderat, putanti quod tu, Domine Deus veritas,
corpus esses lucidum et immensum, et ego frustum de illo corpore? Nimia
perversitas! sed sic eram. Nec erubesco, Deus meus, confiteri tibi in me
misericordias tuas, et invocare te, qui non erubui tunc profiteri hominibus
blasphemias meas, et latrare adversum te. Quid ergo mihi tunc proderat
ingenium per illas doctrinas agile, et nullo adminiculo humani magisterii
tot nodosissimi libri enodati, cum deformiter et sacrilega turpitudine in
doctrina pietatis errarem? Aut quid tantum oberat parvulis tuis longe
tardius ingenium, cum a te longe non recederent, ut in nido Ecclesiae tuae
tuti plumescerent, et alas charitatis alimento sanae fidei nutrirent? O
Domine, Deus noster, [Sidenote: Ps. 62, 8. vid. Sabatier.]_in velamento
alarum tuarum speremus_; et protege nos, et porta nos. [Sidenote: Is. 46,
3. 4.]_Tu portabis_ et _parvulos, et usque ad canos tu portabis_: quoniam
firmitas nostra quando tu es, tunc est firmitas; cum autem nostra est,
infirmitas est. Vivit apud te semper bonum nostrum; et quia inde aversi
sumus, perversi sumus. Revertamur jam, Domine, ut non evertamur; quia vivit
apud te sine ullo defectu bonum nostrum, quod tu ipse es: et non timebimus*
ne non sit quo redeamus, quia nos inde ruimus; nobis autem absentibus non
ruit domus nostra, aeternitas tua.

       *       *       *       *       *


{63}

LIBER QUINTUS.

    Annum aetatis suae exhibet vigesimum nonum, quo scilicet, comperta
    Fausti Manichaei imperitia in iis, quae isti se divinitus scire
    jactitabant, propositum in illa secta proficiendi abjecit; quo etiam
    Romam, ubi rhetoricam profiteretur, et deinde Mediolanum ut eamdem
    artem doceret, abdita Dei providentia missus est; ubi coepit audito
    Ambrosio resipiscere, et Manichaeismo abdicato, catechumenus in
    Ecclesia Catholica denuo fieri decrevit.

[Sidenote: I. Excitat mentem ad Deum laudandum.]

1. Accipe sacrificium confessionum mearum de manu linguae meae, quam
formasti et excitasti, ut confiteatur nomini tuo; [Sidenote: Ps. 34,
10.]_et sana omnia ossa mea, et dicant: Domine, quis similis tibi?_ Neque
enim docet te quid in se agatur qui tibi confitetur; quia oculum tuum non
excludit cor clausum, nec manum tuam repellit duritia hominum: sed solvis
eam, cum voles, aut miserans aut vindicans; et [Sidenote: Ps. 18, 7.]_non
est qui se abscondat a calore tuo_. Sed te laudet anima mea, ut amet te; et
confiteatur tibi miserationes tuas, ut laudet te. Non cessat nec tacet
laudes tuas universa creatura tua; nec spiritus omnis hominis per os
conversum ad te, nec animalia nec corporalia per os considerantium ea; ut
exsurgat in te a lassitudine anima nostra, innitens[95] eis quae fecisti,
et transiens ad te qui fecisti haec mirabiliter: et ibi refectio et vera
fortitudo.

[Sidenote: II. Dei praesentiam iniquos non effugere: itaque ad eum debere
converti.]

2. Eant et fugiant a te inquieti et iniqui: et tu vides eos, et distinguis
umbras; et ecce pulchra sunt cum eis omnia, et ipsi turpes sunt[96]. Et
quid nocuerunt tibi[97]? aut in quo imperium tuum dehonestaverunt[98], a
coelis usque in novissima justum {64} et integrum? [Sidenote: Ps. 138,
7.]Quo enim fugerunt, cum fugerent a facie tua? aut ubi tu non invenis eos?
Sed fugerunt, ut non viderent [Sidenote: Gen. 16, 14.]_te videntem se_,
atque excaecati in te offenderent; quia [Sidenote: Sap. 11, 25. v.
Sab.]_non deseris aliquid eorum quae fecisti_; in te offenderent injusti,
et juste vexarentur*; subtrahentes se lenitati tuae, et offendentes in
rectitudinem tuam, et cadentes in asperitatem suam*. Videlicet nesciunt
quod ubique sis, quem nullus circumscribit locus, et solus es praesens,
etiam iis qui longe fiunt a te. Convertantur ergo et quaerant te, quia non
sicut ipsi deseruerunt creatorem suum, ita et tu deseruisti creaturam tuam.
Ipsi convertantur, et quaerant te; et ecce ibi es in corde eorum, in corde
confitentium tibi, et projicientium se in te, et plorantium in sinu tuo
post vias suas difficiles: et tu facilis tergens lacrymas eorum; et magis
plorant et gaudent in fletibus, quoniam tu, Domine, non aliquis homo _caro
et sanguis_, sed tu, Domine, qui fecisti, reficis et consolaris eos. Et ubi
ego eram, quando te quaerebam? Et tu eras ante me; ego autem et a me
discesseram, nec me inveniebam; quanto minus te!

[Sidenote: III. De Fausto Manichaeo, et de philosophorum caecitate qui per
creaturas Creatorem non cognoverunt.]

3. Proloquar in conspectu Dei mei annum illum undetrigesimum aetatis meae.
Jam venerat Carthaginem quidam Manichaeorum episcopus, Faustus[99] nomine,
magnus laqueus diaboli: et multi implicabantur in eo per illecebram
suaviloquentiae; quam ego tametsi laudabam, discernebam tamen a veritate
rerum, quarum discendarum avidus eram; nec quali vasculo sermonis, sed quid
mihi scientiae comedendum apponeret nominatus apud eos ille Faustus,
intuebar. Fama enim de illo praelocuta mihi erat quod esset honestarum
omnium doctrinarum peritissimus, et apprime disciplinis liberalibus
eruditus. Et quoniam multa philosophorum legeram, memoriaeque mandata
retinebam, ex eis quaedam comparabam illis Manichaeorum longis
fabulis[100]: et mihi probabiliora ista videbantur, quae dixerunt illi,
[Sidenote: Sap. 13, 9, vid. Sabat.]_qui tantum potuerunt valere, ut possent
aestimare saeculum_, quanquam [Sidenote: Ps. 137, 6.]_ejus Dominum minime
invenerint_. Quoniam [Sidenote: Ps. 33, 19. v. Sab.]_magnus es, Domine, et
humilia respicis; excelsa autem a longe cognoscis_: nec _propinquas_ nisi
_obtritis {65} corde_; nec inveniris a superbis, nec si illi curiosa
peritia numerent stellas et arenam, et dimetiantur sidereas plagas, et
vestigent vias astrorum.

4. Mente enim sua quaerunt ista, et ingenio quod tu dedisti eis; et multa
invenerunt, et praenuntiaverunt ante multos annos defectus luminarium solis
et lunae, quo die, qua hora, quanta ex parte futuri essent; et non eos
fefellit numerus, et ita factum est ut praenuntiaverunt: et scripserunt
regulas indagatas, et leguntur hodie, atque ex eis praenuntiatur quo anno
et quo mense anni, et quo die mensis, et qua hora diei, et quota parte
luminis sui defectura sit luna vel sol; et ita fiet ut praenuntiatur. Et
mirantur haec homines et stupent qui nesciunt ea, et exsultant atque
extolluntur qui sciunt; et per impiam superbiam recedentes et deficientes a
lumine tuo, tanto ante solis defectum futurum praevident, et in praesentia
suum non vident. Non enim religiose quaerunt unde habeant ingenium quo ista
quaerunt. Et invenientes quia tu fecisti eos, non ipsi dant tibi se ut
serves quod fecisti, et quales se ipsi fecerant occidunt se tibi*, et
trucidant exaltationes[101] suas sicut [Sidenote: Ps. 8, 8. 9.]_volatilia_
et curiositates[101] suas sicut _pisces maris_, quibus _perambulant_
secretas _semitas abyssi_, et luxurias[101] suas sicut _pecora campi_; ut
tu, [Sidenote: Deut. 4, 24.]_Deus ignis edax_, consumas mortuas curas eorum
recreans eos immortaliter.

5. Sed non noverunt viam, [Sidenote: Joh. 1, 3.]_Verbum_ tuum, _per quod
fecisti_ ea quae numerant, et ipsos qui numerant, et sensum quo cernunt
quae numerant, et mentem de qua numerant; et [Sidenote: Ps. 146,
5.]_sapientiae tuae non est numerus_. Ipse autem Unigenitus [Sidenote: 1
Cor. 1, 30.]_factus est nobis sapientia, et justitia, et sanctificatio_;
[Sidenote: Mat. 17, 27.]et numeratus est inter nos, et solvit tributum
Caesari. Non noverunt hanc viam[102], qua descendant ad illum a se, et per
eum ascendant {66} ad eum. Non noverunt hanc viam, et putant se excelsos
esse cum sideribus et lucidos; et ecce [Sidenote: Is. 14, 13. Rev. 12,
4.]_ruerunt in terram_, et [Sidenote: Rom. 1, 21.]_obscuratum est insipiens
cor eorum_. Et multa vera de creatura dicunt, et Veritatem, creaturae
Artificem, non pie quaerunt, et ideo non inveniunt: aut si inveniunt,
[Sidenote: Ibid.]_cognoscentes Deum, non sicut Deum honorant, aut gratias
agunt; sed evanescunt in cogitationibus suis, et dicunt se esse sapientes_,
sibi tribuendo quae tua sunt, ac per hoc student perversissima caecitate
etiam tibi tribuere quae sua sunt, mendacia scilicet in te conferentes, qui
veritas es, [Sidenote: ver. 23.]_et immutantes gloriam incorrupti Dei in
similitudinem imaginis corruptibilis hominis, et volucrum, et quadrupedum,
et serpentum, [Sidenote: ver. 25.]et convertunt veritatem tuam in
mendacium; et colunt, et serviunt creaturae potius quam Creatori_.

6. Multa tamen ab eis, ex ipsa creatura, vera dicta retinebam; et
occurrebat mihi ratio per numeros et ordinem temporum, et visibiles
attestationes siderum, et conferebam cum dictis Manichaei, quae* de his
rebus multa scripsit copiosissime delirans; et non mihi occurrebat ratio
nec solstitiorum et aequinoctiorum, nec defectuum luminarium, nec quidquid
tale in libris saecularis sapientiae didiceram. Ibi autem credere jubebar,
et ad illas rationes numeris et oculis meis exploratas non occurrebat, et
longe diversum erat.

[Sidenote: IV. Sola Dei cognitio beat.]

7. Numquid, Domine Deus veritatis, quisquis novit ista, jam placet tibi?
Infelix enim homo qui scit illa omnia, te autem nescit: beatus autem qui te
scit, etiam si illa nesciat[103]. Qui vero et te et illa novit, non propter
illa beatior, sed propter te solum beatus est, [Sidenote: Rom. 1, 21.]_si
cognoscens te, sicut Deum glorificet, et gratias agat, et non evanescat in
cogitationibus suis_. Sicut enim melior est qui novit possidere arborem, et
de usu ejus tibi gratias agit, quamvis nesciat vel quot cubitis alta sit,
vel quanta latitudine diffusa; quam ille qui eam metitur, et omnes ramos
ejus numerat, et neque possidet eam, neque creatorem ejus novit aut
diligit: sic fidelis homo, cujus totus mundus divitiarum est, et quasi
[Sidenote: 2 Cor. 6, 10.]_nihil habens, omnia possidet_, inhaerendo tibi
cui serviunt omnia, quamvis nec saltem septentrionum gyros noverit;
dubitare stultum est quin utique melior {67} sit quam mensor coeli, et
numerator siderum, et pensor elementorum, et negligens tui, qui [Sidenote:
Sap. 11, 21.]_omnia in mensura et numero et pondere disposuisti_.

[Sidenote: V. Manichaei de astris imperitia indignum eum fide in caeteris
faciebat.]

8. Sed tamen quis quaerebat Manichaeum nescio quem etiam ista scribere,
sine quorum peritia pietas disci poterat? Dixisti enim homini, [Sidenote:
Job 28, 28 sec. LXX.]_Ecce pietas et sapientia_; quam ille ignorare posset,
etiamsi ista perfecte nosset: ista vero quia non noverat impudentissime
audens docere, prorsus illam nosse non posset. Vanitas est enim mundana
ista etiam nota profiteri, pietas autem tibi confiteri. Unde ille devius,
ad hoc* ista multum locutus est, ut convictus ab eis qui ista vere
didicissent, quis esset ejus sensus in caeteris quae abditiora sunt,
manifeste cognosceretur. Non enim parvi existimari se voluit, sed Spiritum
sanctum consolatorem et ditatorem fidelium tuorum, auctoritate plenaria
personaliter[104] in se esse persuadere conatus est. Itaque, cum de coelo
ac stellis, et de solis ac lunas motibus falsa dixisse deprehenderetur,
quamvis ad doctrinam religionis ista non pertineant, tamen ausus ejus
sacrilegos fuisse satis emineret; cum ea non solum ignorata, sed etiam
falsata, tam* vesana superbiae vanitate diceret, ut ea tanquam divinae
personae[105] tribuere sibi niteretur.

9. Cum enim audio christianum aliquem fratrem, illum aut illum, ista
nescientem, et aliud pro alio sentientem, patienter intueor opinantem
hominem; nec illi obesse video, cum de te, Domine creator omnium, non
credat indigna, si forte situs et habitus creaturae corporalis ignoret.
Obest autem si hoc ad ipsam doctrinae pietatis formam pertinere arbitretur,
et {68} pertinacius affirmare audeat quod ignorat. Sed etiam talis
infirmitas in fidei cunabulis a charitate matre sustinetur, donec assurgat
novus homo [Sidenote: Eph. 4, 13. 14.]_in virum perfectum_, et
_circumferri_ non possit _omni vento doctrinae_. In illo autem qui doctor,
qui auctor, qui dux et princeps eorum quibus illa suaderet, ita fieri ausus
est, ut qui eum sequerentur, non quemlibet hominem, sed Spiritum tuum
sanctum se sequi arbitrarentur; quis tantam dementiam, sicubi falsa dixisse
convinceretur, non detestandam longeque abjiciendam esse judicaret? Sed
tamen nondum liquido compereram utrum etiam secundum ejus verba,
vicissitudines longiorum et breviorum dierum atque noctium, et ipsius
noctis et diei, et deliquia luminum, et si quid ejusmodi in aliis libris
legeram, posset exponi; ut, si forte posset, incertam quidem mihi fieret
utrum ita se res haberet, an non ita; sed ad fidem meam illius
auctoritatem, propter creditam sanctitatem, praeponerem.

[Sidenote: VI. Faustus eloquens, sed liberalium disciplinarum expers.]

10. Et per annos ferme ipsos novem, quibus eos animo vagabundus audivi,
nimis extento desiderio venturum exspectabam istum Faustum. Caeteri enim
eorum, in quos forte incurrissem, qui talium rerum quaestionibus a me
objectis deficiebant, illum mihi promittebant, cujus adventu collatoque
colloquio facillime mihi haec, et si qua forte majora quaererem,
enodatissime expedirentur. Ergo ubi venit, expertus sum hominem gratum et
jucundum verbis, et ea ipsa quae illi solent dicere, multo suavius
garrientem. Sed quid ad meam sitim pretiosiorum poculorum decentissimus
ministrator? Jam rebus talibus satiatae erant aures meae: nec ideo mihi
meliora videbantur, quia melius dicebantur; nec ideo vera quia diserta: nec
ideo sapiens anima, quia vultus congruus et decorum eloquium. Illi autem
qui eum mihi promittebant, non boni rerum existimatores erant; et ideo
illis videbatur prudens et sapiens, quia delectabat eos loquens. Sensi
autem aliud genus hominum etiam veritatem habere suspectam, et ei nolle
acquiescere si compto atque uberi sermone promeretur. Me autem jam
docueras, Deus meus, miris et occultis modis; et propterea credo quod tu me
docueris, quoniam verum est, nec quisquam praeter te alius est doctor veri,
ubicumque et undecumque claruerit[106]. Jam ergo abs te didiceram, nec eo
debere videri aliquid verum dici, quia eloquenter dicitur; nec {69} eo
falsum, quia incomposite sonant signa labiorum: rursus, nec ideo verum,
quia impolite enuntiatur; nec ideo falsum, quia splendidus sermo est: sed
perinde esse sapientiam et stultitiam, sicut sunt cibi utiles et inutiles;
verbis autem ornatis et inornatis, sicut vasis urbanis et rusticanis,
utrosque cibos posse ministrari.

11. Igitur aviditas mea, qua illum tanto tempore exspectaveram hominem,
delectabatur quidem motu adfectuque disputantis, et verbis congruentibus,
atque ad vestiendas sententias facile occurrentibus. Delectabar autem et
cum multis, vel etiam prae multis laudabam ac efferebam; sed moleste
habebam quod in coetu audientium non sinerer illi ingerere, et partiri cum
eo curas quaestionum mearum, conferendo familiariter, et accipiendo ac
reddendo sermonem. Quod ubi potui, et aures ejus cum familiaribus meis
eoque* tempore occupare coepi, quo non dedeceret alternis disserere, et
protuli quaedam quae me movebant; expertus sum prius hominem expertem
liberalium disciplinarum, nisi grammaticae, atque ejus ipsius usitato modo.
Et quia legerat aliquas Tullianas orationes, et paucissimos Senecae libros,
et nonnulla poetarum, et suae sectae si qua volumina Latine atque composite
conscripta erant, et quia aderat quotidiana sermocinandi exercitatio; inde
suppetebat eloquium, quod fiebat acceptius magisque seductorium moderamine
ingenii, et quodam lepore naturali. Itane est ut recolo, Domine Deus meus,
arbiter conscientiae meae? [Sidenote: Ps. 49, 21.]Coram te cor meum et
recordatio mea, qui me tunc agebas abdito secreto providentiae tuae, et
inhonestos errores meos jam convertebas ante faciem meam, ut viderem et
odissem.

[Sidenote: VII. Alienatur a secta Manichaeorum.]

12. Nam posteaquam ille mihi imperitus earum artium, quibus eum excellere
putaveram, satis apparuit, desperare coepi posse eum mihi illa quae me
movebant aperire atque dissolvere; quorum quidem ignarus posset veritatem
tenere pietatis, sed si manichaeus non esset. Libri quippe eorum pleni sunt
longissimis fabulis[107], de coelo et sideribus, et sole et luna: quae mihi
eum, quod utique cupiebam, collatis numerorum rationibus, quas alibi ego
legeram, utrum potius ita essent ut Manichaei libris continebantur, an
certe vel par etiam inde ratio redderetur, subtiliter explicare posse jam
non arbitrabar. {70} Quae tamen ubi consideranda et discutienda protuli,
modeste sane ille nec ausus est subire ipsam sarcinam. Noverat enim se ista
non nosse, nec eum puduit confiteri. Non erat de talibus quales multos
loquaces passus eram, conantes ea me docere, et dicentes nihil. Iste vero
cor habebat, etsi non rectum ad te, nec tamen nimis incautum ad seipsum.
Non usquequaque imperitus erat imperitiae suae, et noluit se temere
disputando in ea coarctari, unde nec exitus ei ullus, nec facilis esset
reditus: etiam hinc mihi amplius placuit. Pulchrior est enim temperantia
confitentis animi, quam illa quae nosse cupiebam: et eum in omnibus
difficilioribus et subtilioribus quaestionibus talem inveniebam.

13. Refracto itaque studio quod* intenderam in Manichaei litteras, magisque
desperans de caeteris eorum doctoribus, quando in multis quae me movebant,
ita ille nominatus apparuit; coepi cum eo pro studio ejus agere vitam, quo
ipse flagrabat in eas litteras, quas tunc jam rhetor Carthagini
adolescentes docebam; et legere cum eo, sive quae ille audita desideraret,
sive quae ipse tali ingenio apta existimarem. Caeterum conatus omnis meus,
quo proficere in illa secta statueram, illo homine cognito prorsus
intercidit: non ut ab eis omnino separarer, sed quasi melius quidquam non
inveniens, eo quo jam quoquo modo irrueram, contentus interim esse
decreveram, nisi aliquid forte quod magis eligendum esset eluceret. Ita
ille Faustus, qui multis laqueus mortis exstitit, meum quo captus eram
relaxare jam coeperat, nec volens nec sciens. Manus enim tuae, Deus meus,
in abdito providentiae tuae, non deserebant animam meam; et de sanguine
cordis matris meae, per lacrymas ejus diebus ac noctibus pro me
sacrificabatur tibi; et [Sidenote: Joel 2, 26.]_egisti mecum miris modis_*.
Tu illud egisti, Deus meus. Nam [Sidenote: Ps. 36, 23. Sabat.]_a Domino
gressus hominis diriguntur; et viam ejus volet_. Aut quae procuratio
salutis, praeter manum tuam, reficientem quae fecisti?

[Sidenote: VIII. Proficiscitur Romam contra matris voluntatem.]

14. Egisti ergo mecum ut mihi persuaderetur Romam pergere, et potius ibi
docere quod docebam Carthagine. Et hoc unde mihi persuasum est*, non
praeteribo confiteri tibi; quoniam et in his altissimi tui recessus, et
praesentissima in nos misericordia tua cogitanda et praedicanda est. Non
ideo Romam pergere volui, quod majores quaestus, majorque mihi dignitas ab
amicis, qui hoc suadebant, promittebatur; {71} quanquam et ista ducebant
animum tunc meum: sed illa erat causa maxima et pene sola, quod audiebam
quietius ibi studere adolescentes, et ordinatiore disciplinae coercitione
sedari, ne in ejus scholam quo magistro non utuntur, passim et proterve
irruant; nec eos admitti omnino, nisi ille permiserit. Contra, apud
Carthaginem foeda est et intemperans licentia scholasticorum. Irrumpunt
impudenter, et prope furiosa fronte perturbant ordinem, quem quisque
discipulis ad proficiendum instituerit. Multa injuriosa faciunt mira
hebetudine, et punienda legibus, nisi consuetudo patrona sit; hoc
miseriores eos ostendens, quo jam, quasi liceat, faciunt quod per tuam
aeternam legem nunquam licebit; et impune se facere arbitrantur, cum ipsa
faciendi caecitate puniantur, et incomparabiliter patiantur pejora, quam
faciunt. Ergo quos mores, cum studerem, meos esse nolui*; eos, cum docerem,
cogebar perpeti alienos: et ideo placebat ire ubi talia non fieri, omnes
qui noverant, indicabant. Verum autem [Sidenote: Ps. 141, 6.]_tu_, _spes
mea et portio mea in terra viventium_, ad mutandum terrarum locum pro
salute animae meae, et Carthagini stimulos quibus inde avellerer,
admovebas, et Romae illecebras quibus attraherer, proponebas mihi per
homines qui diligebant* vitam mortuam, hinc insana facientes, inde vana
pollicentes; et ad corrigendos gressus meos utebaris occulte et illorum et
mea perversitate. Nam et qui perturbabant otium meum, foeda rabie caeci
erant; et qui invitabant ad aliud, terram sapiebant. Ego autem qui
detestabar hic veram miseriam, illic falsam felicitatem appetebam.

15. Sed quare hinc abirem, et illuc irem, tu sciebas, Deus; nec indicabas
mihi nec matri, quae me profectum atrociter planxit, et usque ad mare
secuta est. Sed fefelli eam violenter me tenentem, ut aut revocaret, aut
mecum pergeret; et finxi me amicum nolle deserere, donec vento facto
navigaret. Et mentitus sum matri, et illi matri, et evasi: quia et hoc tu
dimisisti mihi misericorditer, servans me ab aquis maris, plenum
exsecrandis sordibus, usque ad aquam gratiae tuae, qua me abluto
siccarentur flumina maternorum oculorum, quibus pro me quotidie tibi
rigabat terram sub vultu suo. Et tamen recusanti sine me redire, vix
persuasi ut in loco, qui proximus nostrae navi erat Memoria[108] beati
Cypriani, maneret {72} ea nocte. Sed ea nocte clanculo ego profectus sum:
illa autem non mansit* orando et flendo. Et quid a te petebat, Deus meus,
tantis lacrymis, nisi ut navigare me non sineres? Sed tu alte consulens, et
exaudiens cardinem desiderii ejus, non curasti quod tunc petebat, ut me
faceres* quod semper petebat. Flavit ventus, et implevit vela nostra, et
littus subtraxit aspectibus nostris: in quo mane illa insaniebat dolore, et
querelis, ac gemitu implebat aures tuas contemnentis ista*; cum et me
cupiditatibus meis raperes ad finiendas ipsas cupiditates, et illius
carnale desiderium justo dolorum flagello vapularet. Amabat enim secum
praesentiam meam more matrum, sed multis multo amplius; et nesciebat quid
tu illi gaudiorum facturus esses de absentia mea. Nesciebat; ideo flebat et
ejulabat, atque illis cruciatibus arguebatur in ea reliquiarium Evae*, cum
gemitu quaerens quod cum gemitu pepererat. Et tamen post accusationem
fallaciarum et crudelitatis meae, conversa rursus ad deprecandum te pro me,
abiit ad solita, et ego Romam.

[Sidenote: IX. Febri correptus periculose laborat.]

16. Et ecce excipior ibi flagello aegritudinis corporalis, et ibam ad
inferos, portans omnia mala quae commiseram et in te, et in me, et in
alios, multa et gravia, super originalis peccati vinculum quo [Sidenote: 1
Cor. 15, 22.]_omnes in Adam morimur_. Non enim quidquam eorum mihi
donaveras in Christo; nec [Sidenote: Eph. 2, 14.]_solverat ille_ in cruce
sua* _inimicitias_ quas tecum contraxeram peccatis meis. Quomodo enim eas
solveret in cruce phantasmatis[109], {73} quod de illo credideram? Quam
ergo falsa mihi videbatur mors carnis ejus, tam vera erat animae meae: et
quam vera erat mors carnis ejus, tam falsa vita animae meae, quae id non
credebat. Et ingravescentibus febribus jam [Sidenote: Ps. 58, 9. Heb.]_ibam
et peribam_. Quo enim irem, si tunc hinc abirem, nisi in ignem atque
tormenta digna factis meis in veritate ordinis tui? Et illa hoc nesciebat,
et tamen pro me orabat absens. Tu autem ubique praesens, ubi erat
exaudiebas eam; et ubi eram miserebaris mei, ut recuperarem salutem
corporis mei, adhuc insanus corde sacrilego. Neque enim desiderabam in illo
tanto periculo baptismum tuum; et melior eram puer, quando illum de materna
pietate flagitavi, sicut jam recordatus atque confessus[110] sum. Sed in
dedecus meum creveram, et consilia medicinae tuae demens irridebam[111],
qui me non sivisti talem bis mori. Quo vulnere si feriretur cor matris,
nunquam sanaretur. Non enim satis eloquor quid erga me habebat animi,
[Sidenote: Gal. 4, 19.]et quanto majore sollicitudine me parturiebat
spiritu, quam carne pepererat.

17. Non itaque video quomodo sanaretur, si mea talis illa mors
transverberasset viscera dilectionis ejus. Et ubi essent tantae preces et
tam crebrae sine intermissione, nusquam nisi ad te? An vero tu, Deus
misericordiarum, [Sidenote: Ps. 50, 19.]_sperneres cor contritum et
humiliatum_ viduae castae ac sobriae, frequentantis eleemosynas,
obsequentis atque servientis sanctis tuis, nullum diem praetermittentis
oblationem ad altare tuum; bis in die, mane et vespere, ad ecclesiam tuam
sine ulla intermissione venientis, non ad vanas fabulas et aniles
loquacitates, sed ut te audiret in tuis sermonibus, et tu illam in suis
orationibus. Hujusne tu lacrymas, quibus non a te aurum et argentum
petebat, nec aliquod mutabile aut volubile bonum, sed salutem animae filii
sui; tu cujus munere talis erat, contemneres et repelleres ab auxilio tuo?
Nequaquam, Domine. Imo vero aderas, et exaudiebas, et faciebas ordine quo
praedestinaveras esse faciendum. Absit ut tu falleres eam in illis
visionibus et responsis tuis, quae jam commemoravi, et quae non
commemoravi[112], quae illa fideli pectore tenebat; et semper orans,
tanquam chirographa tua ingerebat tibi. Dignaris {74} enim, [Sidenote: Ps.
117, 1.]_quoniam in saeculum misericordia tua_, eis quibus omnia debita
dimittis, etiam promissionibus tuis debitor fieri.

[Sidenote: X. Errores ante susceptam Evangelii doctrinam.]

18. Recreasti ergo me ab illa aegritudine, et salvum fecisti _filium
ancillae tuae_, tunc interim corpore, ut esset cui salutem meliorem atque
certiorem dares. Et jungebar etiam tunc Romae falsis illis atque
fallentibus sanctis: non enim tantum Auditoribus eorum, quorum e numero
erat etiam is in cujus domo aegrotaveram et convalueram; sed eis etiam quos
electos vocant. Adhuc enim mihi videbatur non esse nos qui peccamus, sed
nescio quam aliam in nobis peccare naturam; et delectabat superbiam meam
extra culpam esse; et cum aliquid mali fecissem, non confiteri me fecisse,
ut [Sidenote: Ps. 40, 5.]_sanares animam meam, quoniam peccabat tibi_; sed
excusare eam amabam*, et accusare nescio quid aliud, quod mecum esset, et
ego non essem[113]. Verum autem totum ego eram, et adversum me impietas mea
me diviserat: et id erat peccatum insanabilius, quo me peccatorem non esse
arbitrabar; et exsecrabilis iniquitas te, Deus omnipotens, te in me* ad
perniciem meam, quam me a te ad salutem malle superari. Nondum ergo
[Sidenote: Ps. 140, 3, 4. Sabat.]_posueras custodiam ori meo, et ostium
continentiae circum labia mea, ut non declinaret cor meum in {75} verba
maligna, ad excusandas excusationes in peccatis, cum hominibus operantibus
iniquitatem; et_ ideo adhuc _combinabam cum electis eorum_*.

19. Sed tamen jam desperans in ea falsa doctrina me posse proficere; eaque
ipsa quibus si nihil melius reperirem, contentus esse decreveram, jam
remissius negligentiusque retinebam. Etenim suborta est etiam mihi
cogitatio, prudentiores caeteris fuisse illos philosophos, quos Academicos
appellant, quod de omnibus dubitandum esse censuerant, nec aliquid veri ab
homine comprehendi posse decreverant. Ita enim et mihi liquido sensisse
videbantur, ut vulgo habentur[114], etiam illorum intentionem nondum
intelligenti. Nec dissimulavi eumdem hospitem meum reprimere a nimia
fiducia, quam sensi eum habere de rebus fabulosis, quibus Manichaei libri
pleni sunt. Amicitia tamen eorum familiarius utebar, quam caeterorum
hominum qui in illa haeresi non fuissent. Nec eam defendebam pristina
animositate; sed tamen familiaritas {76} eorum, plures enim eos Roma
occultat, pigrius me[115] faciebat aliud quaerere; praesertim desperantem
in Ecclesia tua, Domine coeli et terrae, creator omnium visibilium et
invisibilium, posse inveniri verum, unde me illi averterant: multumque mihi
turpe videbatur, credere figuram te habere humanae carnis, et membrorum
nostrorum lineamentis corporalibus terminari. Et quoniam cum de Deo meo
cogitare vellem, cogitare nisi moles corporum[116] non noveram, neque enim
videbatur mihi esse quidquam quod tale non esset, ea maxima et prope sola
causa erat inevitabilis erroris mei.

20. Hinc enim et mali substantiam quamdam credebam esse talem, et habere
suam molem tetram et deformem; sive crassam, quam terram dicebant, sive
tenuem atque subtilem, sicut est aeris corpus; quam malignam mentem[117]
per illam terram repentem imaginantur. Et quia Deum bonum nullam malam
naturam creasse, qualiscumque pietas me credere cogebat; constituebam ex
adverso sibi duas moles, utramque infinitam, sed malam angustius[118],
bonam grandius. Et ex hoc initio pestilentioso me caetera sacrilegia
sequebantur. Cum enim conaretur animus meus recurrere in catholicam fidem,
repercutiebar, quia non erat catholica fides quam esse arbitrabar. Et magis
pius mihi videbar, si te, Deus meus, cui confitentur ex me miserationes
tuae, vel ex caeteris partibus infinitum crederem, quamvis ex una qua tibi
moles mali opponebatur, cogerer finitum fateri; quam si ex omnibus partibus
in corporis humani forma te opinarer finiri. Et melius mihi videbar credere
nullum malum te creasse; quod mihi nescienti non solum aliqua substantia,
sed etiam corporea videbatur, qui et mentem cogitare non noveram, nisi eam
subtile corpus esse, quod tamen per loci spatia diffunderetur abs te*; quam
credere abs te esse qualem putabam naturam mali. Ipsum quoque Salvatorem
nostrum unigenitum tuum, tanquam de massa lucidissimae molis tuae[119]
porrectum ad nostram salutem, ita putabam, {77} ut aliud de illo non
crederem, nisi quod possem vanitate imaginari. Talem itaque naturam ejus
nasci non posse de Maria virgine arbitrabar, nisi carni concerneretur.
Concerni autem et non inquinari non videbam, quod mihi tale figurabam.
Metuebam itaque credere in carne natum[120], ne credere cogerer ex carne
inquinatum. Nunc spirituales tui blande et amanter ridebunt me, si has
confessiones meas legerint: sed tamen talis eram.

[Sidenote: XI. Qualiter Augustinus contulerit cum catholicis.]

21. Deinde quae illi in Scripturis tuis reprehenderant*, defendi posse non
existimabam: sed aliquando sane cupiebam, cum aliquo illorum librorum
doctissimo conferre singula, et experiri quid inde sentiret. Jam enim
Helpidii cujusdam adversus eosdem Manichaeos coram loquentis et disserentis
sermones, etiam apud Carthaginem movere me coeperant, cum talia de
Scripturis proferret, quibus resisti facile non posset, et imbecilla mihi
responsio videbatur istorum. Quam quidem non facile palam promebant, sed
nobis secretius, cum dicerent scripturas Novi Testamenti falsatas[121]
fuisse a nescio quibus, {78} qui Judaeorum[122] legem inserere Christianae
fidei voluerunt, atque ipsi incorrupta[123] exemplaria nulla proferrent.
Sed me maxime captum et offocatum quodammodo deprimebant corporalia
cogitantem moles illae, sub quibus anhelans in auram tuae veritatis
liquidam et simplicem respirare non poteram.

[Sidenote: XII. Fraus discipulorum Romae in praeceptores.]

22. Sedulo ergo agere coeperam, propter quod veneram, ut docerem Romae
artem rhetoricam, et prius domi congregare aliquos, quibus et per quos
innotescere coeperam; et ecce cognosco alia Romae fieri, quae non patiebar
in Africa. Nam revera illas eversiones[124] a perditis adolescentibus ibi
non fieri manifestatum est mihi. Sed "subito," inquiunt, "ne mercedem
magistro reddant, conspirant multi adolescentes, et transferunt se ad
alium;" desertores fidei, et quibus prae pecuniae charitate justitia vilis
est. [Sidenote: Ps. 138, 22.]_Oderat_ etiam istos _cor meum_, quamvis non
_perfecto odio_. Quod enim ab eis passurus eram, magis oderam fortasse,
quam eo quod cuilibet illicita faciebant. Certe tamen turpes sunt tales, et
_fornicantur abs te_, amando volatica ludibria temporum et lucrum luteum,
quod cum apprehenditur, manum inquinat; et amplectendo mundum fugientem,
contemnendo te manentem, et revocantem, et {79} ignoscentem redeunti ad te
meretrici animae humanae. Et nunc tales odi pravos et distortos, quamvis
eos corrigendos diligam, ut pecuniae doctrinam ipsam, quam discunt,
praeferant, ei vero te Deum veritatem et ubertatem certi boni et pacem
castissimam. Sed tunc eos magis pati nolebam malos propter me, quam fieri
propter te bonos volebam.

[Sidenote: XIII. Docturus rhetoricam mittitur Mediolanum; ab Ambrosio
suscipitur.]

23. Itaque posteaquam missum est a Mediolano Romam ad praefectum urbis, ut
illi civitati rhetoricae magister provideretur, impertita etiam evectione
publica[125]; ego ipse ambivi per eosdem ipsos manichaeis vanitatibus
ebrios, quibus ut carerem, ibam, sed utrique nesciebamus, ut dictione
proposita me probatum praefectus tunc Symmachus mitteret. Et veni
Mediolanum ad Ambrosium episcopum, in optimis notum orbi terrae, pium
cultorem tuum; cujus tunc eloquia strenue ministrabant adipem [Sidenote:
Ps. 4, 8. 103, 15.]_frumenti_ tui, et laetitiam _olei_, et sobriam _vini_
ebrietatem populo tuo. Ad eum autem ducebar abs te nesciens, ut per eum ad
te sciens ducerer. Suscepit me paterne ille homo Dei, et peregrinationem
meam satis episcopaliter dilexit. Et eum amare coepi, primo quidem non
tanquam doctorem veri, quod in Ecclesia tua prorsus desperabam, sed tanquam
hominem benignum in me. Et studiose audiebam disputantem in populo, non
intentione qua debui, sed quasi explorans ejus facundiam; utrum conveniret
famae suae, an major minorve proflueret, quam praedicabatur: et verbis ejus
suspendebar intentus; rerum autem incuriosus et contemptor astabam; et
delectabar suavitate sermonis, quanquam eruditioris, minus tamen
hilarescentis atque mulcentis quam Fausti erat, quod attinet ad dicendi
modum. Caeterum rerum ipsarum nulla comparatio: nam ille per manichaeas
fallacias aberrabat; iste autem saluberrime docebat salutem. Sed [Sidenote:
Ps. 118, 115.]_longe est a peccatoribus salus_, qualis ego tunc aderam: et
tamen propinquabam sensim et nesciens*.

[Sidenote: XIV. Audito Ambrosio paulatim ab erroribus resipiscit.]

24. Cum enim non satagerem discere quae dicebat, sed tantum quemadmodum
dicebat audire (ea mihi quippe jam {80} desperanti ad te viam patere
homini, inanis cura remanserat), veniebant in animum meum simul cum verbis
quae diligebam, res etiam quas negligebam. Neque enim ea dirimere poteram.
Et dum cor aperirem ad excipiendum* quam diserte diceret, pariter intrabat
et quam vere diceret, gradatim quidem. Nam primo etiam ipsa defendi posse
mihi jam coeperant videri; et fidem catholicam, pro qua nihil posse dici
adversus oppugnantes Manichaeos putaveram, jam non impudenter asseri
existimabam; maxime audito uno atque altero, et saepius aenigmate soluto de
Scriptis veteribus; ubi, cum ad litteram acciperem, occidebar*
spiritaliter. Itaque plerisque illorum librorum expositis locis, jam
reprehendebam desperationem meam, illam duntaxat qua credideram Legem et
Prophetas detestantibus atque irridentibus[126] resisti omnino non posse.
Nec tamen jam ideo mihi catholicam viam tenendam esse sentiebam, quia et
ipsa poterat habere doctos assertores suos qui copiose et non absurde
objecta refellerent; nec ideo jam damnandum illud quod tenebam, quia
defensionis partes aequabantur. Ita enim Catholica non mihi victa
videbatur, ut nondum etiam victrix appareret.

25. Tunc vero fortiter intendi animum, si quo modo possem certis aliquibus
documentis Manichaeos convincere falsitatis. Quod si possem spiritualem
substantiam cogitare, statim machinamenta illa omnia solverentur et
abjicerentur ex animo meo; sed non poteram. Verumtamen de ipso mundi hujus
corpore, omnique natura quam sensus carnis attingeret, multa probabiliora
plerosque sensisse philosophos, magis magisque considerans atque comparans,
judicabam. Itaque Academicorum more, sicut existimantur[127], dubitans de
omnibus atque inter omnia fluctuans, Manichaeos quidem relinquendos esse
decrevi: non arbitrans eo ipso tempore dubitationis meae in illa secta mihi
permanendum esse, cui jam nonnullos philosophos praeponebam; quibus tamen
{81} philosophis, quod sine nomine salutari Christi essent, curationem
languoris animae meae committere omnino recusabam. Statui ergo tamdiu esse
catechumenus in catholica Ecclesia mihi a parentibus commendata, donec
aliquid certi eluceret quo cursum dirigerem.

       *       *       *       *       *

    Hanc vitae partem summatim recenset Aug. in lib. de util. credendi (c.
    8.) si forsan Honorato viam eandem inire persuadeat: quaedam autem
    habet illa narratio, quae huic lucem affundant. "Edam tibi ut possum,
    cujusmodi viam usus fuerim, cum eo animo quaererem veram religionem,
    quo nunc exposui esse quaerendam. Ut enim a vobis trans mare abscessi,
    jam cunctabundus atque haesitans, quid mihi tenendum, quid dimittendum
    esset: quae mihi cunctatio in dies major oboriebatur, ex quo illum
    hominem, cujus nobis adventus, ut nosti, ad explicanda omnia quae nos
    movebant, quasi de caelo promittebatur, audivi, eumque excepta quadam
    eloquentia talem quales ceteros esse cognovi; rationem ipse mecum habui
    magnamque deliberationem jam in Italia constitutus, non utrum manerem
    in illa secta, in quam me incidisse poenitebat, sed quonam modo verum
    inveniendum esset, in cujus amorem suspiria mea nulli melius quam tibi
    nota sunt. Saepe mihi videbatur non posse inveniri, magnique fluctus
    cogitationum mearum in Academicorum suffragium ferebantur. Saepe rursus
    intuens quantum poteram, mentem humanam tam vivacem, tam sagacem, tam
    perspicacem, non putabam latere veritatem, nisi quod in ea quaerendi
    modus lateret, eundemque ipsum modum ab aliqua divina auctoritate esse
    sumendum. Restabat quaerere, quaenam illa esset auctoritas; cum in
    tantis dissensionibus se quisque illam traditurum polliceretur.
    Occurrebat igitur inexplicabilis silva, cui demum inseri multum
    pigebat; atque inter haec sine ulla requie, cupiditate reperiendi veri
    animus agitabatur. Dissuebam me tamen magis magisque ab istis, quos jam
    deserere proposueram. Restabat autem aliud nihil in tantis periculis,
    quam ut divinam providentiam lacrymosis et miserabilibus vocibus, ut
    opem mihi ferret, deprecarer. Atque id sedulo faciebam: et jam fere me
    commoverant nonnulae disputationes Mediolanensis episcopi, ut non sine
    spe aliqua de ipsa vetere Testamento multa quaerere cuperem, quae, ut
    scis, male nobis commendata exsecrabamur. Decreveramque tamdiu esse
    catechumenus in Ecclesia, cui traditus a parentibus eram, donec aut
    invenirem quod vellem, aut mihi persuaderem non esse quaerendum.
    Opportunissimum ergo me ac valde docilem tunc invenire posset, si
    fuisset qui posset docere.

       *       *       *       *       *


{82}

LIBER SEXTUS.

    Monnicae matris ejus, adventus, et pium erga Ambrosium obsequium.
    Ambrosii mores et vitae habitus. Aug. annum aetatis agens trigesimum,
    Ambrosii conciones frequentat, et doctrinam Catholicam a Manichaeis
    falso insimulari clarius intelligit; fidei tamen naturam et utilitates
    haud attingit. Alypii amici ejus mores. In diversa rapitur, dum de vita
    melius instituenda deliberat; mortis quoque ac judicii metu perculsus,
    ad vitae conversionem in dies accenditur.

[Sidenote: I. Augustinus nec Manichaeus nec catholicus.]

1. Spes mea a juventute mea, ubi mihi eras, et quo recesseras? An vero non
tu feceras me, et discreveras me a quadrupedibus et volatilibus coeli?
Sapientiorem me feceras, et [Sidenote: Is. 50, 10. Ps. 34, 6.] _ambulabam
per tenebras et lubricum_, et quaerebam te foris[128] a me, et non
inveniebam Deum cordis mei; et veneram in profundum maris, et diffidebam et
desperabam de inventione veri. Jam venerat ad me mater pietate fortis,
terra marique me sequens, et in periculis omnibus de te secura. Nam et per
marina discrimina ipsos nautas consolabatur, a quibus rudes abyssi
viatores, cum perturbantur, consolari solent; pollicens eis perventionem
cum salute, quia hoc ei tu per visum pollicitus eras. Et invenit me
periclitantem quidem graviter desperatione indagandae veritatis. Sed tamen
ei cum indicassem, non me quidem jam esse manichaeum, sed neque catholicum
christianum, non, quasi inopinatum aliquid audierit, exsilivit laetitia;
cum jam secura fieret ex ea parte miseriae meae, in qua me tanquam mortuum
sed resuscitandum tibi flebat, et [Sidenote: Luc. 7, 14. 15.]_feretro_
cogitationis _efferebat_, ut diceres filio viduae: _Juvenis_, _tibo dico_,
_surge_; et revivisceret et _inciperet loqui, et traderes illum matri
suae_. Nulla ergo turbulenta exsultatione trepidavit cor ejus, cum audisset
ex tanta parte jam factum quod tibi quotidie plangebat ut fieret; veritatem
me nondum adeptum, sed falsitati jam ereptum: imo vero quia certa erat, et
quod restabat te daturum, qui totum {83} promiseras; placidissime et
pectore pleno fiduciae respondit mihi, credere se in Christo, quod
priusquam de hac vita emigraret, me visura esset fidelem catholicum. Et hoc
quidem mihi. Tibi autem, fons misericordiarum, preces et lacrymas
densiores*, ut accelerares adjutorium tuum et illuminares tenebras meas; et
studiosius ad Ecclesiam currere, et in Ambrosium* ora suspendi, [Sidenote:
Joh. 4, 14.]_ad fontem salientis aquae in vitam aeternam_. Diligebat autem
illum virum [Sidenote: Gal. 4, 14.]_sicut angelum Dei_, quod per illum
cognoverat me interim ad illam ancipitem fluctuationem jam esse perductum,
per quam transiturum me ab aegritudine ad sanitatem, intercurrente arctiore
periculo*, quasi per accessionem quam criticam medici vocant, certa
praesumebat.

[Sidenote: II. Epulae et synaxis apud sepulcra martyrum.]

2. Itaque cum ad Memorias[129] sanctorum, sicut in Africa solebat, pultes
et panem et merum attulisset, atque ab ostiario prohiberetur; ubi hoc
episcopum vetuisse cognovit, tam pie atque obedientur amplexa est, ut ipse
mirarer* quam facile accusatrix potius consuetudinis suae, quam
disceptatrix illius prohibitionis effecta sit. Non enim obsidebat spiritum
ejus vinolentia, eamque stimulabat in odium veri amor vini, sicut plerosque
mares et feminas, qui ad canticum sobrietatis, sicut ad potionem aquatam
madidi nauseant. Sed illa cum attulisset canistrum cum solemnibus epulis
praegustandis atque largiendis, plus etiam quam unum pocillum* pro suo
palato satis sobrio temperatum, unde dignationem sumeret, non ponebat. Et
si multae essent, quae illo modo videbantur {84} honorandae, memoriae
defunctorum; idem ipsum unum, quod ubique poneret, circumferebat; quo jam
non solum aquatissimo, sed etiam tepidissimo* cum suis praesentibus per
sorbitiones exiguas partiretur: quia pietatem ibi quaerebat, non
voluptatem. Itaque ubi comperit a praeclaro praedicatore atque antistite
pietatis praeceptum esse ista non fieri, nec ab eis qui sobrie facerent, ne
ulla occasio se ingurgitandi daretur ebriosis[130], et quia illa quasi
parentalia superstitioni gentilium essent simillima; abstinuit se
libentissime: et pro canistro pleno terrenis fructibus, plenum
purgatioribus votis pectus ad memorias martyrum afferre didicerat; ut et
quod posset daret egentibus, et sic communicatio[131] Dominici corporis
illic celebraretur, cujus passionis imitatione immolati et coronati sunt
martyres. Sed tamen videtur mihi, Domine Deus meus, et ita est in conspectu
tuo de hac re cor meum, non facile fortasse de hac amputanda consuetudine
matrem meam fuisse cessuram, si ab alio prohiberetur, quem non sicut
Ambrosium diligebat, quem propter salutem meam maxime diligebat; eam vero
ille propter ejus religiosissimam conversationem, qua in bonis operibus tam
[Sidenote: Rom. 12, 11.]_fervens spiritu_ frequentabat ecclesiam: ita ut
saepe erumperet, cum me videret, in ejus praedicationem*, gratulans mihi
quod talem matrem haberem; nesciens qualem illa me filium, qui dubitabam de
illis omnibus, et inveniri posse _viam vitae_ minime putabam.

[Sidenote: III. Occupationes et studia Ambrosii.]

3. Nec jam ingemiscebam orando ut subvenires mihi; sed ad quaerendum
intentus, et ad disserendum inquietus erat animus meus. Ipsumque Ambrosium
felicem quemdam hominem secundum saeculum opinabar, quem sic tantae
potestates honorarent; caelibatus tantum ejus mihi laboriosus videbatur.
Quid autem ille spei gereret, et adversus ipsius excellentiae tentamenta
quid luctaminis haberet, quidve solaminis in adversis, et occultum os ejus
quod erat in corde ejus, quam sapida gaudia de pane tuo ruminaret[132]; nec
{85} conjicere noveram, nec expertus eram: nec ille sciebat aestus meos,
nec foveam periculi mei. Non enim quaerere ab eo poteram quod volebam,
sicut volebam, secludentibus me ab ejus aure atque ore catervis
negotiosorum hominum, quorum infirmitatibus serviebat. Cum quibus quando
non erat, quod per exiguum temporis erat, aut corpus reficiebat necessariis
sustentaculis, aut lectione animum. Sed cum legebat, oculi ducebantur per
paginas, et cor intellectum rimabatur, vox autem et lingua quiescebant.
Saepe cum adessemus, non enim vetabatur quisquam ingredi, aut ei venientem
nuntiari mos erat; sic eum legentem vidimus tacite, et aliter nunquam:
sedentesque in diuturno silentio (quis enim tam intento esse oneri
auderet?) discedebamus, et conjectabamus eum parvo ipso tempore, quod
reparandae menti suae nanciscebatur, feriatum ab strepitu causarum
alienarum, nolle in aliud avocari; et cavere fortasse ne auditore suspenso
et intento, si qua obscurius posuisset ille quem legeret, etiam exponere
necesse esset; aut de aliquibus difficilioribus disceptare quaestionibus,
atque huic operi temporibus impensis, minus quam vellet voluminum
evolveret: quanquam et causa servandae vocis, quae illi facillime
obtundebatur, poterat esse justior tacite legendi. Quolibet tamen animo id
ageret, bono utique ille vir agebat.

4. Sed certe mihi nulla dabatur copia sciscitandi quae cupiebam de tam
sancto oraculo tuo pectore illius, nisi cum aliquid breviter esset
audiendum. Aestus autem illi mei otiosum eum valde, cui refunderentur,
requirebant, nec unquam inveniebant. Et eum quidem in populo [Sidenote: 2
Tim. 2, 15.]_verbum veritatis recte tractantem_ omni die dominico audiebam;
et magis magisque mihi confirmabatur omnes versutarum calumniarum nodos,
quos illi deceptores nostri adversus divinos Libros innectebant, posse
dissolvi. Ubi vero etiam comperi ad imaginem tuam hominem a te factum, a
spiritualibus filiis tuis quos de matre Catholica per gratiam regenerasti,
non sic {86} intelligi ut humani corporis forma te terminatum crederent
atque cogitarent: quanquam quomodo se haberet spiritualis substantia, ne
quidem tenuiter atque in aenigmate suspicabar; tamen gaudens erubui non me
tot annos adversus catholicam fidem, sed contra carnalium cogitationum
figmenta latrasse. Eo quippe temerarius et impius fueram, quod ea quae
debebam quaerendo dicere* accusando dixeram. Tu enim, altissime et proxime,
secretissime et praesentissime, cui membra non sunt alia majora et alia
minora, sed ubique totus es, et nusquam locorum es; non es utique forma
ista corporea: tamen _fecisti hominem ad imaginem tuam_; et ecce ipse a
capite usque ad pedes in loco est.

[Sidenote: IV. Doctrinam Ecclesiae Ambrosio concionante intelligit.]

5. Cum ergo nescirem quomodo haec subsisteret imago tua, pulsans*
proponerem quomodo credendum esset, non insultans opponerem quasi ita
creditum esset: tanto igitur acrior cura rodebat intima mea quid certi
retinerem, quanto me magis pudebat tam diu illusum et deceptum promissione
certorum, puerili errore et animositate, tam multa incerta quasi certa
garrisse. Quod enim falso essent, postea mihi claruit. Certum tamen erat
quod incerta essent, et a me aliquando pro certis habita fuissent, cum
Catholicam tuam caecis contentionibus accusarem, etsi nondum compertam vera
docentem, non tamen ea docentem quae graviter accusabam. Itaque
confundebar, et convertebar: et gaudebam, Deus meus, quod Ecclesia* unica
corpus Unici tui, in qua mihi nomen Christi infanti est inditum, non
saperet infantiles nugas; neque hoc haberet in doctrina sua sana, quod te
creatorem omnium in spatium loci quamvis summum et amplum, tamen undique
terminatum membrorum humanorum figura contruderet.

6. Gaudebam etiam quod vetera scripta Legis et Prophetarum jam non illo
oculo mihi legenda proponerentur, quo antea videbantur absurda, cum
arguebam tanquam ita sentientes sanctos tuos; verum autem non ita
sentiebant: et tanquam regulam diligentissime commendaret, saepe in
popularibus sermonibus suis dicentem Ambrosium laetus audiebam, [Sidenote:
2 Cor. 3, 6.]_Littera occidit; spiritus autem vivificat_: cum ea quae ad
litteram perversitatem docere videbantur, remoto mystico velamento
spiritualiter aperiret, non dicens quod me offenderet, quamvis ea diceret,
quae utrum vera essent adhuc ignorarem. Tenebam enim cor meum ab omni
assensione, timens praecipitium; et {87} suspendio magis necabar. Volebam
enim eorum quae non viderem ita me certum fieri, ut certus essem quod
septem et tria decem sint. Neque enim tam insanus eram, ut ne hoc quidem
putarem posse comprehendi; sed sicut hoc, ita caetera cupiebam, sive
corporalia quae coram sensibus meis non adessent; sive spiritualia, de
quibus cogitare nisi corporaliter nesciebam. Et sanari credendo
poteram[133], ut purgatior acies mentis meae dirigeretur aliquo modo in
veritatem tuam semper manentem, et ex nullo deficientem. Sed sicut evenire
assolet ut malum medicum expertus, etiam bono timeat se committere; ita
erat valetudo animae meae, quae utique nisi credendo sanari non poterat, et
ne falsa crederet, curari recusabat; resistens manibus tuis, qui
medicamenta fidei confecisti, et sparsisti super morbos orbis terrarum, et
tantam illis auctoritatem tribuisti.

[Sidenote: V. De sacrorum Librorum auctoritate et necessario usu.]

7. Ex hoc tamen quoque jam praeponens doctrinam catholicam, modestius ibi
minimeque fallaciter sentiebam juberi ut crederetur quod non demonstrabatur
(sive esset quid, sed cui forte non esset, sive nec quid esset[134]), quam
illic temeraria pollicitatione scientiae credulitatem irrideri; et postea
tam multa fabulosissima et absurdissima, quia demonstrari non poterant,
credenda imperari[135]. Deinde paulatim tu, Domine, {88} manu mitissima et
misericordissima pertractans et componens cor meum, consideranti quam
innumerabilia crederem quae non viderem*, neque cum gererentur adfuissem;
sicut tam multa in historia gentium[136], tam multa de locis atque urbibus
quae non videram, tam multa amicis, tam multa medicis, tam multa hominibus
aliis atque aliis; quae nisi crederentur, omnino in hac vita nihil
ageremus[137]; postremo, quam inconcusse fixum {89} fide retinerem, de
quibus parentibus ortus essem, quod scire non possem, nisi audiendo
credidissem: persuasisti mihi, non qui crederent Libris tuis, quos tanta in
omnibus fere gentibus auctoritate fundasti[138]; sed qui non crederent esse
culpandos, nec audiendos esse, si qui forte mihi dicerent: Unde scis illos
Libros unius veri et veracissimi Dei spiritu esse humano generi
ministratos? Idipsum enim maxime credendum erat, quoniam nulla pugnacitas
calumniosarum quaestionum, per tam multa quae legeram inter se
confligentium philosophorum, extorquere mihi potuit ut aliquando non
crederem, te esse quidquid esses quod ego nescirem; aut administrationem
rerum humanarum ad te pertinere.

8. Sed id credebam aliquando robustius, aliquando exilius; semper tamen
credidi et esse te, et curam nostri gerere; etiamsi ignorabam vel quid
sentiendum esset de substantia tua, vel quae via duceret aut reduceret ad
te. Ideoque cum essemus infirmi ad inveniendam liquida ratione veritatem,
et ob hoc nobis opus esset auctoritate sanctarum Litterarum; jam credere
coeperam nullo modo te fuisse tributurum tam excellentem illi Scripturae
per omnes jam terras auctoritatem, nisi et per ipsam tibi credi, et per
ipsam te quaeri voluisses. Jam enim absurditatem quae me in illis Litteris
solebat offendere, cum multa ex eis probabiliter exposita audissem, ad
sacramentorum altitudinem referebam: eoque mihi illa venerabilior et
sacrosancta fide dignior apparebat auctoritas, quo et omnibus ad legendum
esset in promptu, et secreti sui dignitatem in intellectu profundiore
servaret; verbis apertissimis et humillimo genere loquendi se cunctis
praebens, et exercens intentionem eorum, qui non sunt leves corde: ut
exciperet omnes populari sinu, et per angusta foramina paucos ad te
trajiceret, multo tamen plures, quam si nec tanto apice auctoritatis
emineret, nec turbas gremio sanctae humilitatis hauriret. Cogitabam haec,
et aderas mihi; suspirabam, et audiebas me: fluctuabam, et gubernabas me;
ibam per viam saeculi latam, nec deserebas.

{90}

[Sidenote: VI. De miseria ambitiosorum, adducto exemplo mendici laetantis].

9. Inhiabam honoribus, lucris, conjugio; et tu irridebas. Patiebar in eis
cupiditatibus amarissimas difficultates, te propitio tanto magis, quanto
minus sinebas mihi dulcescere quod non eras tu. Vide cor meum, Domine, qui
voluisti ut hoc recordarer et confiterer tibi. Nunc tibi inhaereat anima
mea, quam de visco tam tenaci mortis exuisti. Quam misera erat! et sensum
vulneris tu pungebas, ut relictis omnibus converteretur ad te qui es super
omnia, et sine quo nulla essent omnia; converteretur, et sanaretur. Quam
ergo miser eram, et quomodo egisti ut sentirem miseriam meam, die illo quo
cum pararem recitare Imperatori laudes[139], quibus plura mentirer, et
mentienti faveretur ab scientibus, easque curas anhelaret cor meum, et
cogitationum tabificarum febribus aestuaret; transiens per quemdam vicum
Mediolanensem, animadverti pauperem mendicum, jam credo saturum, jocantem
atque laetantem: et ingemui, et locutus sum cum amicis qui mecum erant,
multos dolores insaniarum nostrarum; quia omnibus talibus conatibus
nostris, qualibus tunc laborabam, sub stimulis cupiditatum trahens
infelicitatis meae sarcinam, et trahendo exaggerans, nihil vellemus aliud
nisi ad securam laetitiam pervenire, quo nos mendicus ille jam
praecessisset, nunquam fortasse illuc venturos! Quod enim jam ille pauculis
et emendicatis nummulis adeptus erat, ad hoc ego tam aerumnosis anfractibus
et circuitibus ambiebam, ad laetitiam scilicet temporalis felicitatis. Non
enim verum gaudium habebat, sed et ego illis ambitionibus multo falsius
quaerebam. Et certe ille laetabatur, ego anxius eram; securus ille, ego
trepidus. Et si quisquam percontaretur me, utrum mallem exsultare an
metuere; responderem, Exsultare. Rursus si interrogaret, utrum me talem
mallem qualis ille, an qualis ego tunc essem; meipsum curis timoribusque
confectum eligerem: sed perversitate; numquid veritate? Neque enim eo me
praeponere illi debebam, quo doctior eram, quoniam non inde gaudebam, sed
placere inde quaerebam hominibus; non ut eos docerem, sed tantum ut
placerem. Propterea et tu baculo disciplinae tuae [Sidenote: Ps. 41, 11. v.
Sabat.]_confringebas ossa mea_.

10. Recedant ergo ab anima mea qui dicunt ei: Interest unde {91} quis
gaudeat. Gaudebat mendicus ille vinolentia; tu gaudere cupiebas gloria. Qua
gloria, Domine? Quas non est in te. Nam sicut illud verum gaudium non erat,
ita nec illa vera gloria; et amplius vertebat mentem meam. Et ille ipsa
nocte digesturus erat ebrietatem suam; ego cum mea dormieram et surrexeram,
et dormiturus et surrecturus eram; vide quot diebus. Interest vero unde
quis gaudeat, scio, et gaudium spei fidelis incomparabiliter distat ab illa
vanitate; sed et tunc distabat inter nos. Nimirum quippe ille felicior
erat, non tantum quod hilaritate perfundebatur, cum ego curis eviscerarer;
verum etiam, quod ille bene optando acquisiverat vinum, ego mentiendo
quaerebam typhum. Dixi tunc multa in hac sententia charis meis, et saepe
advertebam in his quomodo mihi esset; et inveniebam male mihi esse, et
dolebam et conduplicabam ipsum male. Et si quid arrisisset prosperum,
taedebat apprehendere, quia pene priusquam teneretur, avolabat.

[Sidenote: VII. Alypium a Circensium insania convertit.]

11. Congemiscebamus in iis qui simul amice vivebamus, et maxime ac
familiarissime cum Alypio et Nebridio ista colloquebar: quorum Alypius ex
eodem, quo ego, ortus erat municipio, parentibus primatibus municipalibus,
me minor natu. Nam et studuerat apud me, cum in nostro docere coepi oppido,
et postea Carthagini: et diligebat me multum, quod ei bonus et doctus
viderer; et ego illum, propter magnam virtutis indolem, quae in non magna
aetate satis eminebat. Gurges tamen morum Carthaginensium, quibus nugatoria
fervent spectacula, absorbuerat eum in insaniam Circensium: sed cum in eo
miserabiliter volveretur, ego autem rhetoricam ibi professus publica schola
uterer, nondum me audiebat ut magistrum, propter quamdam simultatem quae
inter me et patrem ejus erat exorta, et compereram quod circum
exitiabiliter amaret, et graviter angebar, quod tantam spem perditurus, vel
etiam perdidisse mihi videbatur. Sed monendi eum et aliqua coercitione
revocandi nulla erat copia, vel amicitiae benevolentia, vel jure
magisterii. Putabam enim eum de me cum patre sentire; ille vero non sic
erat. Itaque postposita in hac re patris voluntate, salutare me coeperat,
veniens in auditorium meum, et audire aliquid atque abire.

12. Sed enim de memoria mihi lapsum erat agere cum illo, ne vanorum ludorum
caeco et praecipiti studio tam bonum {92} interimeret ingenium. Verum
autem, Domine, tu qui praesides gubernaculis omnium quae creasti, non eum
oblitus eras futurum inter filios tuos antistitem sacramenti tui; et ut
aperte tibi tribueretur ejus correctio, per me quidem illam, sed nescientem
operatus es. Nam quodam die cum sederem loco solito, et coram me adessent
discipuli, venit, salutavit, sedit, atque in ea quae agebantur animum
intendit: et forte lectio in manibus erat, quam dum exponerem, et opportune
mihi adhibenda videretur similitudo Circensium, quo illud quod insinuabam
et jucundius et planius fieret, cum irrisione mordaci eorum quos illa
captivasset insania; tu scis, Deus noster, quod tunc de Alypio ab illa
peste sanando non cogitaverim. At ille in se rapuit, meque illud non nisi
propter se dixisse credidit. Et quod alius acciperet ad succensendum mihi,
accepit honestus adolescens ad succensendum sibi, et ad me ardentius
diligendum. Dixeras enim tu jam olim, et innexueras Litteris tuis:
[Sidenote: Prov. 9, 8.]_Corripe sapientem, et amabit te_. At ego illum jam
non corripueram; sed utens tu omnibus, et scientibus et nescientibus,
ordine quo nosti, et ille ordo justus est, [Sidenote: Is. 6, 6.]de corde et
lingua mea carbones ardentes operatus es, quibus mentem spei bonae adureres
tabescentem, ac sanares. Taceat laudes tuas qui miserationes tuas non
considerat, quae tibi de medullis meis confitentur. Etenim ille post illa
verba proripuit se ex fovea tam alta, qua libenter demergebatur, et cum
miserabili voluptate* caecabatur; et excussit animum forti temperantia, et
resiluerunt omnes Circensium sordes ab eo, ampliusque illuc non accessit.
Deinde patrem reluctantem evicit, ut me magistro uteretur: cessit ille
atque concessit. Et audire me rursus incipiens, illa mecum superstitione
involutus est, amans in Manichaeis ostentationem[140] continentiae, quam
veram et germanam putabat. Erat autem illa vecors et seductoria, [Sidenote:
Prov. 6, 26. Sabat.]_pretiosas animas captans_, nondum virtutis {93}
altitudinem scientes tangere, et superficie decipi faciles, sed tamen
adumbratae simulataeque virtutis.

[Sidenote: VIII. Alypius capitur insania ludorum gladiatoriorum, a quibus
antea abhorruerat.]

13. Non sane relinquens incantatam sibi a parentibus terrenam viam, Romam
praecesserat, ut jus disceret; et ibi gladiatorii spectaculi hiatu
incredibili et incredibiliter abreptus est. Cum enim aversaretur et
detestaretur talia, quidam ejus amici et condiscipuli, cum forte de prandio
redeuntibus pervius esset*, recusantem vehementer et resistentem, familiari
violentia duxerunt in amphitheatrum, crudelium et funestorum ludorum
diebus, haec dicentem: "Si corpus meum in illum locum trahitis, et ibi
constituitis; numquid et animum et oculos meos in illa spectacula potestis
intendere? Adero itaque absens, ac sic et vos et illa superabo." Quibus
auditis, illi nihilo secius eum adduxerunt secum, idipsum forte explorare
cupientes, utrum posset efficere. Quo ubi ventum est, et sedibus quibus
potuerunt locati sunt, fervebant omnia immanissimis voluptatibus. Ille
clausis foribus oculorum, interdixit animo ne in tanta mala procederet;
atque utinam et aures obturavisset! Nam quodam pugnae casu, cum clamor
ingens totius populi vehementer eum pulsasset, curiositate victus, et quasi
paratus quidquid illud esset, etiam visum contemnere et vincere, aperuit
oculos; et percussus est graviore vulnere in anima, quam ille in corpore,
quem cernere concupivit; ceciditque miserabilius quam ille quo cadente
factus est clamor qui per ejus aures intravit, et reseravit ejus lumina, ut
esset qua feriretur et dejiceretur audax adhuc potius quam fortis animus,
et eo infirmior quo de se praesumpserat, qui debuit de te. Ut enim vidit
illum sanguinem, immanitatem simul ebibit, et non se avertit, sed fixit
aspectum; et hauriebat furias, et nesciebat, et delectabatur scelere
certaminis, et cruenta voluptate inebriabatur. Et non erat jam ille qui
venerat, sed unus de turba ad quam venerat, et verus eorum socius, a quibus
adductus erat. Quid plura? Spectavit, clamavit, exarsit, abstulit inde
secum insaniam qua stimularetur redire, non tantum cum illis a quibus prius
abstractus est; sed etiam prae illis, et alios trahens. Et inde tamen manu
validissima et misericordissima eruisti eum tu, et docuisti non sui habere,
sed tui fiduciam; sed longe postea.

[Sidenote: IX. Alypius ut fur apprehenditur]

14. Verumtamen jam hoc ad medicinam futuram in ejus memoria reponebatur.
Nam et illud, quod cum adhuc studeret {94} jam me audiens apud Carthaginem,
et medio die cogitaret in foro quod recitaturus erat, sicuti exerceri
scholastici solent, sivisti eum comprehendi ab aeditimis fori tanquam
furem. Non arbitror aliam ob causam te permisisse, Deus noster, nisi ut
ille vir[141] tantus futurus jam inciperet discere, quam non facile in
dignoscendis causis homo ab homine damnandus esset temeraria credulitate.
Quippe ante tribunal deambulabat solus cum tabulis ac stilo, cum ecce
adolescens quidam ex numero scholasticorum fur verus, securim clanculo
apportans, illo non sentiente ingressus est ad cancellos plumbeos qui vico
argentario desuper praeminent, et praecidere plumbum coepit. Sono autem
securis audito submurmuraverunt argentarii qui subter erant, et miserunt
qui apprehenderent quem forte invenissent. Quorum vocibus auditis, relicto
instrumento ille discessit, timens ne cum eo teneretur. Alypius autem qui
non viderat intrantem, exeuntem sensit, et celeriter vidit abeuntem: et
causam scire cupiens ingressus est locum, et inventam securim stans atque
admirans considerabat. Cum ecce illi qui missi fuerant, reperiunt eum solum
ferentem ferrum cujus sonitu exciti venerant: tenent, attrahunt;
congregatis inquilinis fori, tanquam furem manifestum se comprehendisse
gloriantur, et inde offerendus judici ducebatur.

15. Sed hactenus docendus fuit. Statim enim, Domine, subvenisti innocentiae
cujus testis eras tu solus. Cum enim duceretur vel ad custodiam, vel ad
supplicium, fit eis obviam quidam architectus cujus maxima erat cura
publicarum fabricarum. Gaudent illi eum potissimum occurrisse, cui solebant
in suspicionem venire ablatarum rerum quae perissent de foro, ut quasi
tandem ille cognosceret a quibus haec fierent. Verum autem viderat homo
saepe Alypium in domo cujusdam senatoris {95} ad quem salutandum
ventitabat: statimque cognitum manu apprehensa semovit a turbis, et tanti
mali causam quaerens, quid gestum esset audivit; omnesque tumultuantes qui
aderant et minaciter frementes jussit venire secum. Et venerunt ad domum
illius adolescentis qui rem commiserat. Puer vero erat ante ostium, et tam
parvus erat ut nihil exinde domino suo metuens, facile posset totum
indicare: cum eo quippe in foro fuit pedissequus. Quem posteaquam recoluit
Alypius, architecto intimavit. At ille securim demonstravit puero, quaerens
ab eo cujus esset. Qui confestim, Nostra, inquit: deinde interrogatus
aperuit caetera. Sic in illam domum translata causa, confusisque turbis
quae de illo triumphare jam coeperant, futurus dispensator[142] verbi tui,
et multarum in Ecclesia tua causarum examinator, experientior
instructiorque discessit.

[Sidenote: X. De integritate Alypii et adventu Nebridii.]

16. Hunc ergo Romae inveneram, et adhaesit mihi fortissimo vinculo,
mecumque Mediolanum profectus est, ut nec me deseret, et de jure quod
didicerat aliquid ageret, secundum votum magis parentum quam suum. Et ter*
jam assederat mirabili continentia caeteris, cum ille magis miraretur eos
qui aurum innocentiae praeponerent. Tentata est quoque ejus indoles, non
solum illecebra cupiditatis, sed etiam stimulo timoris. Romae assidebat
comiti largitionum Italicianarum*.[143] Erat eo tempore quidam
potentissimus senator, cujus et beneficiis obstricti multi et terrori
subditi erant. Voluit sibi licere nescio quid ex more potentiae suae, quod
esset per leges illicitum; restitit Alypius: promissum est praemium;
irrisit animo: praetentae minae; calcavit: mirantibus omnibus inusitatam
animam, quae hominem tantum, et innumerabilibus praestandi nocendique modis
ingenti fama celebratum, vel amicum non optaret, vel non formidaret
inimicum. Ipse {96} autem judex, cui consiliarius erat, quamvis et ipse
fieri nollet, non tamen aperte recusabat: sed in istum causam transferens,
ab eo se non permitti asserebat; quia et revera si ipse faceret, iste
discederet. Hoc solo autem pene jam illectus erat studio litterario, ut
pretiis praetorianis[144] codices sibi conficiendos curaret: sed consulta
justitia deliberationem in melius vertit; utiliorem judicans aequitatem qua
prohibebatur, quam potestatem qua sinebatur. Parvum est hoc; sed [Sidenote:
Luc. 16, 10-12.]_qui in parvo fidelis est, et in magno fidelis est_. Nec
ullo modo erit inane, quod de tuae Veritatis ore processit: _Si in injusto
mammona fideles non fuistis; quod verum est, quis credet vobis? Et si in
alieno fideles non fuistis; quod vestrum est, quis dabit vobis?_ Talis ille
tunc inhaerebat mihi, mecumque nutabat in consilio, quisnam esset tenendus
vitae modus.

17. Nebridius etiam qui relicta patria vicina Carthagini, atque ipsa
Carthagine ubi frequentissimus erat, relicto rure paterno optimo, relicta
domo et non secutura matre, nullam ob aliam causam Mediolanum venerat, nisi
ut mecum viveret in flagrantissimo studio[145] veritatis atque sapientiae:
pariter suspirabat, pariterque fluctuabat, beatae vitae inquisitor ardens,
et quaestionum difficillimarum scrutator acerrimus. Et erant ora trium
egentium, et inopiam suam sibimet invicem anhelantium, et [Sidenote: Ps.
144, 15.]_a te exspectantium, ut dares eis escam in tempore opportuno_. Et
in omni amaritudine quae nostros saeculares actus de misericordia tua
sequebatur, intuentibus nobis finem cur ea pateremur, occurrebant tenebrae;
et aversabamur* gementes, et dicebamus: Quamdiu haec? Et hoc crebro
dicebamus; et dicentes non relinquebamus ea; quia non elucebat certum
aliquid quod illis relictis apprehenderemus.

[Sidenote: XI. Anxius Augustinus de instituenda vita deliberat.]

18. Et ego maxime mirabar, satagens et recolens, quam longum tempus esset
ab undevigesimo anno aetatis meae, quo fervere coeperam studio sapientiae;
disponens, ea inventa, relinquere omnes vanarum cupiditatum spes inanes et
insanias mendaces: et ecce jam tricenariam aetatem gerebam, in eodem luto
haesitans aviditate fruendi praesentibus, fugientibus {97} et dissipantibus
me, dum dico: Cras inveniam; ecce manifestum apparebit, et tenebo: ecce
Faustus veniet, et exponet omnia. O magni viri Academici! nihil ad agendam
vitam certi comprehendi potest. Imo quaeramus diligentius, et non
desperemus. Ecce jam non sunt absurda in Libris ecclesiasticis quae absurda
videbantur, et possunt aliter atque honeste intelligi. Figam pedes in eo
gradu in quo puer a parentibus eram positus, donec inveniatur perspicua
veritas. Sed ubi quaeretur? quando quaeretur? Non vacat Ambrosio, non vacat
legere. Ubi ipsos codices quaerimus? unde, aut quando comparamus? a quibus
sumimus? Deputentur tempora, distribuantur horae pro salute animae. Magna
spes oborta est: non docet catholica fides quod putabamus, et vani
accusabamus; nefas habent docti ejus credere Deum figura humani corporis
terminatum: et dubitamus pulsare quo aperiantur caetera? Antemeridianis
horis* discipuli occupant: caeteris quid facimus? cur non id agimus? Sed
quando salutamus amicos majores, quorum suffragiis opus habemus? quando
praeparamus quod emant scholastici? quando reparamus nos ipsos, relaxando
animo ab intentione curarum?

19. Pereant omnia, et dimittamus haec vana et inania: conferamus nos ad
solam inquisitionem veritatis. Vita* misera est; mors incerta. Si subito
obrepit, quomodo hinc exibimus? et ubi nobis discenda sunt quae hic
negleximus, ac* non potius hujus negligentiae supplicia luenda? Quid, si
mors ipsa omnem curam sensu amputabit et finiet? Ergo et hoc quaerendum.
Sed absit ut ita sit. Non vacat, non est inane quod tam eminens culmen
auctoritatis christianae fidei toto orbe diffunditur[146]. Nunquam tanta et
talia pro nobis divinitus agerentur, si morte corporis etiam vita animae
consumeretur. Quid cunctamur igitur relicta spe saeculi, conferre nos totos
ad quaerendum Deum et vitam beatam? Sed exspecta: jucunda sunt etiam ista;
habent non parvam dulcedinem suam: non {98} facile ab eis praecidenda est
intentio, quia turpe est ad ea rursum redire. Ecce jam quantum est, ut
impetretur aliquis honor? et quid amplius in his desiderandum? Suppetit
amicorum majorum copia: ut nihil aliud, et multum festinemus, vel
praesidatus dari potest; et ducenda uxor cum aliqua pecunia, ne sumptum
nostrum gravet[147]; et ille erit modus cupiditatis. Multi magni viri et
imitatione dignissimi, sapientiae studio cum conjugibus dediti fuerunt.

20. Cum haec dicebam, et alternabant hi venti et impellebant huc atque
illuc cor meum, transibant tempora, et tardabam converti ad Dominum, et
differebam de die in diem vivere in te, et non differebam quotidie in
memetipso mori. Amans beatam vitam, timebam illam in sede sua; et ab ea
fugiens, quaerebam eam. Putabam enim me miserum fore nimis, si feminae
privarer amplexibus[148]; et medicinam misericordiae tuae ad eamdem
infirmitatem sanandam non cogitabam, quia expertus non eram; et propriarum
virium credebam esse continentiam, quarum mihi non eram conscius, cum tam
stultus essem ut nescirem, sicut scriptum est, _neminem posse esse
continentem, nisi tu dederis_. Utique dares, si gemitu interno pulsarem
aures tuas, et fide solida in te jactarem curam meam.

[Sidenote: XII. Contentio inter Alypium et Augustinum de matrimonio et
coelibatu.]

21. Prohibebat me sane Alypius ab uxore ducenda, cantans* nullo modo nos
posse securo otio simul in amore sapientiae vivere, sicut jam diu
desideraremus, si id fecissem. Erat enim ipse in ea re etiam tunc
castissimus, ita ut mirum esset; quia vel experientiam concubitus ceperat
in ingressu adolescentiae suae, sed non haeserat; magisque doluerat et
spreverat, et deinde jam continentissime vivebat. Ego autem resistebam
illi, exemplis eorum qui conjugati coluissent sapientiam, et promeruissent
Deum, et habuissent fideliter ac dilexissent {99} amicos. A quorum ego
quidem granditate animi longe aberam: et deligatus* morbo carnis mortifera
suavitate, trahebam catenam meam, solvi timens, et quasi concusso vulnere
repellens verba bene suadentis, tanquam manum solventis. Insuper etiam per
me ipsi quoque Alypio loquebatur serpens, et innectebat atque spargebat per
linguam meam dulces laqueos in via ejus, quibus illi honesti et expediti
pedes implicarentur.

22. Cum enim me ille miraretur, quem non parvipenderet, ita haerere visco
illius voluptatis, ut me affirmarem, quotiescumque inde inter nos
quaereremus, caelibem vitam nullo modo posse degere; atque ita me
defenderem, cum illum mirantem viderem, ut dicerem multum interesse inter
illud quod ipse raptim et furtim expertus esset, quod pene jam ne
meminisset quidem, atque ideo nulla molestia facile contemneret, et
delectationes consuetudinis meae, ad quas si accessisset honestum nomen
matrimonii, non eum mirari oportere, cur ego illam vitam nequirem spernere:
coeperat et ipse desiderare conjugium, nequaquam victus libidine talis
voluptatis, sed curiositatis. Dicebat enim scire se cupere quidnam esset
illud, sine quo vita mea quae illi sic placebat, non mihi vita, sed poena
videretur. Stupebat enim liber ab illo vinculo animus servitutem meam, et
stupendo ibat in experiendi cupidinem, venturus in ipsam experientiam,
atque inde fortasse lapsurus in eam quam stupebat servitutem; quoniam
_sponsionem_ volebat _facere cum morte_; et _qui amat periculum, incidit in
illud_. Neutrum enim nostrum, si quod est conjugale decus in officio
regendi matrimonii et suscipiendorum liberorum, ducebat, nisi tenuiter.
Magna autem ex parte atque vehementer consuetudo satiandae insatiabilis
concupiscentiae me captum excruciabat: illum autem admiratio capiendum
trahebat. Sic eramus, donec tu, Altissime, non deserens humum nostram,
miseratus miseros, subvenires miris et occultis modis.

[Sidenote: XIII. Uxor quaeritur Augustino.]

23. Et instabatur impigre ut ducerem uxorem. Jam petebam, jam
promittebatur, maxime matre dante operam, quo me jam conjugatum Baptismus
salutaris ablueret, quo me in dies gaudebat aptari, et vota sua ac promissa
tua in mea fide compleri animadvertebat. Cum sane et rogatu meo et
desiderio suo, forti clamore cordis abs te deprecaretur quotidie, {100} ut
ei per visum ostenderes aliquid de futuro matrimonio meo; nunquam voluisti.
Et videbat quaedam vana et phantastica, quo cogebat impetus de hac re
satagentis humani spiritus; et narrabat mihi, non cum fiducia qua solebat,
cum tu demonstrabas ei, sed contemnens ea. Dicebat enim discernere se
nescio quo sapore, quem verbis explicare non poterat, quid interesset inter
revelantem te, et animam suam somniantem. Instabatur tamen, et puella
petebatur, cujus aetas ferme biennio minus quam nubilis erat; et quia ea
placebat, exspectabatur.

[Sidenote: XIV. De vita communi agenda dum amicis deliberat.]

24. Et multi amici agitaveramus animo, et colloquentes ac detestantes
turbulentas humanae vitae molestias, pene jam firmaveramus remoti a turbis
otiose vivere: id otium sic moliti, ut si quid habere possemus, conferremus
in medium, unamque rem familiarem conflaremus ex omnibus; ut per amicitiae
sinceritatem non esset aliud hujus et aliud illius; sed quod ex cunctis
fieret unum, et universum singulorum esset, et omnia omnium: cum videremur
nobis esse posse decem ferme homines in eadem societate, essentque inter
nos praedivites, Romanianus[149] maxime communiceps noster, quem tunc
graves aestus negotiorum suorum ad comitatum attraxerant, ab ineunte aetate
mihi familiarissimus; qui maxime instabat huic rei, et magnam in suadendo
habebat auctoritatem, quod ampla res ejus multum caeteris anteibat: et
placuerat nobis ut bini annui tanquam magistratus omnia necessaria
curarent, caeteris quietis. Sed posteaquam coepit

{101} cogitari utrum hoc mulierculae sinerent, quas et alii nostrum jam
habebant, et nos habere volebamus, totum illud placitum quod bene
formabamus*, dissiluit in manibus, atque confractum et abjectum est. Inde
ad suspiria et gemitus*, et gressus ad sequendas [Sidenote: Mat. 7,
13.]_latas_ et tritas _vias_ saeculi, quoniam multae cogitationes erant in
corde nostro; [Sidenote: Ps. 32, 11.]_consilium autem tuum manet in
aeternum_. Ex quo consilio deridebas nostra, et tua praeparabas, nobis
[Sidenote: Ps. 144, 15. 16.]_daturus escam in opportunitate_, et _aperturus
manum atque impleturus_ animas nostras _benedictione_.

[Sidenote: XV. In locum discedentis concubinae alia succedit.]

25. Interea mea peccata multiplicabantur, et avulsa* a latere meo tanquam
impedimento conjugii, cum qua cubare solitus eram, cor ubi adhaerebat,
concisum et vulneratum mihi erat, et trahebat sanguinem. Et illa in Africam
redierat, vovens tibi alium se virum nescituram, relicto apud me naturali
ex illa filio meo. At ego infelix nec feminae imitator, dilationis
impatiens, tanquam post biennium accepturus eam quam petebam, quia non
amator conjugii sed libidinis servus eram; procuravi aliam, non utique
conjugem: quo tanquam sustentaretur et perduceretur vel integer vel auctior
morbus animae meae, satellitio perdurantis consuetudinis, in regnum
uxorium. Nec sanabatur vulnus illud meum quod prioris praecisione factum
fuerat; sed post fervorem doloremque acerrimum putrescebat, et quasi
frigidius, sed desperatius dolebat[150].

[Sidenote: XVI. Mortis et judicii metum nunquam deposuit.]

26. Tibi laus, tibi gloria, fons misericordiarum. Ego fiebam miserior, et
tu propinquior. Aderat jam jamque dextera tua ereptura* me de coeno, et
ablutura me; et ignorabam. Nec me revocabat a profundiore voluptatum
carnalium gurgite, nisi metus mortis et futuri judicii tui, qui per varias
quidem opiniones, nunquam tamen recessit de pectore meo. Et disputabam cum
amicis meis Alypio et Nebridio de finibus bonorum et malorum, Epicurum
accepturum fuisse palmam in animo meo, nisi ego credidissem post mortem
restare animae vitam, et tractus meritorum, quod Epicurus {102} credere
noluit. Et quaerebam, si essemus immortales et in perpetua corporis
voluptate sine ullo amissionis terrore viveremus, cur non essemus beati,
aut quid aliud quaereremus? Nesciens idipsum ad magnam miseriam pertinere,
quod ita demersus et caecus cogitare non possem lumen honestatis et gratis
amplectendae pulchritudinis, quam non videt oculus carnis, et videtur ex
intimo. Nec considerabam miser, ex qua vena mihi manaret, quod ista ipsa,
foeda tamen, cum amicis dulciter conferebam; nec esse sine amicis poteram
beatus, etiam secundum sensum quem tunc habebam in quantalibet affluentia
carnalium voluptatum. Quos utique amicos gratis diligebam, vicissimque ab
eis me diligi gratis sentiebam. O tortuosas vias! Vae animae audaci quae
speravit, si a te recessisset, se aliquid melius habituram! Versa et
reversa in tergum, et in latera, et in ventrem; et dura sunt omnia: et tu
solus requies[151]. Et ecce ades, et liberas a miserabilibus erroribus, et
constituis nos in via tua, et consolaris, et dicis: Currite; ego feram, et
ego perducam, et ibi ego feram*.

       *       *       *       *       *


{103}

LIBER SEPTIMUS.

    Juventutis suae exordium, id est annum aetatis trigesimum primum, ob
    mentis oculos reducit. Narrat se argumento quodam Nebridii valde
    perculsum, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi, cum de Deo non nisi
    corporaliter sentire potuerit; Manichaeos ergo impie sentire probe
    cernit, Ecclesiae vero fidem omnino amplecti nequit; a Mathematicorum
    erroribus revocatur; quaestione tamen, unde malum? misere torquetur;
    plurimum e Platonicorum libris proficit, neque tamen sufficiunt, cum de
    Christi incarnatione prave senserit; arreptis vero S. Scripturis, et
    praesertim Apostolo Paulo, dubitationes ejus omnes concidunt.

[Sidenote: I. Deum cogitat tamquam aliquid corporeum per infinita spatia
diffusum.]

1. Jam mortua erat adolescentia mea mala et nefanda, et ibam in juventutem,
quanto aetate major, tanto vanitate turpior. Qui cogitare aliquid
substantiae nisi tale non poteram, quale per hos oculos videri solet; non
te cogitabam*, Deus, in figura corporis humani: ex quo audire aliquid de
sapientia coepi, semper hoc fugi; et gaudebam me hoc reperisse in fide
spiritualis matris nostrae Catholicae tuae. Sed quid te aliud cogitarem non
occurrebat; et conabar cogitare te homo, et talis homo, summum et solum et
verum Deum! et te incorruptibilem, et inviolabilem, et incommutabilem,
totis medullis credebam; quia, nesciens unde et quomodo, plane tamen
videbam et certus eram, id quod corrumpi potest, deterius esse quam id quod
non potest; et quod violari non potest, incunctanter praeponebam violabili;
et quod nullam patitur per mutationem, melius esse quam id quod mutari
potest. Clamabat violenter cor meum adversus omnia phantasmata mea, et hoc
uno ictu conabar abigere circumvolantem turbam immunditiae ab acie meae
mentis; et vix dimota in ictu oculi ecce conglobata rursus aderat, et
irruebat in aspectum meum, et obnubilabat eum: ut quamvis non forma humani
corporis, corporeum tamen aliquid cogitare cogerer per spatia locorum, sive
infusum mundo, sive etiam extra mundum per infinita diffusum, etiam ipsum
incorruptibile et inviolabile et incommutabile, quod corruptibili et
violabili et commutabili praeponebam; quoniam quidquid {104} privabam
spatiis talibus, nihil mihi esse videbatur: sed prorsus nihil, ne inane
quidem; tanquam si corpus auferatur loco, et maneat locus omni corpore
vacuatus, et terreno et humido et aereo et coelesti, sed tamen sit locus
inanis tanquam spatiosum nihil.

2. Ego itaque incrassatus corde, nec mihimet ipsi vel ipse conspicuus[152],
quidquid non per aliquanta spatia tenderetur, vel diffunderetur, vel
conglobaretur, vel tumeret, vel tale aliquid caperet, aut capere posset,
nihil prorsus esse arbitrabar. Per quales enim formas ire solent oculi mei,
per tales imagines ibat cor meum: nec videbam hanc eamdem intentionem, qua
illas ipsas imagines formabam, non esse tale aliquid; quae tamen ipsas non
formaret, nisi esset aliquid magnum. Ita etiam te, vita vitae meae, grandem
per infinita spatia undique cogitabam penetrare totam mundi molem, et extra
eam quaquaversum per immensam sine termino; ut haberet te terra, haberet
coelum, haberent omnia, et illa finirentur in te, tu autem nusquam. Sicut
autem luci solis non obsisteret corpus, aeris hujus qui supra terram est,
quominus per eum trajiceretur penetrans eum, non dirumpendo aut concidendo,
sed implendo eum totum: sic tibi putabam non solum coeli et aeris et maris,
sed etiam terrae corpus pervium, et ex omnibus maximis minimisque partibus
penetrabile ad capiendam praesentiam tuam, occulta inspiratione intrinsecus
et extrinsecus administrantem omnia quae creasti. Ita suspicabar, quia
cogitare aliud non poteram; nam falsum erat. Illo enim modo major pars
terrae majorem tui partem haberet, et minorem minor: atque ita te plena
essent omnia, ut amplius tui caperet elephanti corpus quam passeris, quo
esset isto grandius, grandioremque occuparet locum; atque ita frustatim
partibus mundi, magnis magnas, brevibus breves partes tuas praesentes
faceres. Non es autem ita. Sed nondum iluminaveras tenebras meas.

[Sidenote: II. Momentum quo Nebridius confutaret Manichaeos.]

3. Sat erat enim mihi, Domine, adversus illos deceptos deceptores, et
loquaces mutos*, quoniam non ex eis sonabat verbum tuum: sat erat ergo
illud quod jamdiu ab usque Carthagine a Nebridio proponi solebat, et omnes
qui {105} audieramus concussi[153] sumus. Quid erat tibi factura nescio
quae gens tenebrarum, quam ex adversa mole solent opponere, si tu cum ea
pugnare noluisses*? Si enim responderetur, aliquid fuisse nocituram,
violabilis tu et corruptibilis fores. Si autem nihil ea nocere potuisse
diceretur, nulla afferretur causa pugnandi; et ita pugnandi, ut quaedam
portio tua et membrum tuum, vel proles de ipsa substantia tua, misceretur
adversis potestatibus et non a te creatis naturis, atque in tantum ab eis
corrumperetur et commutaretur in deterius, ut a beatitudine in
miseriam[154] verteretur, et indigeret auxilio quo erui purgarique posset:
et hanc esse animam, cui tuus sermo, servienti liber, et contaminatae
purus, et corruptae integer subveniret; sed et ipse corruptibilis, quia ex
una eademque substantia. Itaque, si te, quidquid es, id est, substantiam
tuam qua es, incorruptibilem dicerent; falsa esse illa omnia et
exsecrabilia: si autem corruptibilem; idipsum jam falsum et prima voce
abominandum. Sat erat ergo istud adversus eos omnimodo evomendos a pressura
pectoris, quia non habebant qua exirent sine horribili sacrilegio cordis et
linguae, sentiendo de te ista et loquendo.

[Sidenote: III. Liberum arbitrium causa peccati.]

4. Sed et ego adhuc, quamvis incontaminabilem et inconvertibilem, et nulla
ex parte mutabilem dicerem, firmeque sentirem Dominum nostrum Deum verum,
qui fecisti non solum animas nostras, sed etiam corpora[155], nec tantum
nostras animas et corpora, sed omnes et omnia; non tenebam explicatam* et
enodatam causam mali: quaecumque tamen esset, sic eam quaerendam videbam,
ut non per illam constringerer Deum incommutabilem mutabilem credere, ne
ipse fierem quod quaerebam. Itaque securus eam quaerebam, et certus non
esse verum quod illi dicerent, quos toto animo fugiebam; quia videbam,
quaerendo unde malum, repletos malitia, qua opinarentur tuam potius
substantiam male pati[154], quam suam male facere.

{106}

5. Et intendebam ut cernerem quod audiebam, liberum voluntatis arbitrium
causam esse ut male faceremus, et rectum judicium tuum ut pateremur[156];
et eam liquidam* cernere non valebam. Itaque aciem mentis de profundo
educere conatus, mergebar iterum; et saepe conatus, mergebar iterum atque
iterum. Sublevabat enim me in lucem tuam quod tam sciebam me habere
voluntatem, quam me vivere. Itaque cum aliquid vellem aut nollem, non alium
quam me velle ac nolle certissimus eram; et ibi esse causam peccati mei jam
jamque animadvertebam. Quod autem invitus facerem, pati me potius quam
facere videbam; et id non culpam, sed poenam esse judicabam, qua me non
injuste plecti, te justum cogitans, cito fatebar. Sed rursus dicebam: Quis
fecit me? Nonne Deus meus, non tantum bonus, sed ipsum bonum? Unde igitur
mihi male velle et bene nolle, ut esset cur juste poenas luerem? Quis in me
hoc posuit, et inseruit mihi plantarium amaritudinis, cum totus fierem a
dulcissimo Deo meo? Si diabolus auctor, unde ipse diabolus? Quod si et ipse
perversa voluntate ex bono angelo diabolus factus est; unde et in ipso
voluntas mala qua diabolus fieret, quando totus angelus a conditore optimo
factus esset*? His cogitationibus deprimebar iterum et suffocabar: sed non
usque ad illum infernum subducebar erroris, ubi nemo [Sidenote: Ps. 6,
6.]_tibi confitetur_, dum tu potius mala pati, quam homo facere putatur.

[Sidenote: IV. Deum incorruptibilem esse oportet.]

6. Sic enim nitebar invenire caetera, ut jam inveneram melius esse
incorruptibile, quam corruptibile; et ideo te, quidquid esses, esse
incorruptibilem confitebar. Neque enim {107} ulla anima unquam potuit,
poteritve cogitare aliquid quod sit te melius, qui summum et optimum bonum
es. Cum autem verissime atque certissime incorruptibile corruptibili
praeponatur, sicut ego jam praeponebam; poteram jam cogitatione aliquid
attingere quod esset melius Deo meo, nisi tu esses incorruptibilis. Ubi
igitur videbam incorruptibile corruptibili esse praeferendum, ibi te
quaerere debebam, atque inde advertere ubi* sit malum, id est, unde sit
ipsa corruptio, qua violari substantia tua nullo modo potest. Nullo enim
prorsus modo violat corruptio Deum nostrum; nulla voluntate, nulla
necessitate, nullo improviso casu; quoniam ipse est Deus, et quod sibi vult
bonum est, et ipse est idem bonum: corrumpi autem non est bonum. Nec
cogeris invitus ad aliquid, quia voluntas tua non est major quam potentia
tua. Esset autem major, si te ipso tu ipse major esses: voluntas enim et
potentia Dei, Deus ipse est. Et quid improvisum tibi qui nosti omnia, et
nulla natura est, nisi quia nosti eam? Et utquid multa dicimus, cur non sit
corruptibilis substantia quae Deus est, quando si hoc esset, non esset
Deus?

[Sidenote: V. Quaerit iterum unde malum, et quae radix ejus.]

7. Et quaerebam unde malum, et male quaerebam; et in ipsa inquisitione mea
non videbam malum. Et constituebam in conspectu spiritus mei universam
creaturam, quidquid in ea cernere possumus; sicuti est terra, et mare, et
aer, et sidera, et arbores, et alia* mortalia; et quidquid in ea non
videmus, sicut firmamentum coeli, insuper et omnes Angelos et cuncta
spiritualia ejus; sed etiam ipsa, quasi corpora essent, locis et locis
ordinavit imaginatio mea: et feci unam massam grandem distinctam generibus
corporum creaturam tuam*; sive quae re vera corpora erant, sive quae ipse
pro spiritibus finxeram: et eam feci grandem, non quantum erat, quod scire
non poteram; sed quantum libuit, undiqueversum sane finitam. Te autem,
Domine, ex omni parte ambientem et penetrantem eam, sed usquequaque
infinitum: tanquam si mare esset ubique, et undique per immensa infinitum
solum mare, et haberet intra se spongiam quamlibet magnam, sed finitam
tamen; plena esset utique spongia illa ex omni sua parte ex immenso mari:
sic creaturam tuam finitam, te infinito plenam putabam, et dicebam: Ecce
Deus, et ecce quae creavit Deus, et bonus Deus, atque his validissime
longissimeque praestantior; sed tamen bonus bona creavit, et ecce quomodo
{108} ambit atque implet ea. Ubi ergo malum, et unde, et qua huc irrepsit?
Quae radix ejus, et quod semen ejus? An omnino non est? Cur ergo timemus et
cavemus quod non est? Aut si inaniter timemus, certe vel timor ipse malum
est, quo incassum stimulatur et excruciatur cor: et tanto gravius malum,
quanto non est quod timeamus, et timemus. Idcirco aut est malum quod
timemus, aut hoc malum est quia timemus. Unde est igitur, quoniam Deus
fecit haec omnia, bonus bona? Majus quidem et summum bonum minora fecit
bona, sed tamen et creans et creata bona sunt omnia. Unde est malum? An
unde fecit ea*, materies aliqua mala erat, et formavit atque ordinavit eam,
sed reliquit aliquid in illa, quod in bonum non converteret? Cur et hoc? An
impotens erat totum vertere et commutare, ut nihil mali remaneret, cum sit
omnipotens? Postremo, cur inde aliquid facere voluit, ac non potius eadem
omnipotentia fecit ut nulla esset omnino? Aut vero existere poterat contra
ejus voluntatem? Aut si aeterna erat, cur tam diu per infinita retro spatia
temporum, sic eam sivit esse, ac tanto post placuit aliquid ex ea facere?
Aut jam si subito aliquid voluit agere, hoc potius ageret omnipotens, ut
illa non esset, atque ipse solus esset totum, verum et summum et infinitum
bonum. Aut si non erat bene ut non aliquid boni etiam fabricaretur*, et
conderet qui bonus erat; illa sublata et ad nihilum redacta materia quae
mala erat, bonam ipse institueret unde omnia crearet. Non enim esset
omnipotens, si condere non posset aliquid boni, nisi ea, quam non ipse
condiderat, adjuvaretur materia. Talia volvebam pectore misero, ingravidato
curis mordacissimis de timore mortis, et non inventa veritate: stabiliter
tamen haerebat in corde meo, in catholica Ecclesia fides Christi tui Domini
et Salvatoris nostri; in multis quidem adhuc informis, et praeter doctrinae
normam fluitans*, sed tamen non eam relinquebat animus, imo in dies magis
magisque imbibebat.

[Sidenote: VI. Mathematicorum divinationes rejicit.]

8. Jam etiam mathematicorum fallaces divinationes, et impia deliramenta
rejeceram. Confiteantur etiam hinc tibi de intimis visceribus animae meae
miserationes tuae, Deus meus. Tu enim, tu omnino; nam quis alius a morte
omnis erroris revocat nos, nisi vita quae mori nescit, et sapientia mentes
indigentes illuminans, nullo indigens lumine, qua mundus administratur
usque ad arborum volatica folia? tu {109} procurasti pervicaciae meae, qua
obluctatus sum Vindiciano acuto seni, et Nebridio adolescenti mirabilis
animae: illi vehementer affirmanti, huic cum dubitatione quidem aliqua, sed
tamen crebro dicenti, non esse illam* artem futura praevidendi; conjecturas
autem hominum habere saepe vim sortis, et multa dicendo dici pleraque
ventura, nescientibus eis qui dicerent, sed in ea non tacendo
incurrentibus: procurasti ergo tu hominem amicum, non quidem segnem
consultorem mathematicorum, nec eas litteras bene callentem; sed, ut dixi,
consultorem curiosum, et tamen scientem aliquid quod a patre suo se audisse
dicebat, quod* quantum valeret ad illius artis opinionem evertendam
ignorabat. Is ergo vir nomine Firminus, liberaliter institutus et excultus
eloquio, cum me tanquam charissimum, de quibusdam suis rebus, in quas
saecularis spes ejus intumuerat, consuleret quid mihi secundum suas, quas
constellationes appellant, videretur; ego autem, qui jam de hac re in
Nebridii sententiam flecti coeperam, non quidem abnuerem conjicere ac
dicere quod nutanti occurrebat; sed tamen subjicerem, prope jam esse mihi
persuasum ridicula illa esse et inania: tum ille mihi narravit patrem suum
fuisse librorum talium curiosissimum, et habuisse amicum aeque illa
simulque sectantem; qui pari studio et collatione flatabant in eas nugas
ignem cordis sui*, ita ut mutorum quoque animalium, si qua domi parerent,
observarent momenta nascentium, atque ad ea coeli positionem notarent, unde
illius quasi artis experimenta colligerent. Itaque dicebat audisse se a
patre, quod cum eumdem Firminum* praegnans mater esset, etiam illius
paterni amici famula quaedam pariter utero grandescebat; quod latere non
potuit dominum, qui etiam canum suarum partus examinatissima diligentia
nosse curabat: atque ita factum esse ut cum iste conjugis, ille autem
ancillae dies et horas, minutioresque horarum articulos cautissima
observatione numerarent, enixae essent ambae simul; ita ut easdem
constellationes usque ad easdem minutias utrique nascenti facere
cogerentur, iste filio, ille servulo. Nam cum mulieres parturire
coepissent, indicaverunt sibi ambo quid sua cujusque domo ageretur, et
paraverunt quos ad se invicem mitterent, simul ut natum quod parturiebatur
esset cuique nuntiatum; quod tamen ut continuo nuntiaretur, tanquam in
regno suo facile effecerant. Atque ita, qui ab alterutro missi sunt, tam
{110} ex paribus domorum intervallis sibi obviam factos esse dicebat, ut
aliam positionem siderum, aliasque particulas momentorum, neuter eorum
notare sineretur: et tamen Firminus amplo apud suos loco natus,
dealbatiores vias saeculi cursitabat, augebatur divitiis, sublimabatur
honoribus; servus autem ille, conditionis jugo nullatenus relaxato, dominis
serviebat, ipso indicante qui noverat eum.

9. His itaque auditis et creditis, talis quippe narraverat, omnis illa
reluctatio mea resoluta concidit: et primo Firminum ipsum conatus sum ab
illa curiositate revocare, cum dicerem, constellationibus ejus inspectis,
ut vera pronuntiarem*, debuisse me utique videre ibi parentes inter suos
esse primarios, nobilem familiam propriae civitatis, natales ingenuos,
honestam educationem, liberalesque doctrinas. At si me ille servus ex
eisdem constellationibus, quia et illius ipsae essent, consuluisset, ut
eidem quoque vera proferrem, debuisse me rursus ibi videre abjectissimam
familiam, conditionem servilem, et caetera longe a prioribus aliena,
longeque distantia. Unde autem fieret ut eadem inspiciens diversa dicerem,
si vera dicerem; si autem eadem dicerem, falsa dicerem: inde certissime
colligi*, ea quae vera, consideratis constellationibus, dicerentur, non
arte dici, sed sorte; quae autem falsa, non artis imperitia, sed sortis
mendacio.

10. Hinc autem accepto aditu*, ipse mecum talia ruminando, ne quis eorumdem
delirorum qui talem quaestum sequerentur, quos jam jamque invadere, atque
irrisos refellere cupiebam, mihi ita resisteret, quasi aut Firminus mihi,
aut illi pater falsa narraverit; intendi considerationem in eos qui gemini
nascuntur: quorum plerique ita post invicem funduntur ex utero, ut parvum
ipsum temporis intervallum, quantamlibet vim in rerum natura habere
contendant, colligi tamen humana observatione non possit, litterisque
omnino signari non valeat, quas mathematicus inspecturus est, ut vera
pronuntiet. Et non erunt vera, quia easdem litteras inspiciens, eadem
debuit dicere de Esau et de Jacob; sed non eadem utrique acciderunt. Falsa
ergo diceret: aut si vera diceret, non eadem diceret, at eadem* inspiceret.
Non ergo arte, sed sorte vera diceret. Tu enim, Domine, justissime
moderator universitatis, consulentibus consultisque nescientibus occulto
instinctu agis, ut dum quisque consulit, hoc audiat {111} quod eum oportet
audire occultis meritis animarum, ex abysso justi judicii tui, cui non
dicat homo: Quid est hoc? aut quid hoc? Non dicat, non dicat; homo est
enim.

[Sidenote: VII. Misere torquetur inquirens unde sit malum.]

11. Jam itaque me, adjutor meus, illis vinculis solveras, et quaerebam unde
malum, et non erat exitus. Sed non sinebas me ullis fluctibus cogitationis
auferri ab ea fide qua credebam et esse te, et esse incommutabilem
substantiam tuam, et esse de hominibus curam et judicium tuum, et in
Christo Filio tuo Domino nostro, atque* Scripturis sanctis quas Ecclesiae
tuae catholicae commendaret auctoritas, viam te posuisse salutis humanae,
ad eam vitam, quae post hanc mortem futura est. His itaque salvis, atque
inconcusse roboratis in animo meo, quaerebam aestuans unde sit malum. Quae
illa tormenta parturientis cordis mei! qui gemitus, Deus meus! Et ibi erant
aures tuae, nesciente me. Et cum in silentio fortiter quaererem, magnae
voces erant ad misericordiam tuam, tacitae contritiones animi mei. Tu
sciebas quid patiebar, et nullus hominum. Quantum enim erat quod inde
digerebatur per linguam meam in aures familiarissimorum meorum? Numquid
totus tumultus animae meae, cui nec tempora, nec os meum sufficiebat,
sonabat eis? Totum tamen ibat in auditum tuum, quod [Sidenote: Ps. 37,
9-11.]_rugiebam a gemitu cordis mei_, et _ante te erat desiderium meum, et
lumen oculorum meorum non erat mecum_. Intus enim erat, ego autem foris.
Nec in loco illud: at ego intendebam in ea quae locis continentur, et non
ibi inveniebam locum ad requiescendum; nec recipiebant* me ista ut dicerem,
Sat est, et bene est; nec dimittebant redire, ubi mihi satis esset bene.
Superior enim eram istis, te autem inferior; et tu gaudium verum mihi
subdito tibi, et tu mihi subjeceras quae infra me creasti. Et hoc erat
rectum temperamentum[157], et media regio salutis meae, ut manerem ad
imaginem tuam, et tibi serviens dominarer corpori. Sed cum superbe contra
te surgerem, [Sidenote: Job 15, 26.]_et currerem adversus Dominum in
cervice crassa scuti mei_, etiam ista infima supra me facta sunt, et
premebant, et nusquam erat laxamentum et {112} respiramentum. Ipsa
occurrebant undique acervatim et conglobatim cernenti; cogitanti autem
imagines corporum, ipsae opponebantur redeunti, quasi diceretur: Quo is,
indigne et sordide? Et haec de vulnere meo creverant, quia [Sidenote: Ps.
88, 11]_humiliasti tanquam vulneratum_, _superbum_; et tumore meo separabar
abs te[158], et nimis inflata facies claudebat oculos meos.

[Sidenote: VIII. Quomodo divina misericordia subvenerit Augustino.]

12. Tu vero, Domine, in aeternum manes, et non in aeternum irasceris nobis:
quoniam miseratus es terram et cinerem, et placuit in conspectu tuo
reformare deformia mea; et stimulis internis agitabas me, ut impatiens
essem, donec mihi per interiorem aspectum certus esses. Et residebat tumor
meus ex occulta manu medicinae tuae, aciesque conturbata et contenebrata
mentis meae, acri collyrio salubrium dolorum meorum de die in diem
sanabatur.

[Sidenote: IX. In Platonicorum libris Verbi aeterni divinitatem, non
incarnati humilitatem invenit.]

13. Et primo volens ostendere mihi quam [Sidenote: 1 Pet. 5, 5. Jac. 2,
6.]_resistas superbis, humilibus autem des gratiam_, et quanta misericordia
tua demonstrata sit hominibus via humilitatis, quod Verbum tuum caro factum
est, et habitavit inter homines; procurasti mihi per quemdam hominem
immanissimo typho turgidum, quosdam Platonicorum[159] libros ex Graeca
lingua in Latinam versos: et ibi legi, non quidem his verbis, sed hoc idem
omnino multis et multiplicibus suaderi rationibus, quod [Sidenote: Joh. 1,
1-5.]_in principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat
Verbum: hoc erat in principio apud Deum; omnia per ipsum facta sunt, et
sine ipso factum est nihil: quod factum est in ipso, vita erat, et vita
erat lux hominum, et lux in tenebris lucet, et tenebrae eam non
comprehenderunt_. Et quia hominis anima quamvis _testimonium perhibeat de
lumine, non est_ tamen ipsa _lumen_[160]; sed tamen Verbum Deus _est lumen
{113} erum quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum_. Et quia
[Sidenote: Ver. 9-12.]_in hoc mundo erat, et mundus per eum factus est, et
mundus eum non cognovit_. Quia vero _in propria sua venit, et sui eum non
receperunt; quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei
fieri, credentibus in nomine ejus_; non ibi legi.

14. Item legi ibi quia Verbum Deus, [Sidenote: Ver. 13.]_non ex carne, non
ex sanguine, non ex voluntate viri, neque ex voluntate carnis, sed ex Deo
natus est_[161]. Sed quia [Sidenote: Ver. 14.]_Verbum caro factum est, et
habitavit in nobis_; non ibi legi. Indagavi quippe in illis litteris varie
dictum, et multis modis, quod sit Filius _in forma Patris, non rapinam
arbitratus esse aequalis Deo_, quia naturaliter idipsum est. Sed quia
[Sidenote: Phil. 2, 6-11.]_semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in
similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo; humiliavit se
factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis: propter quod et Deus
illum exaltavit a mortuis, et donavit ei nomen quod est super omne nomen,
ut in nomine Jesu omne genu flectatur, coelestium, terrestrium et
infernorum; et omnis lingua confiteatur quia Dominus Jesus in gloria est
Dei Patris_; non habent illi libri. Quod enim ante omnia tempora, et supra
omnia tempora incommutabiliter manet unigenitus Filius tuus coaeternus
tibi, et quia [Sidenote: Joh. 1, 16.]_de plenitudine ejus accipiunt_ animae
ut beatae sint, et quia participatione manentis in se sapientiae renovantur
ut sapientes sint; est ibi. Quod autem [Sidenote: Rom. 5, 6.]_secundum
tempus pro impiis mortuus est_; et [Sidenote: Rom. 8, 32.]_Filio tuo unico
non pepercisti, sed pro omnibus nobis tradidisti eum_; non est ibi.
[Sidenote: Mat. 11, 25. 28. 29.]_Abscondisti enim haec a sapientibus, et
revelasti ea parvulis_; ut _venirent ad eum laborantes et onerati, et
reficeret_ eos: _quoniam mitis est et humilis corde_, et [Sidenote: Ps. 24,
9. 18.]_dirigit mites in judicio, et docet mansuetos vias suas, videns
humilitatem nostram, et laborem nostrum, et {114} dimittens omnia peccata
nostra_. Qui autem cothurno tanquam doctrinae sublimioris elati non audiunt
dicentem, [Sidenote: Mat. 11, 29.]_Discite a me quia mitis sum et humilis
corde, et invenietis requiem animabus vestris_: etsi [Sidenote: Rom. 1, 21.
22.]_cognoscunt Deum, non sicut Dominum glorificant aut gratias agunt; sed
evanescunt in cogitationibus suis, et obscuratur insipiens cor eorum;
dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt_.

15. Et ideo legebam ibi [Sidenote: Ver. 23.]_immutatam_ etiam _gloriam
incorruptionis tuae in idola et varia simulacra, in similitudinem imaginis
corruptibilis hominis, et volucrum, et quadrupedum, et serpentum_;
[Sidenote: Gen. 25, 33. 34.]videlicet Aegyptium cibum[162] quo Esau
perdidit primogenita sua: quoniam caput quadrupedis pro te honoravit
populus primogenitus, [Sidenote: Act. 7, 39.]_conversus corde in Aegyptum_,
_et_ curvans imaginem tuam, animam suam ante [Sidenote: Ex. 32, 1-6. et Ps.
105, 19. 20.]_imaginem vituli manducantis fenum_. Inveni haec ibi, et non
manducavi. Placuit enim tibi, Domine, auferre opprobrium diminutionis ab
Jacob, ut [Sidenote: Rom. 9, 13.]_major serviret minori_; et vocasti Gentes
in haereditatem tuam. Et ego ad te veneram ex Gentibus, et intendi in aurum
quod ab Aegypto voluisti[163] ut auferret populus tuus, quoniam tutum erat,
ubicumque erat. [Sidenote: Ex. 3, 22; et 11, 2.]Et dixisti {115}
Atheniensibus per Apostolum tuum, quod [Sidenote: Act. 17, 28.]_in te
vivimus et movemur et sumus; sicut et quidam secundum eos dixerunt_: et
utique inde erant illi libri. Et non attendi in idola Aegyptiorum, quibus
de auro tuo ministrabant, qui [Sidenote: Rom. 1, 25.]_transmutaverunt
veritatem Dei in mendacium, et coluerunt, et servierunt creaturae potius
quam Creatori_.

[Sidenote: X. Clarius innotescunt jam Augustino divina.]

16. Et inde admonitus redire ad memetipsum, intravi in intima mea, duce te;
et potui, quoniam factus es adjutor meus. Intravi, et vidi qualicumque
oculo animae meae, supra eundem oculum animae meae, supra mentem meam,
lucem* incommutabilem; non hanc vulgarem et conspicuam omni carni[164]; nec
quasi ex eodem genere grandior erat, tanquam si ista multo multoque clarius
claresceret, totumque occuparet magnitudine. Non hoc illa erat; sed aliud,
aliud valde ab istis omnibus. Nec ita erat supra mentem meam sicut oleum
super aquam, nec sicut coelum super terram; sed superior, quia ipsa fecit
me, et ego inferior, quia factus sum ab ea. Qui novit veritatem, novit eam;
et qui novit eam, novit aeternitatem. Charitas novit eam. O aeterna
veritas, et vera charitas, et chara aeternitas[165]! tu es Deus meus; tibi
suspiro die ac nocte. Et cum te primum cognovi, tu assumpsisti me, ut
viderem esse quod viderem, et nondum me esse qui viderem. Et reverberasti
infirmitatem aspectus mei, radians in me vehementer, et contremui amore et
horrore; et inveni longe me esse a te in regione dissimilitudinis[166],
tanquam audirem vocem tuam de excelso: Cibus sum grandium; cresce, et
manducabis me. Nec tu me in te mutabis, sicut cibum carnis tuae; sed tu
mutaberis in me. Et cognovi quoniam [Sidenote: Ps. 38, 12.]_pro iniquitate
erudisti hominem, et tabescere fecisti sicut araneam animam_ meam; et dixi:
Numquid nihil est veritas, quoniam neque per finita, neque per infinita
locorum spatia diffusa est? Et clamasti de longinquo: Imo vero, [Sidenote:
Ex. 3, 14.]_Ego sum {116} qui sum_. Et audivi sicut auditur in corde, et
non erat prorsus unde dubitarem; faciliusque dubitarem vivere me, quam non
esse veritatem, [Sidenote: Rom. 1, 20.]_quae per ea quae facta sunt,
intellecta conspicitur_*.

[Sidenote: XI. Quomodo creaturae sunt, et non sunt.]

17. Et inspexi caetera infra te, et vidi nec omnino esse, nec omnino non
esse: esse quidem, quoniam abs te sunt; non esse autem, quoniam id quod es
non sunt. Id enim vere est, quod incommutabiliter[167] manet. [Sidenote:
Ps. 72, 28.]_Mihi autem adhaerere Deo bonum est_; quia si non manebo in
illo, nec in me potero. Ille autem [Sidenote: Sap. 7, 27.]_in se manens
innovat omnia_. Et [Sidenote: Ps. 15, 2.]_Deus meus es, quoniam bonorum
meorum non eges_.

[Sidenote: XII. Omnia bona, quaecumque sunt.]

18. Et manifestum est mihi quoniam bona sunt quae corrumpuntur, quae neque
si summa bona essent, neque nisi bona essent, corrumpi possent: quia si
summa bona essent, incorruptibilia essent; si autem nulla bona essent, quid
in eis corrumperetur non esset. Nocet enim corruptio; et nisi bonum
minueret, non noceret. Aut igitur nihil nocet corruptio, quod fieri non
potest: aut, quod certissimum est, omnia quae corrumpuntur, privantur bono.
Si autem omni bono privabuntur, omnino non erunt. Si enim erunt, et
corrumpi jam non poterunt, meliora erant, quia incorruptibiliter
permanebunt. Et quid monstruosius quam ea dicere omni bono amisso facta
meliora? Ergo si omni bono privabuntur, omnino nulla erunt: ergo quamdiu
sunt, bona sunt: ergo quaecumque sunt, bona sunt. Malumque illud quod
quaerebam unde esset, non est substantia; quia si substantia esset, bonum
esset. Aut enim esset incorruptibilis substantia, magnum utique bonum: aut
substantia corruptibilis esset, quae nisi bona esset, corrumpi non posset.
Itaque vidi et manifestatum est mihi quia omnia bona tu fecisti, et prorsus
nullae substantiae sunt quas tu non fecisti. Et quoniam non aequalia omnia
fecisti, ideo sunt omnia[168]; quia singula bona {117} sunt, et simul omnia
valde bona: quoniam [Sidenote: Gen. 1. et Eccli. 39, 21.]_fecit Deus noster
omnia bona valde_.

[Sidenote: XIII. Omnia condita laudant Deum.]

19. Et tibi omnino non est malum, non solum tibi, sed nec universae
creaturae tuae; quia extra* non est aliquid quod irrumpat, et corrumpat
ordinem quem imposuisti ei. In partibus autem ejus quaedam, quibusdam quia
non conveniunt, mala putantur: et eadem ipsa conveniunt aliis[169], et bona
sunt, et in semetipsis bona sunt. Et omnia haec quae sibimet invicem non
conveniunt, conveniunt inferiori parti rerum, quam terram dicimus; habentem
coelum suum nubilosum atque ventosum congruum sibi. Et absit jam ut
dicerem, Non essent ista*! quia etsi sola ista cernerem, desiderarem quidem
meliora, sed jam etiam de solis istis laudare te deberem; quoniam laudandum
te ostendunt [Sidenote: Ps. 148, 1-12.]_de terra dracones et omnes abyssi,
ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis, quae faciunt verbum
tuum, montes et omnes colles, ligna fructifera et omnes cedri; bestiae et
omnia pecora, reptilia et volatilia pennata; reges terrae et omnes populi,
principes et omnes judices terrae; juvenes et virgines, seniores cum
junioribus laudant nomen tuum_. Cum vero etiam _de coelis te laudent,
laudent te_, Deus noster, _in excelsis omnes Angeli tui, omnes Virtutes
tuae, sol et luna, omnes stellae et lumen, coeli coelorum et aquae quae
super coelos sunt, laudent nomen tuum_: non jam desiderabam meliora, quia
omnia cogitabam; et meliora quidem superiora quam inferiora, sed meliora
omnia quam sola superiora, judicio saniore pendebam.

[Sidenote: XIV. Sanae mentis homini nihil displicet inter creaturas Dei.]

20. Non est sanitas eis quibus displicet aliquid creaturae tuae; sicut mihi
non erat, cum displicerent multa quae fecisti. Et quia non audebat anima
mea ut ei displiceret Deus meus, nolebat esse tuum quidquid ei displicebat.
Et inde ierat in opinionem duarum substantiarum, et non requiescebat, et
aliena loquebatur. Et inde rediens fecerat sibi Deum per infinita spatia
locorum omnium, et eum putaverat esse te; et eum collocaverat in corde suo,
et facta erat rursus templum idoli sui abominandum tibi. Sed posteaquam
fovisti caput nescientis, et clausisti [Sidenote: Ps. 118, 37.]_oculos meos
ne viderent vanitatem_; cessavi de me paululum, et consopita est insania
mea: et evigilavi in te, et vidi te infinitum aliter; et visus iste non a
carne trahebatur.

{118}

[Sidenote: XV. Quomodo veritas es falsitas in creaturis.]

21. Et respexi alia, et vidi tibi debere quia sunt, et in te cuncta finita:
sed aliter, non quasi in loco, sed quia tu es omnitenens manu veritate; et
omnia vera sunt, inquantum sunt; nec quidquam est falsitas, nisi cum
putatur esse quod non est. Et vidi quia non solum locis sua quaeque suis
conveniunt, sed etiam temporibus: et quia tu, qui solus aeternus es, non
post innumerabilia spatia temporum coepisti operari; quia omnia spatia
temporum, et quae praeterierunt et quae praeteribunt, nec abirent nec
venirent, nisi te operante et manente[170].

[Sidenote: XVI. Omnia bona, licet quibusdam non apta.]

22. Et sensi expertus non esse mirum, quod palato non sano poena est panis,
qui sano suavis est; et oculis aegris odiosa lux, quae puris amabilis. Et
justitia tua displicet iniquis; nedum vipera et vermiculus, quae bona
creasti, apta inferioribus creaturae tuae partibus: quibus et ipsi iniqui
apti sunt, quanto dissimiliores sunt tibi; apti autem superioribus, quanto
similiores fiunt tibi. Et quaesivi quid esset iniquitas, et non inveni
substantiam: sed a summa substantia, te Deo, detortae in infima* voluntatis
perversitatem, [Sidenote: Eccli. 10, 10.]_projicientis intima sua_[171], et
tumescentis foras.

[Sidenote: XVII. Quae retardent a cognitione divinorum.]

23. Et mirabar quod jam te amabam, non pro te phantasma. Et non instabam*
frui Deo meo, sed rapiebar ad te decore tuo, moxque diripiebar abs te
pondere meo, et ruebam in ista cum gemitu: et pondus hoc, consuetudo
carnalis. Sed mecum erat memoria tui, neque ullo modo dubitabam esse cui
cohaererem, sed nondum me esse qui cohaererem: [Sidenote: Sap. 9,
15.]_quoniam corpus quod corrumpitur, aggravat animam; et deprimit terrena
inhabitatio sensum multa cogitantem_. Eramque certissimus quod [Sidenote:
Rom. 1, 20.]_invisibilia tua, a constitutione mundi, per ea quae facta
sunt, intellecta conspiciuntur; sempiterna quoque virtus et divinitas tua_.
Quaerens enim unde approbarem pulchritudinem corporum, sive coelestium,
sive terrestrium; et quid mihi praesto esset integre de mutabilibus
judicanti, et dicenti, Hoc ita esse debet, illud non ita: hoc ergo quaerens
unde judicarem, cum ita judicarem, inveneram incommutabilem et veram
veritatis aeternitatem, supra mentem meam commutabilem. Atque ita gradatim
a corporibus ad {119} sentientem per corpus animam; atque inde ad ejus
interiorem vim, cui sensus corporis exteriora nuntiaret, quousque possunt
bestiae: atque inde rursus ad ratiocinantem potentiam ad quam refertur
judicandum quod sumitur a sensibus corporis. Quae se quoque in me
comperiens mutabilem, erexit se ad intelligentiam suam; et abduxit
cogitationem a consuetudine, subtrahens se contradicentibus turbis
phantasmatum[172], ut inveniret quo lumine aspergeretur[173], cum sine ulla
dubitatione clamaret incommutabilem praeferendum esse mutabili; unde nosset
ipsum incommutabile, quod nisi aliquo modo nosset, nullo modo illud
mutabili certa praeponeret. Et pervenit* ad id quod est, in ictu
trepidantis aspectus. Tunc vero _invisibilia tua, per ea quae facta sunt,
intellecta conspexi_; sed aciem figere non valui*: et repercussa
infirmitate redditus solitis, non mecum ferebam nisi amantem memoriam, et
quasi olfacta desiderantem quae comedere nondum possem.

[Sidenote: XVIII. Solus Christus via ad salutem.]

24. Et quaerebam viam comparandi roboris quod esset idoneum ad fruendum te;
nec inveniebam, donec amplecterer [Sidenote: 1 Tim. 2, 5.]_mediatorem Dei
et hominum, hominem Christum Jesum, [Sidenote: Rom. 9, 5.]qui est super
omnia Deus benedictus in saecula_, vocantem et dicentem, [Sidenote: Jo. 14,
6.]_Ego sum via, et veritas, et vita_; et cibum, cui capiendo invalidus
eram, miscentem carni; quoniam [Sidenote: Jo. 1, 14.]_Verbum caro factum
est_, ut infantiae nostrae lactesceret sapientia tua, per quam creasti
omnia. Non enim tenebam Dominum meum Jesum, humilis humilem; nec cujus rei
magistra esset ejus infirmitas noveram. Verbum enim tuum aeterna veritas,
superioribus creaturae tuae partibus supereminens, subditos[174] erigit ad
seipsam: in inferioribus autem aedificavit sibi humilem domum de limo
nostro, per quam subdendos deprimeret a seipsis, et ad se trajiceret,
sanans tumorem, et nutriens amorem; ne {120} fiducia sui progrederentur
longius, sed potius infirmarentur videntes ante pedes suos infirmam
divinitatem ex participatione [Sidenote: Gen. 3. 21.]_tunicae
pelliceae_[175] nostrae, et lassi prosternerentur in eam, illa autem
surgens levaret eos.

[Sidenote: XIX. Quid senserit de Christi incarnatione.]

25. Ego vero aliud putabam, tantumque sentiebam de Domino Christo meo,
quantum de excellentis sapientiae viro, cui nullus posset aequari;
praesertim quia mirabiliter natus ex virgine, ad exemplum contemnendorum
temporalium pro adipiscenda immortalitate, divina pro nobis cura tantam
auctoritatem magisterii meruisse videbatur. Quid autem sacramenti haberet
[Sidenote: Jo. 1, 14.]VERBUM CARO FACTUM, ne suspicari quidem poteram.
Tantum cognoveram ex his quae de illo scripta traderentur, quia manducavit
et bibit, dormivit, ambulavit, exhilaratus est, contristatus est,
sermocinatus est; non haesisse carnem illam Verbo tuo, nisi cum anima et
mente humana. Novit hoc omnis qui novit incommutabilitatem Verbi tui, quam
ego jam noveram, quantum poteram; nec omnino quidquam inde dubitabam.
Etenim nunc movere membra corporis per voluntatem, nunc non movere; nunc
aliquo affectu affici, nunc non affici; nunc proferre per signa sapientes
sententias, nunc esse in silentio: propria sunt mutabilitatis animae et
mentis. Quae si falsa de illo scripta essent, etiam omnia periclitarentur
mendacio, neque in illis Litteris ulla fidei salus generi humano remaneret.
Quia itaque vera scripta sunt, totum hominem[176] in Christo agnoscebam;
non corpus tantum hominis, aut cura corpore sine mente animum*, sed ipsum
hominem: non persona Veritatis, sed magna quadam naturae humanae
excellentia, et perfectiore participatione sapientiae praeferri caeteris
arbitrabar. Alypius autem Deum carne indutum ita putabat credi a
Catholicis, ut praeter Deum et carnem, non esset in Christo anima;
mentemque hominis non existimabat in eo praedicari. Et quoniam bene
persuasum tenebat, ea quae de illo memoriae mandata sunt, sine {121} vitali
et rationali creatura non fieri, ad ipsam Christianam fidem pigrius
movebatur. Sed postea haereticorum Apollinaristarum[177] hunc errorem esse
cognoscens, catholicae fidei collaetatus et contemperatus est. Ego autem
aliquanto posterius didicisse me fateor, in eo quod _Verbum caro factum
est_, quomodo catholica veritas a Photini[178] falsitate dirimatur.
Improbatio quippe haereticorum facit eminere quid Ecclesia tua sentiat, et
quid habeat sana doctrina. [Sidenote: 1 Cor. 11, 19.]_Oportuit enim et
haereses esse, ut probati manifesti fierent inter infirmos._

[Sidenote: XX. Ex Platonicis libris peritior, sed inflatior evaserat.]

26. Sed tunc lectis Platonicorum illis libris, posteaquam inde admonitus
quaerere incorpoream veritatem, _invisibilia tua, per ea quae facta sunt,
intellecta conspexi_; et repulsus sensi quid per tenebras animae meae
contemplari non sinerer, certus esse te, et infinitum esse, nec tamen per
locos finitos infinitosve diffundi; et vere te esse qui semper idem ipse
esses[179], ex nulla parte nulloque motu aliter aut aliter; caetera vero ex
te esse omnia, hoc solo firmissimo documento, quia sunt; certus quidem in
istis eram, nimis tamen infirmus ad fruendum te. Garriebam plane quasi
peritus, et nisi in Christo Salvatore nostro viam tuam quaererem, non
peritus, sed periturus essem. Jam enim coeperam velle videri sapiens,
plenus poena mea: et non flebam, insuper et [Sidenote: 1 Cor. 8,
1.]_inflator scientia_. {122} Ubi enim erat illa [Sidenote: 1 Cor. 3,
11.]_aedificans_ charitas a _fundamento_ humilitatis, _quod est Christus
Jesus_? Aut quando illi libri docerent me eam? In quos me propterea,
priusquam Scripturas tuas considerarem, credo voluisti incurrere, ut
imprimeretur memoriae meae quomodo ex eis affectus essem: et cum postea in
Libris tuis mansuefactus essem, et curantibus digitis tuis contrectarentur
vulnera mea; discernerem atque distinguerem quid interesset inter
praesumptionem et confessionem; inter videntes quo eundum sit nec videntes
qua, et viam[180] ducentem ad beatificam patriam, non tantum cernendam, sed
et habitandam. Nam si primo sanctis tuis Litteris informatus essem, et in
earum familiaritate obdulcuisses mihi, et postea in illa volumina
incidissem; fortasse aut abripuissent me a solidamento pietatis, aut si in
affectu quem salubrem imbiberam perstitissem, putarem etiam ex illis libris
eum posse concipi, si eos solos quisquam didicisset.

[Sidenote: XXI. Quid in sacris Libris invenerit, non inventum in
Platonicis.]

27. Itaque avidissime arripui venerabilem stilum Spiritus tui, et prae
caeteris apostolum Paulum; et perierunt illae quaestiones in quibus mihi
aliquando visus est adversari sibi, et non congruere testimoniis Legis et
Prophetarum textus sermonis ejus. Et apparuit mihi una facies eloquiorum
castorum, et [Sidenote: Ps. 2, 11.]_exsultare cum tremore_ didici. Et
coepi*, et inveni quidquid illac verum legeram, hac cum commendatione
gratiae tuae[181] dici; ut qui videt, [Sidenote: 1 Cor. 4, 7.]_non sic
glorietur quasi non acceperit_, non solum id quod videt, sed etiam ut
videat: (_quid enim habet quod non accepit?_) et ut te, qui es semper idem,
non solum admoneatur ut videat, sed etiam sanetur ut teneat: et _qui de
longinquo videre non potest_, viam tamen ambulet qua veniat, et videat, et
teneat; quia etsi [Sidenote: Rom. 7, 22. 23.]_condelectetur homo legi Dei
secundum interiorem hominem_, quid faciet de _alia lege in membris suis,
repugnante legi mentis suae, et se captivum ducente in lege peccati, quae
est in {123} membris ejus_? [Sidenote: Dan. 3, 27-32.]_Quoniam justus es_,
Domine; nos autem _peccavimus, inique fecimus, impie gessimus_, et gravata
est super nos manus tua, et juste _traditi sumus_ antiquo peccatori
praeposito mortis; quia persuasit voluntati nostrae similitudinem
voluntatis suae, qua [Sidenote: Joh. 8, 44.]_in veritate tua non stetit.
Quid faciet miser homo? Quis eum liberabit de corpore mortis hujus_, nisi
[Sidenote: Rom. 7, 24. 25.]_gratia tua per Jesum Christum Dominum nostrum_,
quem genuisti coaeternum, et [Sidenote: Prov. 8, 22.]_creasti in principio
viarum tuarum, [Sidenote: Joh. 14, 30.]in quo princeps hujus mundi non
invenit_ quidquam morte dignum, et occidit eum; et [Sidenote: Col. 2,
14.]_evacuatum est chirographum quod erat contrarium nobis_? Hoc illae
litterae non habent. Non habent illae paginae vultum pietatis hujus,
lacrymas confessionis, [Sidenote: Ps. 50, 19.]_sacrificium tuum, spiritum
contribulatum, cor contritum et humiliatum_, populi salutem, [Sidenote:
Apoc. 21, 2.]_sponsam civitatem, [Sidenote: 2 Cor. 5, 5.]arrham Spiritus
sancti, poculum pretii_ nostri. Nemo ibi cantat: [Sidenote: Ps. 61, 2.
3.]_Nonne Deo subdita erit anima mea? Ab ipso enim salutare meum. Etenim
ipse est Deus meus et salutaris meus; susceptor meus, non movebor amplius._
Nemo ibi audit vocantem: [Sidenote: Mat. 11, 28. 29. 25.]_Venite ad me,
omnes qui laboratis._ Dedignantur ab eo _discere quoniam mitis est et
humilis corde_. _Abscondisti enim haec a sapientibus et prudentibus, et
revelasti ea parvulis._ [Sidenote: Deut. 32, 49.]Et aliud est de silvestri
cacumine videre patriam pacis, et iter ad eam non invenire, et frustra
conari per invia, circum obsidentibus et insidiantibus fugitivis
desertoribus, cum principe suo [Sidenote: Ps. 90, 13.]_leone et dracone_:
et aliud tenere viam illuc ducentem, curia* coelestis Imperatoris munitam,
ubi non latrocinantur qui coelestem militiam deseruerunt; vitant enim eam
sicut supplicium. Haec mihi inviscerabantur miris modis, cum [Sidenote: 1
Cor. 15, 9.]_minimum Apostolarum_ tuorum legerem[182], et consideraveram
opera tua, et expaveram.

       *       *       *       *       *


{125}

LIBER OCTAVUS.

    Vitae ipsius partem attingit celeberrimam, annum aetatis trigesimum
    secundum, quo nempe cum Simplicianum consuluisset, audita ab eo
    Victorini conversione, ad imitandum exarsit. Tum vero, iis quae de
    Antonio Aeygptio monacho et duorum aulicorum conversione a Pontitiano
    didicit, magis magisque accensus, post vehementem luctam inter carnem
    et spiritum, codicem Apostoli coelesti admonitus oraculo inspexit;
    lectoque qui ipsi primus occurrit versiculo, omnino immutatur, et
    diruptis cupiditatum vinculis totus ad Deum convertitur.

[Sidenote: I. Studio vitae melius instituendae ad Simplicianum ire
statuit.]

1. Deus meus, recorder in gratiarum actione tibi, et confitear
misericordias tuas super me. Perfundantur ossa mea dilectione tua*, et
dicant: [Sidenote: Ps. 34, 10.]_Domine, quis similis tibi? Dirupisti
vincula mea, [Sidenote: Ps. 115, 17.]sacrificem tibi sacrificium laudis._
Quomodo dirupisti ea, narrabo; et dicent omnes qui adorant te, cum audiunt
haec: Benedictus Dominus in coelo et in terra; magnum et mirabile nomen
ejus. Inhaeserant praecordiis meis verba tua, et [Sidenote: Job 1,
10.]_undique circumvallabar abs te_. De vita tua aeterna certus eram:
quamvis eam [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_in aenigmate et quasi per speculum
videram_; dubitatio tamen omnis de incorruptibili substantia, quod ab illa
esset omnis substantia, ablata mihi erat: nec certior de te, sed stabilior
in te esse cupiebam. De mea vero temporali vita nutabant omnia, et
[Sidenote: Ib. 5, 7.]_mundandum erat cor a fermento veteri_; et placebat
via ipse Salvator, et ire per ejus angustias adhuc pigebat. Et immisisti in
mentem meam, visumque est bonum in conspectu meo pergere ad Simplicianum
qui mihi bonus apparebat servus tuus, et lucebat in eo gratia tua. Audieram
etiam quod a juventute sua devotissime tibi viveret: jam vero tunc
senuerat, et longa aetate in tam bono studio sectandae viae tuae, multa
expertus, multa edoctus mihi videbatur; et vere sic erat. Unde mihi ut
proferret volebam, conferenti secum aestus meos, quis esset aptus modus sic
affecto, ut ego eram, ad ambulandum in via tua. {126}

2. Videbam enim plenam Ecclesiam; et alius sic ibat, alius autem sic. Mihi
autem displicebat quod agebam in saeculo, et oneri mihi erat valde, non jam
inflammantibus cupiditatibus, ut solebant, spe honoris et pecuniae, ad
tolerandam illam servitutem tam gravem. Jam enim me illa non delectabant
prae dulcedine tua et [Sidenote: Ps. 25, 8.]_decore domus tuae quam
dilexi_; sed adhuc tenaciter colligabar ex femina: nec me prohibebat
Apostolus conjugari, quamvis exhortaretur ad melius, maxime volens omnes
homines [Sidenote: 1 Cor. 7.]_sic_ esse _ut ipse erat_. Sed ego infirmior
eligebam molliorem locum: et propter hoc unum volvebar in caeteris
languidus, et tabescens curis marcidis, quod* et in aliis rebus quas
nolebam pati, congruere cogebar vitae conjugali, cui deditus obstringebar.
Audieram ex ore Veritatis, esse [Sidenote: Mat. 19, 12.]_spadones qui
seipsos absciderunt propter regnum coelorum_; sed, _Qui potest_, inquit,
_capere, capiat_. [Sidenote: Sap. 13, 1.]_Vani sunt certe omnes homines
quibus non inest Dei scientia; nec de his quae videntur bona, potuerunt
invenire eum qui est._ At ego jam non eram in illa vanitate: transcenderam
eam; et contestante universa creatura tua[183], inveneram te creatorem
nostrum, et Verbum tuum apud te Deum, tecumque* unum Deum, per quod creasti
omnia. Et est aliud genus impiorum, qui _cognoscentes Deum, non sicut Deum
glorificaverunt, aut gratias egerunt_. In hoc quoque incideram; et
[Sidenote: Ps. 17, 36.]_dextera tua suscepit me_, et inde ablatum posuisti
ubi convalescerem, quia dixisti homini: [Sidenote: Job 28, 28.]_Ecce pietas
est sapientia_; et, [Sidenote: Prov. 3, 7.]_Noli velle videre sapiens_;
quoniam [Sidenote: Rom. 1. 21, 22.]_dicentes se esse sapientes, stulti
facti sunt_. Et [Sidenote: Mat. 13, 46.]_inveneram_ jam _bonam margaritam_;
et _venditis omnibus quae haberem, emenda_ erat, et dubitabam.

[Sidenote: II. De Victorino rhetore converso.]

3. Perrexi ergo ad Simplicianum[184], patrem in accipienda gratia* tua
tunc[185] episcopi Ambrosii*, et quem vere ut patrem {127} diligebat.
Narravi ei circuitus erroris mei. Ubi autem commemoravi legisse me quosdam
libros Platonicorum, quos Victorinus quondam rhetor urbis Romae, quem
Christianum defunctum esse audieram, in Latinam linguam transtulisset;
gratulatus est mihi quod non in aliorum philosophorum scripta incidissem,
plena _fallaciarum_ et deceptionum [Sidenote: Col. 2, 8.]_secundum elementa
hujus mundi_: in istis autem, omnibus modis insinuari Deum et ejus
Verbum[186]. Deinde, ut me exhortaretur ad humilitatem Christi, [Sidenote:
Mat. 11, 25.]_sapientibus absconditam et revelatam parvulis_,
Victorinum[187] ipsum recordatus est, quem, Romae cum esset, familiarissime
noverat: de quo ille mihi narravit quod non silebo. Habet enim magnam
laudem gratiae tuae confitendam tibi, quemadmodum ille doctissimus senex,
et omnium liberalium doctrinarum peritissimus, quique philosophorum tam
multa legerat, et dijudicaverat*; doctor tot nobilium senatorum, qui etiam
ob insigne praeclari magisterii, quod cives hujus mundi eximium putant,
statuam in Romano foro meruerat et acceperat; usque ad illam aetatem
venerator idolorum, sacrorumque sacrilegorum particeps, quibus tunc tota
fere Romana nobilitas inflata inspirabat populos jam et omnigenum deum
monstra*, et Anubem latratorem, quae aliquando "Contra Neptunum et Venerem,
contraque Minervam" tela tenuerant[188], et a se victis jam Roma
supplicabat[189]; quae ista senex Victorinus tot annos ore terricrepo
defensitaverat: non erubuerit esse puer Christi tui, et infans fontis tui,
subjecto collo ad humilitatis jugum, et edomita fronte ad crucis
opprobrium.

{128}

4. O Domine, Domine, qui [Sidenote: Ps. 143, 5.]_inclinasti coelos, et
descendisti; tetigisti montes, et fumigaverunt_: quibus modis te insinuasti
illi pectori? Legebat, sicut ait Simplicianus, sanctam Scripturam, omnesque
Christianas litteras investigabat studiosissime et perscrutabatur; et
dicebat Simpliciano non palam, sed secretius et familiarius: "Noveris me
Christianum jam esse." Et respondebat ille: "Non credam, nec deputabo te
inter Christianos, nisi in ecclesia Christi videro." Ille autem irridebat
dicens: "Ergo parietes faciunt Christianos?" Et hoc saepe dicebat, jam se
esse Christianum; et Simplicianus illud saepe respondebat, et saepe ab illo
parietum irrisio repetebatur. Amicos enim suos reverebatur offendere
superbos daemonicolas, quorum ex culmine Babylonicae dignitatis, quasi ex
[Sidenote: Ps. 28, 5.]_cedris Libani_ quas nondum _contriverat_ Dominus,
graviter ruituras in se inimicitias arbitrabatur. [Sidenote: Mat. 10. 33.
Luc. 9, 26.]Sed posteaquam legendo et inhiando hausit firmitatem, timuitque
negari a Christo coram Angelis sanctis, si eum timeret coram hominibus
confiteri, reusque sibi magni criminis apparuit erubescendo de sacramentis
humilitatis Verbi tui, et non erubescendo de sacris sacrilegis superborum
daemoniorum, quae imitator superbus acceperat; depuduit vanitati, et
erubuit veritati, subitoque et inopinatus ait Simpliciano, ut ipse
narrabat: "Eamus in ecclesiam; Christianus volo fieri." At ille non se
capiens laetitia, perrexit cum eo. Ubi autem imbutus est primis
instructionum sacramentis, non multo post etiam nomen dedit, ut per
Baptismum regeneraretur, mirante Roma, gaudente Ecclesia. Superbi
[Sidenote: Ps. 111, 10.]_videbant, et irascebantur; dentibus suis
stridebant, et tabescebant_: servo autem tuo* [Sidenote: Ps. 39,
5.]_Dominus_ Deus erat _spes ejus_, et _non respiciebat in vanitates et
insanias mendaces_.

5. Denique, ut ventum est ad horam profitendae fidei, quae verbis certis
conceptis, retentisque memoriter, de loco eminentiore in conspectu populi
fidelis Romae reddi[190] solet ab eis qui {129} accessuri sunt ad gratiam
tuam, oblatum esse dicebat Victorino a presbyteris ut secretius redderet,
sicut nonnullis qui verecundia trepidaturi videbantur offerri mos erat;
illum autem maluisse salutem suam in conspectu sanctae multitudinis
profiteri. Non enim erat salus quam docebat in rhetorica, et tamen eam
publice professus erat. Quanto minus ergo vereri debuit mansuetum gregem
tuum pronuntians verbum tuum, qui non verebatur in verbis suis turbas
insanorum? Itaque ubi ascendit ut redderet, omnes sibimet invicem, quisque
ut eum noverant, instrepuerunt nomen ejus strepitu gratulationis. Quis
autem ibi non eum noverat? Et sonuit presso sonitu per ora cunctorum
collaetantium: Victorinus, Victorinus! Cito sonuerunt exsultatione, quia
videbant eum; et cito siluerunt intentione, ut audirent eum. Pronuntiavit
ille fidem veracem praeclara fiducia, et volebant omnes eum rapere intro in
cor suum; et rapiebant amando et gaudendo: hae rapientium manus erant.

[Sidenote: III. Quod Deus et Angeli magis gaudent in peccatorum
conversione.]

6. Deus bone, quid agitur in homine, ut plus gaudeat de salute desperatae
animae, et de majore periculo liberatae, quam si spes ei semper affuisset,
aut periculum minus fuisset? Etenim tu quoque, misericors Pater, plus
gaudes [Sidenote: Luc. 15.]_de uno poenitente, quam de nonaginta novem
justis, quibus non opus est poenitentia_. Et nos cum magna jucunditate
audimus, cum audimus quam exsultantibus* pastoris humeris reportetur ovis
quae erraverat; et drachma referatur in thesauros tuos, collaetantibus
vicinis mulieri quae invenit: et lacrymas excutit gaudium solemnitatis
domus tuae, cum legitur in domo tua de minore filio tuo, _Quoniam mortuus
erat, et revixit; perierat, et inventus est._ Gaudes quippe in nobis, et in
Angelis tuis sancta charitate sanctis. Nam tu semper idem, {130} quia quae
non semper nec eodem modo sunt, eodem modo semper nosti omnia.

7. Quid ergo agitur in anima, cum amplius delectatur inventis aut redditis
rebus quas diligit, quam si eas semper habuisset? Contestantur enim et
caetera, et plena sunt omnia testimoniis clamantibus, Ita est. Triumphat
victor imperator, et non vicisset, nisi pugnavisset; et quanto majus
periculum fuit in praelio, tanto est gaudium majus in triumpho. Jactat
tempestas navigantes, minaturque naufragium; omnes futura morte pallescunt:
tranquillatur coelum et mare, et exsultant nimis, quoniam timuerunt nimis.
Aeger est charus, et vena ejus malum renuntiat; omnes qui eum salvum
cupiunt, aegrotant simul animo: fit ei recte, et nondum ambulat pristinis
viribus; et fit tale jam gaudium, quale non fuit cum antea salvus et fortis
ambularet. Easque ipsas voluptates humanae vitae etiam non inopinatis et
praeter voluntatem irruentibus, sed institutis et voluptariis* molestiis
homines acquirunt. Edendi et bibendi voluptas nulla est, nisi praecedat
esuriendi et sitiendi molestia. Et ebriosi quaedam salsiuscula comedunt,
quo fiat molestus ardor, quem dum exstinguit potatio, fit delectatio. Et
institutum est ut jam pactae sponsae non tradantur statim, ne vilem habeat
maritus datam, quam non suspiraverit sponsus dilatam.

8. Hoc in turpi et exsecranda laetitia; hoc in ea quae concessa et licita
est; hoc in ipsa sincerissima honestate amicitiae: hoc in eo qui [Sidenote:
Luc. 15, 32.]_mortuus erat, et revixit: perierat, et inventus est_. Ubique
majus gaudium molestia majori praeceditur. Quid est hoc, Domine Deus meus,
cum tu aeternum tibi tu ipse sis gaudium, et quaedam de te circa te semper
gaudeant[191]? Quid est quod haec rerum pars alternat defectu et profectu,
offensionibus et conciliationibus? An is est modus earum; et tantum dedisti
eis, cum a summis coelorum usque ad ima terrarum, ab initio usque in finem
saeculorum, ab angelo usque ad vermiculum, a motu primo usque ad extremum,
omnia genera bonorum, et omnia justa opera tua, suis quaeque sedibus
locares, et suis quaeque temporibus ageres? Heu mihi, quam excelsus es in
excelsis, et quam profundus in profundis! et nusquam recedis, et vix
redimus ad te.

{131}

[Sidenote: IV. Quare plus laetandum sit in conversione nobilium.]

9. Age, Domine, fac; excita, et revoca nos; accende, et rape; flagra,
dulcesce: jam amemus, et curramus. Nonne multi ex profundiore tartaro
caecitatis quam Victorinus, redeunt ad te, et accedunt, et illuminantur
recipientes lumen, quod si qui recipiunt, accipiunt a te [Sidenote: Joh. 1,
9. 12.]_potestatem ut filii tui fiant_? Sed si minus noti sunt populis,
minus de illis gaudent etiam qui noverunt eos. Quando enim cum multis
gaudetur, et in singulis uberius est gaudium, quia fervefaciunt se, et
inflammantur ex alterutro. Deinde, quod multis noti, multis sunt
auctoritati ad salutem, et multis praeeunt secuturis. Ideoque multum de
illis et qui eos praecesserunt laetantur, quia non de solis laetantur.
Absit enim ut in tabernaculo tuo prae pauperibus accipiantur personae
divitum, aut prae ignobilibus nobiles: quando potius [Sidenote: 1 Cor. 1,
27. 28.]_infirma mundi elegisti ut confunderes fortia; et ignobilia_ hujus
_mundi elegisti et contemptibilia, et ea quae non sunt, tanquam quae* sint,
ut ea quae sunt evacuares_. Et tamen idem ipse [Sidenote: Id. 15,
9.]_minimus Apostolorum_ tuorum, per cujus linguam tua ista verba sonuisti,
cum Paulus proconsul, per ejus militiam debellata superbia, sub lene jugum
Christi tui missus esset, regis magni provincialis effectus; [Sidenote:
Act. 13, 7. l2.]ipse quoque ex priore Saulo Paulus vocari amavit, ob tam
magnae* insigne victoriae[192]. Plus enim hostis vincitur in eo quem plus
tenet, de quo plures tenet. Plus autem superbos tenet nomine nobilitatis,
et de his plures nomine auctoritatis. Quanto igitur gratius cogitabatur*
Victorini pectus, quod tanquam inexpugnabile receptaculum diabolus
obtinuerat, Victorini lingua, quo telo grandi et acuto multos peremerat;
tanto abundantius exsultare oportuit filios tuos, quia Rex noster
[Sidenote: Mat. 12, 29.]_alligavit fortem_, et videbant _vasa ejus erepta
mundari_, et aptari _in honorem_ tuum, et fieri [Sidenote: 2 Tim. 2,
21.]_utilia Domino ad omne opus bonum_.

[Sidenote: V. Quae remorabantur eum a conversione.]

10. Sed ubi mihi homo tuus Simplicianus de Victorino ista narravit, exarsi
ad imitandum: ad hoc enim et ille narraverat. Posteaquam vero et illud
addidit, quod imperatoris Juliani {132} temporibus lege data prohibiti sunt
Christiani docere litteraturam et oratoriam; quam legem ille amplexus,
loquacem scholam deserere maluit, quam verbum tuum, quo [Sidenote: Sap. 10,
21.]_linguas infantium facis disertas_: non mihi fortior quam felicior
visus est, quia invenit occasionem vacandi tibi. Cui rei ego suspirabam
ligatus, non ferro alieno, sed mea ferrea voluntate. Velle meum tenebat
inimicus, et inde mihi catenam fecerat, et constrinxerat me. Quippe ex
voluntate perversa, facta est libido: et dum servitur libidini, facta est
consuetudo; et dum consuetudini non resistitur, facta est necessitas.
Quibus quasi ansulis sibimet innexis, unde catenam appellavi, tenebat me
obstrictum dura servitus. Voluntas autem nova quae mihi esse coeperat ut te
gratis colerem, fruique te vellem, Deus, sola jucunditas certa, nondum erat
idonea ad superandam priorem vetustate roboratam. Ita duae voluntates meae,
una vetus, alia nova, illa carnalis, illa spiritualis, confligebant inter
se, atque discordando dissipabant animam meam.

11. Sic intelligebam, meipso experimento*, id quod legeram, quomodo
[Sidenote: Gal. 5, 17.]_caro concupisceret adversus spiritum, et spiritus
adversus carnem_. Ego quidem in utroque[193]; sed magis ego in eo quod in
me approbabam, quam in eo quod in me improbabam. Ibi enim magis jam non
ego; quia ex magna parte id patiebar invitus, quam faciebam volens*. Sed
tamen consuetudo adversus me pugnacior ex me facta erat, quoniam volens,
quo nollem, perveneram. Et quis jure contradiceret, cum peccantem justa
poena sequeretur?[194] Et non erat jam illa excusatio*, qua videri mihi
solebam propterea me nondum contempto saeculo servire tibi, quia incerta
mihi esset perceptio veritatis: jam enim et ipsa certa erat. Ego autem
adhuc terra obligatus, militare tibi recusabam; et impedimentis omnibus sic
timebam expediri, quemadmodum impediri timendum est.

12. Ita sarcina saeculi, velut somno assolet, dulciter premebar; et
cogitationes quibus meditabar in te, similes erant conatibus expergisci
volentium, qui tamen superati soporis {133} altitudine remerguntur. Et
sicut nemo est qui dormire semper velit, omniumque sano judicio vigilare
praestat; differt tamen plerumque homo somnum excutere, cum gravis torpor
in membris est; eumque jam displicentem carpit libentius, quamvis surgendi
tempus advenerit: ita certum habebam esse melius tuae charitati me dedere,
quam meae cupiditati cedere; sed illud placebat, et vincebat*; hoc libebat
et vinciebat. Non enim erat quod tibi responderem dicenti mihi, [Sidenote:
Eph. 5, 14.]_Surge, qui dormis, et exsurge a mortuis; et illuminabit te
Christus_: et undique ostendenti vera te dicere, non erat omnino quid
responderem veritate convictus, nisi tantum verba lenta et somnolenta:
Modo, ecce modo; sine paululum. Sed, Modo, et modo, non habebant modum; et,
Sine paululum, in longum ibat. Frustra [Sidenote: Rom. 7,
22-25.]_condelectabar legi tuae secundum interiorem hominem, cum alia lex
in membris meis repugnaret legi mentis meae, et captivum me duceret in lege
peccati, quae in membris meis erat_. Lex enim peccati est violentia
consuetudinis, qua trahitur et tenetur etiam invitus animus, eo merito quo
in eam volens illabitur. _Miserum_ ergo _me quis liberaret de corpore
mortis hujus, nisi gratia tua per Jesum Christum Dominum nostrum_?

[Sidenote: VI. Pontitianus narrat Antonii vitam.]

13. Et de vinculo quidem desiderii concubitus quo arctissimo tenebar, et
saecularium negotiorum servitute, quemadmodum me exemeris, narrabo, et
confitebor nomini tuo, [Sidenote: Ps. 18, 15.]_Domine, adjutor meus et
redemptor meus_. Agebam solita, crescente anxietudine, et quotidie
suspirabam tibi; frequentabam ecclesiam tuam, quantum vacabat ab eis
negotiis sub quorum pondere gemebam*. Mecum erat Alypius otiosus ab opere
jurisperitorum post assessionem tertiam, exspectans quibus iterum consilia
venderet, sicut ego vendebam dicendi facultatem, si qua docendo praestari
potest. Nebridius autem amicitiae nostrae cesserat, ut omnium nostrum
familiarissimo Verecundo, Mediolanensi et civi et grammatico subdoceret, et
vehementer desideranti et familiaritatis jure flagitanti de numero nostro
fidele adjutorium, quo indigebat nimis. Non itaque Nebridium cupiditas
commodorum eo traxit: majora enim posset si vellet de litteris agere; sed
officio benevolentiae petitionem nostram contemnere noluit amicus
dulcissimus et mitissimus. Agebat autem illud prudentissime, cavens
innotescere personis secundum hoc saeculum majoribus, devitans {134} in eis
omnem inquietudinem animi, quem volebat habere liberum et quam multis
posset horis feriatum, ad quaerendum aliquid, vel legendum vel audiendum de
sapientia.

14. Quodam igitur die, non recolo causam qua erat absens Nebridius, cum
ecce ad nos domum venit ad me et Alypium Pontitianus* quidam civis noster
inquantum Afer, praeclare in palatio militans[195]: nescio quid a nobis
volebat. Et consedimus ut colloqueremur; et forte supra mensam lusoriam
quae ante nos erat, attendit codicem, tulit, aperuit, invenit apostolum
Paulum, inopinate sane: putaverat enim aliquid de libris quorum professio
me conterebat. Tum vero arridens, meque intuens, gratulatorie miratus est
quod eas et solas prae oculis meis Litteras repente comperisset.
Christianus quippe et fidelis erat, et saepe tibi Deo nostro prosternebatur
in ecclesia crebris et diuturnis orationibus. Cui ego cum indicassem illis
me Scripturis curam maximam impendere, ortus est sermo, ipso narrante, de
Antonio[196] Aegyptio monacho, cujus nomen excellenter clarebat apud servos
tuos; nos autem usque in illam horam latebat. Quod ille ubi comperit,
immoratus est in eo sermone, insinuans tantum virum ignorantibus, et
admirans eamdem nostram ignorantiam. Stupebamus autem audientes tam recenti
memoria, et prope nostris temporibus testatissima mirabilia[197] tua in
fide recta et catholica Ecclesia. Omnes mirabamur, et nos quia tam magna
erant, et ille quia inaudita nobis erant.

15. Inde sermo ejus devolutus est ad monasteriorum greges[198], {135} et
mores suaveolentiae tuae, et ubera deserta eremi, quorum nos nihil
sciebamus. Et erat monasterium Mediolani[199] plenum bonis fratribus, extra
urbis moenia, sub Ambrosio nutritore; et non noveramus. Pertendebat ille et
loquebatur adhuc, et nos intenti tacebamus. Unde et incidit ut diceret
nescio quando se et tres alios contubernales suos, nimirum apud Treveros,
cum Imperator pomeridiano Circensium spectaculo teneretur, exisse
deambulatum in hortos muris contiguos; atque illic ut forte combinati
spatiabantur, unum secum seorsum, et alios duos itidem seorsum pariterque
digressos: sed illos vagabundos irruisse in quamdam casam, ubi habitabant
quidam servi tui, [Sidenote: Mat. 5, 3.]_spiritu pauperes, qualium est
regnum coelorum_, et invenisse ibi codicem in quo scripta erat vita
Antonii. Quam legere coepit unus eorum, et mirari, et accendi, et inter
legendum meditari arripere talem vitam, et relicta militia[200] saeculari
servire tibi: erant* autem ex eis quos dicunt Agentes[201] in rebus. Tunc
subito repletus amore sancto et sobrio pudore, iratus sibi conjecit oculos
in amicum, et ait illi: "Dic, quaeso te, omnibus istis laboribus nostris
quo ambimus pervenire? quid quaerimus? cujus rei causa militamus? Majorne
esse poterit spes nostra in palatio, quam ut amici Imperatoris simus? Et
ibi quid non fragile, plenumque periculis? Et per quot pericula pervenitur
ad grandius periculum? Et quando* istud erit? Amicus autem Dei, si voluero,
ecce nunc fio." Dixit hoc, et turbidus parturitione novae vitae, reddidit
oculos paginis; et legebat, et mutabatur intus ubi tu videbas, et exuebatur
mundo mens ejus, ut mox apparuit. Namque dum legit, et volvit fluctus
cordis sui, {136} infremuit aliquando et discrevit, decrevitque meliora;
jamque tuus, ait amico suo: "Ego jam abrupi me ab illa spe nostra, et Deo
servire statui; et hoc ex hac hora, in hoc loco aggredior. Te si piget
imitari, noli adversari." Respondit ille, adhaerere se socium* tantae
mercedis tantaeque militiae. Et ambo jam tui, aedificabant turrim sumptu
idoneo [Sidenote: Luc. 14, 26-35.]_relinquendi omnia sua et sequendi te_.
Tum Pontitianus et qui cum eo per alias horti partes deambulabant,
quaerentes eos devenerunt in eumdem locum, et invenientes admonuerunt ut
redirent, quod jam* declinasset dies. At illi narrato placito et proposito
suo, quoque modo in eis talis voluntas orta esset atque firmata, petiverunt
ne sibi molesti essent, si adjungi recusarent. Isti autem nihilo mutati a
pristinis, fleverunt se tamen, ut dicebat*, atque illis pie congratulati
sunt, et commendaverunt se orationibus eorum, et trahentes cor in terra
abierunt in palatium; illi autem affigentes cor coelo, manserunt in casa.
Et habebant ambo sponsas: quae posteaquam hoc audierunt, dicaverunt etiam
ipsae virginitatem tibi.

[Sidenote: VII. Rodebatur intus audito Pontitiano.]

16. Narrabat haec Pontitianus: tu autem, Domine, inter verba ejus
retorquebas me ad meipsum, auferens me a dorso meo ubi me posueram, dum
nollem me attendere; et constituebas me ante faciem meam, ut viderem quam
turpis essem, quam distortus et sordidus, maculosus et ulcerosus. Et
videbam, et horrebam; et quo a me fugerem non erat. Et si conabar avertere
a me aspectum, narrabat ille quod narrabat, et tu me rursus opponebas mihi,
et impingebas me in oculos meos, [Sidenote: Ps. 35, 3.]_ut invenirem
iniquitatem meam et odissem_. Noveram eam, sed dissimulabam; et
conhibebam[202]*, et obliviscebar.

17. Tunc vero, quanto ardentius amabam illos de quibus audiebam salubres
affectus, quod se totos tibi sanandos dederant, tanto exsecrabilius me
comparatum eis oderam[203]. Quoniam multi mei anni mecum effluxerant, forte
duodecim anni, ex quo ab undevicesimo anno aetatis meae, lecto[204]
Ciceronis Hortensio, excitatus eram studio sapientiae; et differebam
contempta felicitate terrena ad eam investigandam vacare, {137} cujus non
inventio, sed vel sola inquisitio jam praeponenda erat etiam inventis
thesauris regnisque gentium, et ad nutum circumfluentibus corporis
voluptatibus. At ego adolescens miser, valde miser, in exordio ipsius
adolescentiae etiam petieram a te castitatem, et dixeram: Da mihi
castitatem et continentiam, sed noli modo. Timebam enim ne me cito
exaudires, et cito sanares a morbo concupiscentiae, quam malebam expleri
quam exstingui. Et ieram per vias pravas superstitione sacrilega, non
quidem certus in ea, sed quasi praeponens eam caeteris*, quae non pie
quaerebam, sed inimice oppugnabam.

18. Et putaveram me propterea differre de die in diem contempta spe
saeculi, te solum sequi, quia non mihi apparebat certum aliquid quo
dirigerem cursum meum. Et venerat dies quo nudarer mihi, et increparet in
me conscientia mea: Ubi es* lingua? Nempe tu dicebas propter incertum verum
nolle te abjicere sarcinam vanitatis. Ecce jam certum est, et illa te adhuc
premit, humerisque liberioribus pennas recipiunt, qui neque ita inquirendo
attriti sunt, nec decennio et amplius ista meditati. Ita rodebar intus, et
confundebar pudore horribili vehementer, cum Pontitianus talia loqueretur.
Terminato autem sermone et causa qua venerat, abiit ille; et ego ad me.
Quae non in me dixi? Quibus sententiarum verberibus non flagellavi animam
meam, ut sequeretur me conantem post te ire? Et renitebatur*; recusabat, et
non se excusabat. Consumpta erant et convicta argumenta omnia: remanserat
muta trepidatio; et quasi mortem reformidabat restringi a fluxu
consuetudinis quo tabescebat in mortem.

[Sidenote: VIII. In hortum secedit, quid ibi egerit.]

19. Tum in illa grandi rixa interioris domus meae, quam fortiter
excitaveram cum anima mea in cubiculo nostro corde meo, tam vultu quam
mente turbatus, invado Alypium. Exclamo: "Quid patimur? quid est hoc? quid
audisti? Surgunt indocti et coelum rapiunt; et nos cum doctrinis nostris
sine corde, ecce ubi volutamur in carne et sanguine! An quia praecesserunt,
pudet sequi, et non pudet nec saltem sequi?" Dixi nescio quae talia, et
abripuit me ab illo aestus meus, cum taceret attonitus me intuens. Neque
enim solita sonabam; plusque alloquebantur animum meum frons, genae, oculi,
color, modus vocis, quam verba quae promebam. Hortulus quidam {138} erat
hospitii nostri, quo nos utebamur sicut tota domo: nam hospes ibi non
habitabat dominus domus. Illuc me abstulerat tumultus pectoris, ubi nemo
impediret ardentem litem quam mecum aggressus eram, donec exiret qua tu
sciebas; ego autem non*: sed tantum insaniebam* salubriter, et moriebar
vitaliter, gnarus quid mali essem, et ignarus quid boni post paululum
futurus essem. Abscessi ergo in hortum, et Alypius pede post pedem*. Neque
enim secretum meum non erat, ubi ille aderat: aut quando me sic affectum
desereret? Sedimus, quantum potuimus remoti ab aedibus. Ego fremebam
spiritu indignans indignatione turbulentissima, quod non irem in placitum
et pactum tecum, Deus meus, in quod eundum esse _omnia ossa mea clamabant_,
et in coelum tollebant laudibus: et non illuc ibatur navibus, aut
quadrigis, aut pedibus, quantum saltem de domo in eum locum ieram, ubi
sedebamus. Nam non solum ire, verum etiam pervenire illuc, nihil erat aliud
quam velle ire, sed velle fortiter et integre; non semisauciam hac atque
hac versare et jactare voluntatem, parte assurgentem cum alia parte cadente
luctantem*.

20. Denique tam multa faciebam corpore in ipsis cunctationis aestibus, quae
aliquando volunt homines, et non valent, si aut ipsa membra non habeant,
aut ea vel colligata vinculis, vel resoluta languore, vel quoquo modo
impedita sint. Si vulsi capillum, si percussi frontem, si consertis digitis
amplexatus sum genu; quia volui, feci. Potui autem velle et non facere, si
mobilitas membrorum non obsequeretur. Tam multa ergo feci, ubi non hoc erat
velle quod posse: et non faciebam quod et incomparabili affectu amplius
mihi placebat, et mox ut vellem, possem; quia mox ut vellem, utique vellem.
Ibi enim facultas ea quae voluntas, et ipsum velle jam facere erat; et
tamen non fiebat: faciliusque obtemperabat corpus tenuissimae voluntati
animae, ut ad nutum* membra moverentur, quam ipsa sibi anima ad voluntatem
suam* magnam in sola voluntate perficiendam.

[Sidenote: IX. Unde fit ut animus imperet sibi, et resistatur.]

21. Unde hoc monstrum? et quare istuc? Luceat misericordia tua; et
interrogem, si forte mihi respondere possint latebrae poenarum hominum, et
tenebrosissimae contritiones filiorum Adam. Unde hoc monstrum? et quare
istud? Imperat animus corpori, et paret statim; imperat animus {139} sibi,
et resistitur[205]. Imperat animus ut moveatur manus, et tanta est
facilitas ut vix a servitio discernatur imperium: et animus animus est,
manus autem corpus est. Imperat animus ut velit animus, nec alter est, nec
facit tamen. Unde hoc monstrum? et quare istud? Imperat, inquam, ut velit,
qui non imperaret nisi vellet, et non fit quod imperat. Sed non ex toto
vult; non ergo ex toto imperat. Nam intantum imperat, inquantum vult, et
intantum non fit quod imperat, inquantum non vult. Quoniam voluntas imperat
ut sit voluntas, nec alia sed ipsa. Non itaque plena* imperat, ideo non est
quod imperat. Nam si plena esset, nec imperaret ut esset, quia jam esset.
Non igitur monstrum partim velle, partim nolle, sed aegritudo animi est,
quia non totus assurgit, veritate sublevatus, consuetudine praegravatus. Et
ideo sunt duae voluntates, quia una earum tota non est, et hoc adest alteri
quod deest alteri.

[Sidenote: X. Adversus Manichaeos qui ex duabus contrariis voluntatibus
duas contrarias naturas asseverant.]

22. [Sidenote: Ps. 67, 3.]_Pereant a facie tua_, Deus, sicuti pereunt
[Sidenote: Tit. 1, 10.]_vaniloqui et_ mentis _seductores_, qui cum duas
voluntates in deliberando animadverterint, duas naturas duarum mentium esse
asseverant, unam bonam, alteram malam. Ipsi vere* mali sunt, cum ista mala
sentiunt, et iidem ipsi boni erunt si vera senserint, verisque
consenserint, ut dicat eis Apostolus tuus: [Sidenote: Eph. 5, 8.]_Fuistis
aliquando tenebrae; nunc autem lux in Domino._ Illi enim dum volunt esse
lux, non in Domino, sed in seipsis, putando animae naturam hoc esse quod
Deus est[206], ita facti sunt densiores tenebrae; quoniam _longius a te
recesserunt_ horrenda arrogantia, a _te_ vero [Sidenote: Joh. 1, 9.]_lumine
illuminante omnem hominem venientem in hunc mundum_. Attendite quid
dicatis, et erubescite, et [Sidenote: Ps. 33, 6.]_accedite ad eum et
illuminamini, et vultus vestri non erubescent_. Ego cum deliberabam ut jam
servirem Domino Deo meo, sicut diu disposueram, ego eram qui volebam, ego
qui nolebam; ego, ego eram. Nec plene volebam, nec plene nolebam. Ideo
mecum contendebam, et dissipabar a meipso. Et ipsa dissipatio me invito
quidem fiebat, nec tamen ostendebat naturam mentis alienae, sed poenam
meae*[207]. [Sidenote: Rom. 7, 17.]_Et ideo non jam ego operabar illam, sed
quod {140} habitabat in me peccatum_ de supplicio liberioris peccati, quia
eram filius Adam.

23. Nam si tot sunt contrariae naturae, quot voluntates sibi resistunt; non
jam duae, sed plures erunt. Si deliberet quisquam utrum ad conventiculum
eorum pergat, an ad theatrum; clamant isti: Ecce duae naturae: una bona hac
ducit; altera mala illac reducit. Nam unde ista cunctatio sibimet
adversantium voluntatum? Ego autem dico ambas malas, et quae ad illos
ducit, et quae ad theatrum reducit. Sed non credunt nisi bonam esse qua
itur ad eos. Quid si ergo quisquam nostrum deliberet, et secum
altercantibus duabus voluntatibus fluctuet, utrum ad theatrum pergat, an ad
ecclesiam nostram? nonne et isti quid respondeant fluctuabunt? Aut enim
fatebuntur, quod nolunt, bona voluntate pergi in ecclesiam nostram, sicut
in eam pergunt qui sacramentis ejus imbuti sunt atque detinentur: aut duas
malas naturas, et duas malas mentes in uno homine confligere putabunt; et
non erit verum quod solent dicere, unam bonam alteram malam: aut
convertentur ad verum, et non negabunt, cum quisque deliberat, animam unam
diversis voluntatibus aestuare.

24. Jam ergo non dicant, cum duas voluntates in homine uno adversari sibi
sentiunt, duas contrarias mentes de duabus contrariis substantiis et de
duobus contrariis principiis contendere, unam bonam, alteram malam. Nam tu,
Deus verax, improbas eos, et redarguis atque convincis eos, sicut in
utraque mala voluntate, cum quisque deliberat utrum hominem veneno
interimat an ferro; utrum fundum alienum illum, an illum invadat, quando
utrumque non potest; utrum emat voluptatem luxuria, an pecuniam servet
avaritia; utrum ad circum pergat, an ad theatrum, si uno die utrumque
exhibeatur; addo etiam tertium, an ad furtum de domo aliena, si subest
occasio; addo et quartum, an ad committendum adulterium, si et inde simul
facultas aperitur, si omnia concurrant in unum articulum temporis,
pariterque cupiantur omnia quae simul agi nequeunt: discerpunt enim animum
sibimet adversantibus quatuor voluntatibus, vel etiam pluribus in tanta
copia rerum quae appetuntur, nec tamen tantam multitudinem diversarum
substantiarum solent dicere: ita et in bonis voluntatibus. Nam quaero ab
eis utrum bonum sit delectari lectione Apostoli, et utrum bonum sit
delectari psalmo {141} sobrio, et utrum bonum sit Evangelium disserere.
Respondebunt ad singula: Bonum. Quid si ergo pariter delectent omnia
simulque uno tempore? Nonne diversae voluntates distendunt cor hominis, dum
deliberatur quid potissimum arripiamus? Et omnes bonae sunt, et certant
secum, donec eligatur unum, quo feratur tota voluntas una, quae in plures
dividebatur. Ita etiam cum aeternitas delectat superius, et temporalis boni
voluptas retentat inferius, eadem anima est non tota voluntate illud aut
hoc volens; et ideo discerpitur gravi molestia, dum illud veritate
praeponit, hoc familiaritate non ponit*.

[Sidenote: XI. Lucta spiritus et carnis in Augustino.]

25. Sic aegrotabam et excruciabar accusans memetipsum solito acerbius
nimis, ac volvens et versans me in vinculo meo, donec abrumperetur totum
quo jam exiguo tenebar, sed tenebar tamen. Et instabas tu in occultis meis,
Domine, severa misericordia, flagella ingeminans timoris et pudoris, ne
rursus cessarem, et non abrumperetur idipsum exiguum et tenue quod
remanserat; et revalesceret iterum, et me robustius alligaret. Dicebam enim
apud me intus: Ecce modo fiat, modo fiat. Et cum verbo jam ibam in
placitum. Jam pene faciebam, et non faciebam: nec relabebar tamen in
pristina, sed de proximo stabam, et respirabam. Et item conabar, et paulo
minus ibi eram, et paulo minus jamjamque attingebam et tenebam; et non ibi
eram, nec attingebam, nec tenebam, haesitans mori morti, et vitae vivere;
plusque in me valebat deterius inolitum, quam melius insolitum: punctumque
ipsum temporis quo aliud futurus eram, quanto propius admovebatur, tanto
ampliorem incutiebat horrorem; sed non recutiebat retro, nec avertebat, sed
suspendebat.

26. Retinebant nugae nugarum, et vanitates vanitatum* antiquae amicae meae,
et succutiebant vestem meam carneam, et submurmurabant: Dimittisne nos? et
a momento isto non erimus tecum ultra in aeternum? et a momento isto non
tibi licebit hoc et illud ultra in aeternum? Et quae suggerebant in eo quod
dixi, Hoc et illud? quae suggerebant, Deus meus? Avertat ab anima servi tui
misericordia tua! Quas sordes suggerebant! quae dedecora! Et audiebam eas
jam longe minus quam dimidius, non tanquam libere contradicentes eundo in
obviam, sed veluti a dorso mussitantes, et discedentem quasi furtim
vellicantes, ut respicerem. Retardabant {142} tamen cunctantem me abripere
atque excutere ab eis et transilire quo vocabar, cum diceret mihi
consuetudo violenta: Putasne sine istis poteris?

27. Sed jam tepidissime hoc dicebat. Aperiebatur enim ab ea parte qua
intenderam faciem, et quo transire trepidabam, casta dignitas continentiae,
serena et non dissolute hilaris, honeste blandiens* venirem neque
dubitarem, et extendens ad me suscipiendum et amplectendum pias manus
plenas gregibus bonorum exemplorum. Ibi tot pueri et puellae; ibi juventus
multa et omnis aetas, et graves viduae, et virgines anus: et in omnibus
ipsa continentia nequaquam sterilis; sed [Sidenote: Ps. 112, 9.]_fecunda
mater filiorum_ gaudiorum de marito te, Domine. Et irridebat me irrisione
hortatoria, quasi diceret: Tu non poteris quod isti, quod istae*? An vero
isti et istae in seipsis possunt, ac non* in Domino Deo suo? Dominus Deus
eorum me dedit eis. Quid in te stas, et non stas? Projice te in eum; noli
metuere, non se subtrahet ut cadas: projice te securus, excipiet et sanabit
te. Et erubescebam nimis, quia illarum nugarum murmura* adhuc audiebam, et
cunctabundus pendebam. Et rursus illa, quasi diceret: Obsurdesce adversus
immunda illa membra tua super terram, ut mortificentur [Sidenote: Ps. 118,
85. vid. Sabat.]_Narrant tibi delectationes, sed non sicut lex Domini Dei
tui_. Ista controversia in corde meo, non nisi de meipso adversus meipsum.
At Alypius affixus lateri meo, inusitati motus mei exitum tacitus
opperiebatur.

[Sidenote: XII. Vocis admonitu quomodo totus conversus.]

28. Ubi vero a fundo arcano alta consideratio contraxit et congressit totam
miseriam meam in conspectum cordis mei, oborta est procella ingens, ferens
ingentem imbrem lacrymarum. Et ut totum effunderem cum vocibus suis,
surrexi ab Alypio: solitudo mihi ad negotium flendi aptior suggerebatur; et
secessi remotius, quam ut posset mihi onerosa esse etiam ejus praesentia.
Sic tunc eram, et ille sensit, nescio quid*; aliquid enim, puto, dixeram,
in quo apparebat sonus vocis meae jam fletu gravidus, et sic surrexeram.
Mansit ergo ille ubi sedebamus, nimie stupens. Ego sub quadam fici arbore
stravi me nescio quomodo, et dimisi habenas lacrymis, et proruperunt
flumina oculorum meorum, [Sidenote: Ps. 50, 19.]acceptabile sacrificium
tuum. Et non quidem his verbis, sed in hac sententia multa dixi tibi:
[Sidenote: Ps. 6, 4.]_Et tu, Domine, usquequo? [Sidenote: Ps. 78, 5.
8.]Usquequo, Domine, irasceris in finem? Ne memor fueris {143} iniquitatum
nostrarum antiquarum._ Sentiebam enim eis me teneri: jactabam voces
miserabiles. Quamdiu? quamdiu, Cras et cras? Quare non modo? quare non hac
hora finis turpitudinis meae?

29. Dicebam haec, et flebam amarissima contritione cordis mei. Et ecce
audio vocem de vicina domo cum cantu dicentis et crebro repetentis, quasi
pueri an puellae, nescio: "Tolle, lege; tolle, lege." Statimque mutato
vultu, intentissimus cogitare coepi utrumnam solerent pueri in aliquo
genere ludendi cantitare tale aliquid; nec occurrebat omnino audivisse me
uspiam. Repressoque impetu lacrymarum, surrexi, nihil aliud interpretans,
nisi* divinitus mihi juberi ut aperirem codicem, et legerem quod primum
caput invenissem. Audieram enim de Antonio quod ex* evangelica
lectione[208], cui forte supervenerat, admonitus fuerit, tanquam sibi
diceretur quod legebatur, [Sidenote: Mat. 19, 21.]_Vade, vende omnia quae
habes, et da pauperibus; et habebis thesaurum in coelis: et veni, sequere
me;_ et tali oraculo confestim ad te esse conversum. Itaque concitus redii
in eum locum ubi sedebat Alypius: ibi enim posueram codicem Apostoli, cum
inde surrexeram. Arripui, aperui, et legi in silentio capitulum, quo primum
conjecti sunt oculi mei: [Sidenote: Rom. 13, 13. 14.]_Non in
comessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in
contentione et aemulatione: sed induite Dominum Jesum Christum, et carnis
providentiam ne feceritis in concupiscentiis._[209] Nec ultra volui legere;
nec opus erat. Statim quippe cum fine hujusce sententiae quasi luce
securitatis infusa cordi meo, omnes dubitationis tenebrae diffugerunt.

30. Tum interjecto aut digito aut nescio quo alio signo, codicem clausi, et
tranquillo jam vultu indicavi Alypio. At ille quid in se ageretur, quod ego
nesciebam, sic indicavit. Petit videre quid legissem: ostendi; et attendit
etiam ultra quam ego legeram, et ignorabam quid sequeretur. Sequebatur
vero: [Sidenote: Ib. 14, 1.]_Infirmum autem in fide recipite*._ Quod ille
ad {144} se retulit, mihique aperuit. Sed tali admonitione firmatus est,
placitoque ac proposito bono et congruentissimo suis moribus, quibus a me
in melius jam olim valde longeque distabat, sine ulla turbulenta
cunctatione conjunctus est. Inde ad matrem ingredimur: indicamus; gaudet.
Narramus quemadmodum gestum sit; exsultat et triumphat; et benedicebat
tibi, [Sidenote: Eph. 3, 20.]_qui potens es ultra quam petimus aut
intelligimus facere_, quia tanto amplius sibi a te concessum de me videbat,
quam petere solebat miserabilibus flebilibusque gemitibus. Convertisti enim
me ad te, ut nec uxorem quaererem, nec aliquam spem hujus saeculi, stans in
ea regula fidei[210] in qua me ante tot annos ei revelaveras. [Sidenote:
Ps. 29, 12.]_Et convertisti luctum ejus in gaudium_ multo uberius quam
voluerat; et multo charius atque castius, quam de nepotibus carnis meae
requirebat.

       *       *       *       *       *


{145}

LIBER NONUS.

    Uni jam Deo vivere studens, Rhetoricae professionem, sed non ante
    transactas vindemiales ferias quae proxime instabant, abjicere statuit.
    Interim rure Cassiciaco apud amicum ejus Verecundum ad percipiendam
    Baptismi gratiam se parat; ac tandem cum Alypio, et filio suo Adeodato
    baptizatur. Nec multo post, Africam repetens, Ostiam venit, cum amicis
    et matre Monnica, cujus vitam et sanctos mores brevi compendio exhibet,
    quaeque ibidem defungitur, anno aetatis suae 56, Augustini 33.

[Sidenote: I. Laudat Dei bonitatem, agnoscens suam miseriam.]

1. [Sidenote: Ps. 115, 16. 17.]_O Domine, ego servus tuus; ego servus tuus,
et filius ancillae tuae. Disrupisti vincula mea; tibi sacrificabo hostiam*
laudis._ Laudet te cor meum et lingua mea, et [Sidenote: Ps. 34, 10.
3.]_omnia ossa mea dicant: Domine, quis similis tibi?_ Dicant, et responde
mihi, et _dic animae meae, Salus tua ego sum._ Quis ego, et qualis ego?
Quid non mali aut facta mea*; aut, si non facta, dicta mea; aut, si non
dicta, voluntas mea fuit? Tu autem, Domine, bonus et misericors, et dextera
tua respiciens profunditatem mortis meae, et a fundo cordis mei exhauriens
abyssum corruptionis. Et hoc erat totum nolle quod volebam, et velle quod
volebas*. Sed ubi erat tam annoso tempore, et de quo imo altoque secreto
evocatum est in momento liberum arbitrium meum, quo subderem cervicem
[Sidenote: Mat. 11, 30.]_leni jugo tuo,_ et humeros _levi sarcinae tuae,_
Christe Jesu, [Sidenote: Ps. 18, 15.]_adjutor meus et redemptor meus?_ Quam
suave mihi subito factum est carere suavitatibus nugarum! et quas amittere
metus fuerat, jam dimittere gaudium erat. Ejiciebas enim eas a me, vera tu
et summa suavitas[211]: ejiciebas, et intrabas pro eis omni suavitate*
dulcior, sed non carni et sanguini; omni luce clarior, sed omni secreto
interior; omni honore sublimior, sed non sublimibus in se. Jam liber erat
animus meus a curis mordacibus ambiendi, acquirendi, et volutandi atque
scalpendi scabiem libidinum; et garriebam {146} tibi claritati meae, et
divitiis meis, et saluti meae Domino Deo meo.

[Sidenote: II. Deserere rhetorices professionem differt usque ad
vindemiales ferias.]

2. Et placuit mihi in conspectu tuo non tumultuose abripere, sed leniter
subtrahere ministerium linguae meae nundinis loquacitatis*; ne ulterius
pueri _meditantes_ non _legem tuam_, non pacem tuam, sed insanias mendaces,
et bella forensia, mercarentur ex ore meo arma furori suo. Et opportune jam
paucissimi dies supererant ad vindemiales ferias, et statui tolerare illos,
ut solemniter abscederem et redemptus a te jam non redirem venalis.
Consilium ergo nostrum erat coram te; coram hominibus autem, nisi nostris,
non erat. Et convenerat inter nos ne passim cuiquam effunderetur; quanquam
tu nobis [Sidenote: Ps. 83, 6. 7.]_a convalle plorationis ascendentibus_,
et cantantibus canticum graduum, [Sidenote: Ps. 129, 3-5.]_dederas sagittas
acutas_, et _carbones vastatores adversum linguam subdolam_[212], velut
consulendo contradicentem, et, sicut cibum assolet, amando consumentem.

3. Sagittaveras tu cor nostrum charitate tua, et gestabamus verba tua[212]
transfixa visceribus; et exempla[212] servorum tuorum, quos de nigris
lucidos, et de mortuis vivos feceras, congesta in sinum cogitationis
nostrae urebant et absumebant gravem torporem, ne in ima vergeremus*; et
accendebant nos valide, ut omnis ex _lingua subdola_ contradictionis flatus
inflammare nos acrius posset, non exstinguere. Verumtamen quia propter
_nomen tuum_, quod _sanctificasti_ per terras, etiam laudatores utique
haberet votum et propositum nostrum, jactantiae simile videbatur non
opperiri tam proximum feriarum tempus, sed de publica professione atque
ante oculos omnium sita ante discedere*; ut conversa in factum meum ora
cunctorum intuentium, quam vicinum vindemialium diem praevenire voluerim,
multa dicerent*, quod quasi appetissem magnus videri. {147} Et quo mihi
erat istud, ut putaretur et disputaretur de animo meo, et [Sidenote: Rom.
14, 16.]_blasphemaretur bonum nostrum?_

4. Quin etiam, quod ipsa aestate litterario labori nimio pulmo meus[213]
cedere coeperat, et difficulter trahere suspiria, doloribusque pectoris
testari se saucium, vocemque clariorem productioremve recusare, primo
perturbaverat me, quia magisterii illius sarcinam pene jam necessitate
deponere cogebat, aut si curari et convalescere potuissem, certe
intermittere*. Sed ubi plena voluntas [Sidenote: Ps. 45, 11.]_vacandi, et
videndi quoniam tu es Dominus_, oborta mihi est atque firmata; nosti, Deus
meus, etiam gaudere coepi, quod haec quoque suberat non mendax excusatio,
quae offensionem hominum temperaret, qui propter liberos suos me liberum
esse nunquam volebant. Plenus igitur tali gaudio tolerabam illud
intervallum temporis, donec decurreret: nescio utrum vel viginti[214] dies
erant, sed tamen fortiter tolerabantur; quia recesserat cupiditas quae
mecum solebat ferre grave negotium, et ego premendus remanseram, nisi
patientia succederet. Peccasse me in hoc quisquam servorum tuorum fratrum
meorum dixerit, quod jam pleno corde militia tua, passus me fuerim vel una
hora sedere in cathedra mendacii. At ego non contendo. Sed tu, Domine
misericordissime, nonne et hoc peccatum, cum caeteris horrendis et
funereis, in aqua sancta ignovisti et remisisti mihi?

[Sidenote: III. Verecundus concedit illi rus suum.]

5. Macerabatur anxietudine Verecundus de isto nostro bono, quod propter
vincula sua, quibus tenacissime tenebatur, deseri se nostro consortio
videbat. Nondum christianus, conjuge fideli; ea ipsa tamen arctiore prae
caeteris compede, ab itinere quod aggressi eramus, retardabatur: nec
christianum esse alio {148} modo se velle dicebat, quam illo quo non
poterat. Benigne sane obtulit, quamdiu ibi essemus, in re ejus essemus*.
Retribues illi*, Domine, in [Sidenote: Luc. 14, 14.]_resurrectione
justorum_, quia jam ipsam [Sidenote: Ps. 124, 3.]_sortem_ retribuisti ei.
Quamvis enim absentibus nobis, cum Romae jam essemus, corporali aegritudine
correptus, et in ea christianus et fidelis factus, ex hac vita emigravit:
ita misertus es non solum ejus, sed etiam nostri, ne cogitantes egregiam
erga nos amici humanitatem, nec eum in grege tuo numerantes, dolore
intolerabili cruciaremur. Gratias tibi, Deus noster, tui sumus; indicant
hortationes et consolationes tuae: fidelis promissor, reddis* Verecundo,
pro rure illo ejus Cassiciaco, ubi ab aestu saeculi requievimus in te,
amoenitatem sempiterne virentis paradisi tui, quoniam dimisisti ei peccata
super terram, [Sidenote: Ps. 67, 16.]_in monte incaseato[215], monte tuo,
monte uberi_.

6. Angebatur ergo tunc ipse; Nebridius autem collaetabatur. Quamvis enim et
ipse nondum christianus in illam foveam perniciosissimi erroris inciderat,
ut Veritatis Filii tui carnem phantasma[216] crederet; tamen inde emergens,
sic sibi erat, nondum imbutus ullis Ecclesiae tuae sacramentis, sed
inquisitor[217] ardentissimus veritatis. Quem non multo post conversionem
nostram et regenerationem per Baptismum tuum, ipsum etiam fidelem
catholicum castitate perfecta atque continentia tibi servientem in Africa
apud suos, cum tota domus ejus per eum christiana facta esset, carne
solvisti; et nunc ille vivit [Sidenote: Luc. 16, 22.]_in sinu Abraham_.
Quidquid illud est quod illo significatur sinu[218], ibi Nebridius* vivit,
dulcis amicus {149} meus, tuus autem, Domine, adoptivus ex liberto filius;
ibi vivit. Nam quis alius tali animae locus? Ibi vivit, unde me multa
interrogabat homuncionem inexpertum. Jam non ponit aurem ad os meum, sed
spirituale os ad fontem tuum; et bibit, quantum potest, sapientiam pro
aviditate sua, sine fine felix. Nec eum sic arbitror inebriari ex ea, ut
obliviscatur mei, cum tu, Domine, quem potat ille*, nostri sis memor. Sic
ergo eramus, Verecundum consolantes tristem, salva amicitia, de tali
conversione nostra*, et exhortantes ad fidem gradus sui, vitae scilicet
conjugalis; Nebridium autem opperientes quando sequeretur, quod de tam
proximo poterat, et erat jam jamque facturus: cum ecce evoluti sunt dies
illi tandem; nam longi et multi videbantur prae amore libertatis otiosae ad
cantandum de medullis omnibus, [Sidenote: Ps. 26, 8.]_Tibi dixit cor meum,
Quaesivi vultum tuum; vultum tuum, Domine, requiram._

[Sidenote: IV. Libri apud Cassiciacum scripti. Epistolae ad Nebridium.]

7. Et venit dies* quo etiam actu solverer a professione rhetorica, unde jam
cogitatu solutus eram. Et factum est. Eruisti linguam meam unde jam erueras
cor meum; et benedicebam tibi gaudens profectus in villam cum meis
omnibus[219]. Ibi quid egerim in litteris, jam quidem servientibus tibi,
sed adhuc superbiae scholam tanquam in pausatione anhelantibus*, testantur
libri disputati[220] cum praesentibus, et cum ipso me solo[221] {150} coram
te: quae autem cum absente Nebridio[222], testantur epistolae. Et quando
mihi sufficiat tempus commemorandi omnia magna erga nos beneficia tua in
illo tempore, praesertim ad alia majora properanti? Revocat enim me
recordatio mea, et dulce mihi fit, Domine, confiteri tibi quibus internis
me stimulis perdomueris, et quemadmodum me [Sidenote: Is. 40, 4. Luc. 3,
45.]_complanaveris, humiliatis montibus et collibus_ cogitationum mearum,
_et tortuosa_ mea _direxeris, et aspera lenieris_; quomodo ipsum etiam
Alypium fratrem cordis mei subegeris nomini unigeniti tui Domini et
Salvatoris nostri Jesu Christi, quod primo dedignabatur inseri litteris
nostris. Magis enim eas volebat redolere gymnasiorum [Sidenote: Ps. 28,
5.]_cedros_ quas jam _contrivit Dominus_, quam salubres herbas
ecclesiasticas adversas serpentibus.

[Sidenote: Quibus coelitus perfusos gratiis, et quam vivido pietatis sensu,
dum Psalmos evolvit.]

8. Quas tibi, Deus meus, voces dedi cum legerem Psalmos David, cantica
fidelia, et sonos pietatis excludentes turgidum spiritum; rudis in germano
amore tuo, catechumenus in villa cum catechumeno Alypio feriatus, matre
adhaerente nobis muliebri habitu, virili fide, anili securitate, materna
charitate, christiana pietate! Quas tibi voces dabam in psalmis illis, et
quomodo in te inflammabar ex eis, et accendebar eos recitare, si possem,
toto orbe terrarum adversus typhum generis humani? Et tamen toto orbe
cantantur, et [Sidenote: Ps. 18, 7.]_non est qui se abscondat a calore
tuo_. Quam vehementi et acri dolore indignabar Manichaeis; et miserabar eos
rursus, quod illa sacramenta, illa medicamenta nescirent, et insani essent
adversus antidotum quo sani esse potuissent! Vellem ut alicubi juxta essent
tunc*, et me nesciente quod ibi essent intuerentur faciem meam, et audirent
voces meas, quando legi quartum psalmum in illo tunc otio, quid de me
fecerit ille psalmus. _Cum invocarem, exaudivit me Deus justitiae meae; in
tribulatione dilatasti mihi. Miserere mei, Domine, et exaudi orationem
meam._ Audirent ignorante me utrum audirent, ne me propter se illa dicere
putarent quae inter haec verba dixerim. Quia et revera nec ea dicerem, nec
sic ea dicerem, si me ab eis audiri viderique sentirem: nec, si dicerem,
sic acciperent quomodo mecum et mihi coram te de familiari affectu animi
mei.

9. Inhorrui timendo, ibidemque inferbui sperando et {151} exsultando in tua
misericordia, Pater. Et haec omnia exibant per oculos meos et vocem meam,
cum conversus ad nos spiritus tuus bonus ait nobis: [Sidenote: Ps. 4,
3.]_Filii hominum, quousque graves corde? Utquid diligitis vanitatem, et
quaeritis mendacium?_ Dilexeram enim vanitatem, et quaesieram mendacium. Et
tu, Domine, jam [Sidenote: Ver. 4.]_magnificaveras Sanctum tuum, suscitans
eum a mortuis_, et [Sidenote: Eph. 1, 20.]_collocans ad dexteram tuam_,
unde [Sidenote: Luc. 24, 49.][Sidenote: Joh. 14, 16. 17.][Sidenote: Act. 2,
1-4.]_mitteret ex alto promissionem suam, Paracletum Spiritum veritatis_:
et miserat eum jam, sed ego nesciebam. Miserat eum, quia jam magnificatus
erat, resurgens a mortuis, et ascendens in coelum. Ante autem [Sidenote:
Joh. 7, 39.]_Spiritus nondum erat datus, quia Jesus nondum erat
clarificatus_. Et clamat propheta*: _Quousque graves corde? Utquid
diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium? Et scitote quoniam Dominus
magnificavit Sanctum suum._ Clamat, _quousque_; clamat, _scitote_: et ego
tamdiu nesciens "vanitatem dilexi, et mendacium quaesivi;" et ideo audivi
et contremui, quoniam talibus dicitur qualem me fuisse reminiscebar. In
phantasmatibus* enim quae pro veritate tenueram, vanitas erat et mendacium.
Et insonui multa graviter ac fortiter in dolore recordationis meae. Quae
utinam audissent qui adhuc usque "diligunt vanitatem et quaerunt
mendacium." Forte conturbarentur, et evomuissent illud; et exaudires eos
cum clamarent ad te: quoniam vera morte carnis [Sidenote: Rom. 8,
34.]_mortuus est pro nobis, qui_ te _interpellat pro nobis_.

10. Legebam: _Irascimini, et nolite peccare._ Et quomodo movebar, Deus
meus, qui jam didiceram irasci mihi de praeteritis, ut de caetero non
peccarem? Et merito irasci, quia non alia natura gentis tenebrarum de me
peccabat[223], sicut dicunt qui sibi non irascuntur, et [Sidenote: Rom. 2,
5.]_thesaurizant sibi iram in die irae et revelationis justi judicii tui_.
Nec jam bona mea foris erant, nec oculis carneis in isto sole[224]
quaerebantur. Volentes enim gaudere forinsecus, facile evanescunt; et
effunduntur in ea quae videntur et temporalia[225] sunt, et imagines eorum
{152} famelica[226] cogitatione lambunt. Et o si fatigentur inedia[227], et
dicant: _Quis ostendet nobis bona?_ Et dicamus, et audiant: _Signatum est
in nobis lumen vultus tui, Domine._ Non enim [Sidenote: Joh. 1, 9.]_lumen_
nos sumus _quod illuminat omnem hominem_; sed illuminamur a te, ut qui
[Sidenote: Eph. 5, 8.]_fuimus aliquando tenebrae_, simus _lux in te_. O si
viderent internum aeternum*, quod ego quia gustaveram, frendebam, quoniam
non eis poteram ostendere, si afferrent ad me cor in oculis suis foris a
te, et dicerent: _Quis ostendet nobis bona?_ Ibi enim, ubi* mihi iratus
eram intus in cubili, ut compunctus eram, ubi sacrificaveram mactans
vetustatem meam, et inchoata meditatione renovationis meae sperans in te,
ibi mihi dulcescere coeperas, et [Sidenote: Ps. 4, 7.]_dederas laetitiam in
corde meo_. Et exclamabam legens haec foris, et agnoscens intus; nec
volebam multiplicari[228] terrenis bonis, devorans tempora et devoratus
temporibus*, cum haberem in aeterna simplicitate[228] aliud [Sidenote: Ver.
8.]_frumentum, et vinum, et oleum_.

11. Et clamabam in consequenti versu clamore alto cordis mei: _O in pace! o
in idipsum!_ o quid dixit; _Obdormiam et somnum capiam!_ Quoniam[229] quis
resistet nobis cum fiet sermo qui scriptus est, [Sidenote: 1 Cor. 15,
54.]_Absorpta est mors in victoriam?_ Et tu es _Idipsum_ valde _qui non
mutaris_; et in te requies obliviscens {153} laborum omnium, quoniam nullus
alius tecum, nec ad alia multa adipiscenda, quae non sunt quod tu, sed _tu,
Domine, singulariter in spe constituisti me_. Legebam, et ardebam; nec
inveniebam quid facerem surdis mortuis, ex quibus fueram, pestis*, latrator
amarus et caecus adversus Litteras de melle coeli melleas, et de lumine tuo
luminosas: et super inimicis* Scripturae hujus tabescebam.

[Sidenote: Acerrimo dolore dentium subito liberatur.]

12. Quando recordabor* omnia dierum illorum feriatorum? Sed nec oblitus sum
nec silebo flagelli tui asperitatem, et misericordiae tuae mirabilem
celeritatem. Dolore dentium tunc excruciabas me; et cum in tantum
ingravesceret ut non valerem loqui[230], ascendit in cor meum admonere
omnes meos qui aderant, ut deprecarentur te pro me, Deum salutis omnimodae.
Et scripsi hoc in cera, et dedi ut eis legeretur. Mox ut genua supplici
affectu fiximus, fugit dolor ille. Sed quis dolor? aut quomodo fugit?
Expavi, fateor, Domine meus, Deus meus; nihil enim tale ab ineunte aetate
expertus fueram. Et insinuati sunt mihi in profundo nutus tui; et gaudens
in fide laudavi nomen tuum. Et ea fides me securum esse non sinebat de
praeteritis peccatis meis, quae mihi per Baptismum tuum remissa nondum
erant.

[Sidenote: V. Ambrosium consulit quid legendum.]

13. Renuntiavi, peractis vindemialibus, ut scholasticis suis Mediolanenses
venditorem verborum alium providerent; quod et tibi ego servire delegissem,
et illi professioni, prae difficultate spirandi ac dolore pectoris, non
sufficerem. Et insinuavi per litteras antistiti tuo viro sancto Ambrosio
pristinos errores meos, et praesens votum meum, ut moneret quid mihi
potissimum de Libris tuis legendum esset, quo percipiendae tantae gratiae
paratior aptiorque fierem. At ille jussit Isaiam prophetam; credo, quod
prae caeteris Evangelii[231] vocationisque Gentium sit praenuntiator
apertior. Verumtamen ego primam hujus lectionem non intelligens, totumque
talem arbitrans, distuli repetendum exercitatior in dominico eloquio.

{154}

[Sidenote: VI. Mediolani baptizatur cum Alypin et Adeodato.]

14. Inde ubi tempus advenit quo me nomen dare[232] oporteret relicto rure,
Mediolanum remeavimus. Placuit et Alypio renasci in te mecum, jam induto
humilitate Sacramentis tuis congrua, et fortissimo domitori corporis, usque
ad Italicum solum glaciale nudo pede obterendum insolito ausu. Adjunximus
etiam nobis puerum Adeodatum ex me natum carnaliter de peccato meo. Tu bene
feceras eum. Annorum erat ferme quindecim[233], et ingenio praeveniebat
multos graves et doctos viros. Munera tua tibi confiteor, Domine Deus meus,
creator omnium, et multum potens formare* nostra deformia: nam ego in illo
puero praeter delictum non habebam. Quod enim enutriebatur a nobis in
disciplina tua, tu inspiraveras nobis, nullus alius: munera tua tibi
confiteor. Est liber noster qui inscribitur, de Magistro[234]: ipse ibi
mecum loquitur. Tu scis illius esse sensa omnia quae inseruntur ibi ex
persona collocutoris mei, cum esset in annis sexdecim. Multa ejus alia
mirabiliora expertus sum. Horrori mihi erat illud ingenium; et quis praeter
te talium miraculorum opifex? Cito de terra abstulisti vitam ejus; et
securior eum recordor, non timens quidquam pueritiae, nec adolescentiae;
nec omnino homini illi. Sociavimus eum coaevum nobis in gratia tua,
educandum in disciplina tua; et baptizati sumus[235] et fugit a {155} nobis
sollicitudo vitae praeteritae. Nec satiabar illis diebus dulcedine
mirabili, considerare altitudinem consilii tui super salutem generis
humani. Quantum flevi in hymnis et canticis tuis, suave sonantis Ecclesiae
tuae vocibus commotus acriter! Voces illae influebant auribus meis, et
eliquabatur veritas in cor meum; et exaestuabat inde affectus pietatis*, et
currebant lacrymae, et bene mihi erat cum eis.

[Sidenote: VII. Ecclesiastici cantus institutio Mediolani.]

15. Non longe coeperat Mediolanensis Ecclesia genus hoc consolationis et
exhortationis celebrare, magno studio fratrum concinentium vocibus et
cordibus. Nimirum annus erat, aut non multo amplius, cum Justina
Valentiniani regis pueri mater hominem tuum Ambrosium persequeretur[236]
haeresis suae causa, qua* fuerat seducta ab Arianis. Excubabat pia plebs in
ecclesia mori parata cum episcopo suo, servo tuo. Ibi mea mater, ancilla
tua, sollicitudinis et vigiliarum primas tenens, orationibus vivebat. Nos
adhuc frigidi a calore Spiritus tui, excitabamur tamen civitate attonita
atque turbata. Tunc hymni et psalmi ut canerentur secundum morem
orientalium partium, ne populus moeroris taedio contabesceret, institutum
est; et ex illo in hodiernum retentum, multis jam ac pene omnibus gregibus
tuis et per caetera orbis imitantibus*.

[Sidenote: Inventio corporum SS. Protasii et Gervasii.]

16. Tunc memorato antistiti tuo per visum aperuisti quo loco laterent
martyrum corpora Protasii et Gervasii, quae per tot annos incorrupta in
thesauro secreti tui recondideras, unde opportune promeres ad coercendam
rabiem femineam, sed regiam.[237] Cum enim propalata et effossa digno cum
{156} honore transferrentur ad Ambrosianam basilicam, non solum quos
immundi vexabant spiritus, confessis eisdem daemonibus, sanabantur[238],
verum etiam quidam plures annos caecus[239], civis civitatique notissimus,
cum populi tumultuante laetitia* causam quaesisset atque audisset,
exsilivit, eoque se ut duceret, suum ducem rogavit. Quo perductus,
impetravit admitti, ut sudario tangeret feretrum [Sidenote: Ps. 115,
15.]_pretiosae in conspectu tuo mortis sanctorum tuorum_. Quod ubi fecit,
atque admovit oculis, confestim aperti sunt. Inde fama discurrens, inde
laudes tuae ferventes, lucentes*, inde illius inimicae animus etsi ad
credendi sanitatem non applicatus*, a persequendi tamen furore compressus
est. Gratias tibi, Deus meus. Unde et quo duxisti recordationem meam, ut
haec etiam confiterer tibi, quae magna oblitus praeterieram? Et tamen tunc
cum ita fragraret [Sidenote: Cant 1, 3.]_odor unguentorum tuorum_, non
_currebamus post te_. Ideo plus flebam inter cantica hymnorum tuorum, olim
suspirans tibi, et tandem respirans*, quantum patet aura in domo fenea.

[Sidenote: VIII. Evodii conversio. Ps. 67, 7.]

17. Qui _habitare facis unanimes in domo_, consociasti nobis et Evodium
juvenem ex nostro municipio. Qui cum agens in rebus[240] militaret; prior
nobis ad te conversus est et {157} baptizatus, et relicta militia
saeculari, accinctus in tua. [Sidenote: Matris obitus, ejusque a teneris
educatio.]Simul eramus[241], simul habitaturi* placito sancto. Quaerebamus
quisnam locus nos utilius haberet servientes tibi: pariter remeabamus in
Africam. Et cum apud Ostia Tiberina essemus, mater defuncta est. Multa
praetereo, quia multum festino. Accipe confessiones meas et gratiarum
actiones, Deus meus, de rebus innumerabilibus etiam in silentio. Sed non
praeteribo quidquid mihi anima parturit de illa famula tua, quae me
parturivit; et carne, ut in hanc temporalem; et corde, ut in aeternam lucem
nascerer*[242]. Non ejus, sed tua dicam dona in ea; neque enim seipsam
fecerat, aut educaverat seipsam. Tu creasti eam, nec pater nec mater
sciebat qualis ex eis fieret. Et erudivit eam in timore tuo virga Christi
tui, regimen unici Filii tui in domo fideli, bono membro Ecclesiae tuae.
Nec tantam erga suam disciplinam diligentiam matris praedicabat, quantam
famulae cujusdam decrepitae, quae patrem ejus infantem portaverat, sicut
dorso grandiuscularum puellarum parvuli portari solent. Cujus rei gratia,
et propter senectam ac mores optimos, in domo christiana satis a dominis
honorabatur. Unde etiam curam filiarum dominicarum commissam* diligenter
gerebat, et erat in eis coercendis, cum opus esset, sancta severitate
vehemens, atque in docendis sobria prudentia. Nam eas, praeter illas horas
quibus ad mensam parentum moderatissime alebantur, etiamsi exardescerent
siti, nec aquam bibere sinebat, praecavens consuetudinem malam, et addens
verbum sanum: "Modo aquam bibitis, quia in potestate vinum non habetis: cum
autem ad maritos veneritis, factae dominae apothecarum et cellariorum, aqua
sordebit; sed mos potandi permanebit*." Hac ratione praecipiendi et
auctoritate imperandi, frenabat {158} aviditatem tenerioris aetatis; et
ipsam puellarum sitim formabat ad honestum modum, ut jam nec liberet quod
non deceret.

18. Et surrepserat tamen, sicut mihi filio famula tua narrabat, surrepserat
ei vinolentia. Nam cum de more, tanquam puella sobria, juberetur a
parentibus de cuppa vinum depromere, submisso poculo qua desuper patet,
priusquam in lagunculam funderet merum, primoribus labris sorbebat exiguum,
quia non poterat amplius, sensu recusante. Non enim ulla temulenta*
cupidine faciebat hoc, sed quibusdam superfluentibus aetatis excessibus,
qui ludicris motibus ebulliunt, et in puerilibus animis majorum pondere
premi solent. Itaque ad illud modicum quotidiana modica addendo, quoniam
qui [Sidenote: Eccli. 19, 1.]_modica spernit, paulatim decidit_, in eam
consuetudinem lapsa erat, ut prope jam plenos mero caliculos inhianter
hauriret. Ubi tunc sagax anus, et vehemens illa prohibitio? Numquid valebat
aliquid adversus latentem morbum, nisi tua medicina, Domine, vigilaret
super nos? Absente patre et matre et nutritoribus, tu praesens, qui
creasti, qui vocas, qui etiam per praepositos* homines boni aliquid agis ad
animarum salutem, quid tunc egisti, Deus meus? Unde curasti? unde sanasti?
Nonne protulisti durum et acutum ex altera anima convicium, tanquam
medicinale ferrum ex occultis provisionibus tuis, et uno ictu putredinem
illam praecidisti? Ancilla enim cum qua solebat accedere ad cuppam,
litigans cum domina minore, ut fit, sola cum sola, objecit hoc crimen,
amarissima insultatione vocans meribibulam. Quo illa stimulo percussa
respexit foeditatem suam, confestimque damnavit atque exuit. Sicut amici
adulantes pervertunt, sic inimici litigantes plerumque corrigunt. Nec tu
quod per eos agis, sed quod ipsi voluerunt, retribuis eis. Illa enim irata
exagitare appetivit minorem dominam, non sanare: et ideo clanculo, aut quia
ita eas invenerat locus et tempus litis, aut ne forte et ipsa
periclitaretur quod tam sero prodidisset. At tu, Domine, rector coelitum*,
et terrenorum, ad usus tuos contorquens profunda torrentis, fluxum
saeculorum ordinate* turbulentum, etiam de alterius animae insania[243]
sanasti alteram; ne quisquam cum hoc adverterit, {159} potentiae suae
tribuat, si verbo ejus alius corrigatur, quem vult corrigi.

[Sidenote: IX. Laudabiles matris suae mores prosequitur.]

19. Educata itaque pudice ac sobrie, potiusque a te subdita parentibus,
quam a parentibus tibi, ubi plenis annis nubilis facta est, tradita viro
servivit veluti domino; et sategit eum lucrari tibi, loquens te illi
moribus suis, quibus eam pulchram faciebas, et reverenter amabilem atque
mirabilem viro. Ita autem toleravit cubilis injurias, ut nullam de hac re
cum marito haberet unquam simultatem. Exspectabat enim misericordiam tuam
super eum, ut in te credens castificaretur. Erat vero ille praeterea, sicut
benevolentia praecipuus, ita ira fervidus. Sed noverat haec non resistere
irato viro, non tantum facto, sed ne verbo quidem. Jam vero refractum et
quietum cum opportunum videret, rationem facti sui reddebat, si forte ille
inconsideratius commotus fuerat. Denique, cum matronae multae quarum viri
mansuetiores erant, plagarum vestigia etiam dehonestata facie gererent,
inter amica colloquia illae arguebant maritorum vitam, haec earum linguam,
veluti per jocum graviter admonens, ex quo illas tabulas quae matrimoniales
vocantur, recitari audissent, tanquam instrumenta quibus ancillae factae
essent, deputare debuisse; proinde memores conditionis superbire adversus
dominos non oportere. Cumque mirarentur illae, scientes quam ferocem
conjugem sustineret, nunquam fuisse auditum, aut aliquo indicio claruisse,
quod Patricius ceciderit uxorem, aut quod a se invicem vel unum diem
domestica lite dissenserint, et causam familiariter quaererent; docebat
illa institutum suum, quod supra memoravi. Quae observabant, expertae
gratulabantur; quae non observabant, subjectae vexabantur.

20. Socrum etiam suam primo susurris malarum ancillarum adversum se
irritatam sic evicit obsequiis, perseverans tolerantia et mansuetudine, ut
illa ultro filio suo medias linguas famularum proderet, quibus inter se et
nurum pax domestica turbabatur, expeteretque vindictam. Itaque posteaquam
ille, et matri obtemperans, et curans familiae disciplinam, et concordiae
suorum consulens, proditas ad prodentis arbitrium verberibus coercuit,
promisit illa talia de se praemia sperare debere, quaecumque de sua nuru
sibi, quo placeret, mali aliquid loqueretur: nullaque jam audente,
memorabili inter se benevolentiae suavitate vixerunt. {160}

21. Hoc quoque illi bono mancipio tuo, in cujus utero me creasti, Deus
meus, misericordia mea, munus grande donaveras, quod inter dissidentes
atque discordes quaslibet animas, ubi poterat, tam se praebebat pacificam,
ut cum ab utraque multa de invicem audiret amarissima, qualia solet
eructare turgens atque indigesta discordia quando praesenti amicae de
absente inimica per acida colloquia cruditas* exhalatur odiorum; nihil
tamen alteri de altera proderet, nisi quod ad eas reconciliandas valeret.
Parvum hoc bonum mihi videretur, nisi turbas innumerabiles tristis
experirer, nescio qua horrenda pestilentia peccatorum latissime pervagante,
non solum iratorum inimicorum iratis inimicis dicta prodere, sed etiam quae
non dicta sunt addere; cum contra homini* humano parum esse debeat
inimicitias hominum nec excitare nec augere male loquendo, nisi eas etiam
exstinguere bene loquendo studuerit; qualis illa erat, docente te magistro
intimo in schola pectoris.

22. Denique etiam virum suum jam in extrema vita ejus temporali lucrata est
tibi, nec in eo jam fideli planxit quod in nondum fideli toleraverat. Erat
etiam serva servorum tuorum. Quisquis eorum noverat eam, multum in ea
laudabat et honorabat et diligebat te; quia sentiebat praesentiam tuam in
corde ejus, sanctae conversationis fructibus testibus[244]. Fuerat enim
[Sidenote: 1 Tim. 5, 9, 4. 10.]_unius viri uxor, mutuam vicem parentibus
reddiderat, domum suam pie tractaverat, in operibus bonis testimonium
habebat_. [Sidenote: Gal. 4, 19.]_Nutrierat_ filios, toties _eos
parturiens_, quoties abs te deviare cernebat. Postremo nobis, Domine,
omnibus, quia ex munere tuo sinis loqui servis tuis, qui ante dormitionem
ejus in te jam consociati vivebamus percepta gratia Baptismi tui, ita curam
gessit quasi omnes genuisset, ita servivit quasi ab omnibus genita fuisset.

[Sidenote: X. Colloquium cum matre de regno coelorum.]

23. Impendente autem die quo ex hac vita erat exitura, quem diem tu
noveras, ignorantibus nobis; provenerat, ut credo, procurante te occultis
tuis modis, ut ego et ipsa soli {161} staremus incumbentes ad quamdam
fenestram, unde hortus intra domum quae nos habebat prospectabatur, illic
apud Ostia Tiberina, ubi remoti a turbis post longi itineris laborem
instaurabamus nos navigationi: colloquebamur ergo soli valde dulciter; et
[Sidenote: Phil. 3, 13.]_praeterita obliviscentes, in ea quae ante sunt
extenti_, quaerebamus inter nos apud praesentem Veritatem, quod tu es,
qualis futura esset vita aeterna sanctorum, [Sidenote: 1 Cor. 2, 9.]_quam
nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit_. Sed
inhiabamus ore cordis in superna fluenta fontis tui, [Sidenote: Ps. 35,
10.]_fontis vitae qui est apud te_; ut inde pro captu nostro aspersi,
quoquo modo rem tantam cogitaremus.

24. Cumque ad eum finem sermo perduceretur, ut carnalium sensuum delectatio
quantalibet, in quantalibet luce corporea, prae illius vitae jucunditate,
non comparatione, sed ne commemoratione quidem digna videretur; erigentes
nos ardentiore affectu _in idipsum_[245], perambulavimus gradatim cuncta
corporalia, et ipsum coelum, unde sol et luna et stellae lucent super
terram. Et adhuc ascendebamus interius cogitando, et loquendo*, et mirando
opera tua; et venimus in mentes nostras, et transcendimus[246] eas, ut
attingeremus regionem ubertatis indeficientis, ubi [Sidenote: Ps. 79,
2.]_pascis Israel_ in aeternum veritatis pabulo, et ubi vita sapientia est,
per quam fiunt omnia ista, et quae fuerunt, et quae futura sunt; et ipsa
non fit, sed sic est ut fuit, et sic erit semper; quin potius fuisse, et
futurum esse non est in ea, sed esse solum, quoniam aeterna est: nam fuisse
et futurum esse, non est aeternum. Et dum loquimur et inhiamus illi,
attigimus eam modice toto ictu cordis; et suspiravimus* et relinquimus ibi
religatas [Sidenote: Rom. 8, 23.]_primitias spiritus_[247], et remeavimus
ad strepitum oris nostri, ubi verbum et incipitur et finitur. Et quid
simile Verbo tuo Domino nostro, [Sidenote: Sap. 7, 27.]_in se permanenti_
sine vetustate, atque _innovanti omnia_?

25. Dicebamus ergo: Si cui sileat tumultus carnis, sileant phantasiae
terrae et aquarum et aeris, sileant et poli, et ipsa sibi anima sileat, et
transeat se non se cogitando, sileant {162} somnia et imaginariae
revelationes, omnis lingua et omne signum, et quidquid transeundo fit, si
cui sileat omnino; quoniam si quis audiat*, dicunt haec omnia, [Sidenote:
Ps. 99, 3.]_Non ipsa nos fecimus_, sed _fecit nos_ qui _manet in aeternum_:
his dictis si jam taceant quoniam erexerunt aurem in eum qui fecit ea, et
loquatur ipse solus, non per ea, sed per seipsum, ut audiamus verbum ejus,
non per linguam carnis, neque per vocem angeli, [Sidenote: Ps. 76, 18.]nec
per sonitum nubis, nec [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_per aenigma_
similitudinis; sed ipsum quem in his amamus, ipsum sine his audiamus, sicut
nunc extendimus nos, et rapida cogitatione attingimus* aeternam Sapientiam
super omnia manentem; si continuetur hoc, et subtrahantur aliae visiones
longe imparis generis, et haec una rapiat et absorbeat et recondat in
interiora gaudia spectatorem suum, ut talis sit sempiterna vita, quale fuit
hoc momentum intelligentiae, cui suspiravimus; nonne hoc est, [Sidenote:
Mat. 25, 21.]_Intra in gaudium Domini tui?_ Et istud quando? An cum
[Sidenote: 1 Cor. 15, 51]_omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur_?

26. Dicebam talia*, et si non isto modo et his verbis, tamen, Domine, tu
scis quod illo die, cum talia loqueremur, et mundus iste nobis inter verba
vilesceret cum omnibus delectationibus suis, tunc ait illa: "Fili, quantum
ad me attinet, nulla jam re delector in hac vita. Quid hic faciam adhuc, et
cur hic sim nescio, jam consumpta spe hujus saeculi. Unum erat propter quod
in hac vita aliquantum immorari cupiebam, ut te christianum catholicum
viderem, priusquam morerer. Cumulatius hoc mihi Deus meus praestitit, ut te
etiam, contempta felicitate terrena, servum ejus videam: quid hic facio?"

[Sidenote: XI. De ecstasi et morte matris.]

27. Ad haec ei quid responderim, non satis recolo. Cum interea vix intra
quinque dies, aut non multo amplius decubuit febribus. Et cum aegrotaret,
quodam die defectum animae passa est, et paululum subtracta a praesentibus.
Nos concurrimus, sed cito reddita est sensui, et aspexit astantes, me et
fratrem[248] meum, et ait nobis quasi quaerenti similis: "Ubi eram?" Deinde
nos intuens moerore attonitos: "Ponitis* hic, inquit, matrem vestram." Ego
silebam, et fletum frenabam. Frater autem meus quiddam locutus est, quo eam
non peregre, sed in patria defungi tanquam felicius optaret. Quo audito,
illa vultu anxio reverberans eum oculis quod {163} talia saperet, atque
inde me intuens: "Vide, ait, quid dicit." Et mox ambobus: "Ponite, inquit,
hoc corpus ubicumque; nihil vos ejus cura conturbet: tantum illud vos rogo,
ut ad Domini altare memineritis mei ubi ubi fueritis." Cumque hanc
sententiam verbis quibus poterat explicasset, conticuit; et ingravescente
morbo exercebatur.

28. Ego vero cogitans dona tua, Deus invisibilis, quae immittis in corda
fidelium tuorum, et proveniunt inde fruges admirabiles; gaudebam et gratias
tibi agebam, recolens quod noveram, quanta cura semper aestuasset de
sepulcro quod sibi providerat et praeparaverat juxta corpus viri sui. Quia
enim valde concorditer vixerant, id etiam volebat, ut est animus humanus
minus capax divinorum, adjungi ad illam felicitatem, et commemorari ab
hominibus, concessum sibi esse post transmarinam peregrinationem, ut
conjuncta terra amborum conjugum terra tegeretur. Quando autem ista
inanitas plenitudine bonitatis tuae coeperat in ejus corde non esse,
nesciebam, et laetabar admirans quod sic mihi aperuisset*; quanquam et in
illo sermone nostro ad fenestram cum dixit, "Jam quid hic facio?" non
apparuit desiderare in patria mori. Audivi etiam postea, quod jam cum
Ostiis essemus, cum quibusdam amicis meis materna fiducia colloquebatur
quodam die de contemptu vitae hujus et bono mortis, ubi ipse non aderam;
illisque stupentibus virtutem feminae, quam tu dederas ei, quaerentibusque
utrum non formidaret tam longe a sua civitate corpus relinquere: "Nihil,
inquit, longe est Deo; neque timendum est ne ille non agnoscat in fine
saeculi, unde me resuscitet." Ergo die nono aegritudinis suae,
quinquagesimo et sexto anno aetatis suae, tricesimo et tertio aetatis
meae[249], anima illa religiosa et pia corpore soluta est.

[Sidenote: XII. Quomodo luxerit mortem matris.]

29. Premebam oculos ejus, et confluebat in praecordia mea moestitudo
ingens, et transfluebat in lacrymas: ibidemque oculi mei violento animi
imperio resorbebant fontem suum usque ad siccitatem, et in tali luctamine
valde male mihi erat. Tum vero ubi efflavit extremum*, puer Adeodatus
exclamavit in planctum, atque ab omnibus nobis coercitus tacuit. Hoc modo
etiam meum quiddam puerile quod labebatur in fletus {164} juvenili voce
cordis, coercebatur et tacebat. Neque enim decere arbitrabamur funus illud
questibus lacrymosis gemitibusque celebrare*; quia his plerumque solet
deplorari quaedam miseria morientium, aut quasi omnimoda exstinctio. At
illa nec misere moriebatur, nec omnino moriebatur. Hoc et documentis morum
ejus, et fide non ficta, rationibusque certis tenebamus.

30. Quid erat ergo quod intus mihi graviter dolebat, nisi ex consuetudine
simul vivendi dulcissima et charissima repente disrupta vulnus recens?
Gratulabar quidem testimonio ejus, quod in ea ipsa ultima aegritudine,
obsequiis meis interblandiens, appellabat me pium, et commemorabat grandi
dilectionis affectu nunquam se audisse ex ore meo jaculatum in se durum aut
contumeliosum sonum*. Sed tamen quid tale, Deus meus, qui fecisti nos, quid
comparabile habebat honor a me delatus illi, et servitus ab illa mihi?
Quoniam itaque deserebar tam magno ejus solatio, sauciabatur anima*, et
quasi dilaniabatur vita, quae una facta erat ex mea et illius.

31. Cohibito ergo a fletu illo puero, Psalterium arripuit Evodius, et
cantare coepit psalmum[250]; cui respondebamus omnis domus: [Sidenote: Ps.
100, 1.]_Misericordiam et judicium cantabo tibi, Domine._ Audito autem quid
ageretur, convenerunt multi fratres ac religiosae feminae; et de more
illis, quorum officium erat, funus curantibus, ego in parte ubi decenter
poteram, cum eis qui me non deserendum esse censebant, quod erat tempori
congruum disputabam; eoque fomento veritatis mitigabam cruciatum tibi
notum, illis ignorantibus et intente audientibus, et sine sensu doloris me
esse arbitrantibus. At ego in auribus tuis, ubi eorum nullus audiebat,
increpabam mollitiem affectus mei, et constringebam fluxum moeroris:
cedebatque mihi paululum; rursusque impetu suo ferebatur, non usque ad
eruptionem lacrymarum, nec usque ad vultus mutationem, sed ego sciebam quid
corde premerem. Et quia mihi vehementer displicebat tantum in me posse haec
humana, quae ordine debito et sorte conditionis nostrae accidere necesse
est, alio dolore dolebam dolorem meum, et duplici tristitia macerabar.

{165}

32. Cum ecce corpus elatum est*, imus[251], redimus sine lacrymis. Nam
neque in eis precibus[252] quas tibi fudimus, cum offerretur pro ea
sacrificium pretii nostri, jam juxta sepulcrum posito cadavere, priusquam
deponeretur, sicut illic fieri solet, nec in eis ego precibus flevi: sed
toto die graviter in occulto moestus eram, et mente turbata rogabam te, ut
poteram, quo sanares dolorem meum, nec faciebas; credo, commendans memoriae
meae, vel hoc uno documento, omnis consuetudinis vinculum, etiam adversus
mentem quae jam non fallaci verbo pascitur*. Visum etiam mihi est ut irem
lavatum; quod audieram inde balneis nomen inditum, quia Graeci [Greek:
balaneion] dixerint, quod anxietatem pellat ex animo. Ecce et hoc confiteor
misericordiae tuae, [Sidenote: Ps. 67, 6.]_Pater orphanorum_, quoniam lavi,
et talis eram qualis priusquam lavissem. Neque enim exsudavit de corde meo
moeroris amaritudo. Deinde dormivi et evigilavi, et non parva ex parte
mitigatum inveni dolorem meum; atque ut eram in lecto meo solus, recordatus
sum veridicos versus Ambrosii tui: tu es enim

    Deus creator omnium,
  Polique rector, vestiens
  Diem decoro lumine,
  Noctem sopore* gratiae:
    Artus solutos ut quies
  Reddat laboris usui,
  Mentesque fessas allevet,
  Luctusque solvat anxios.

33. Atque inde paulatim reducebam in pristinum sensum ancillam tuam,
conversationemque ejus piam in te, et sancte* in nos blandam atque
morigeram, qua subito destitutus sum; et libuit flere in conspectu tuo de
illa et pro illa, de me et pro me. Et dimisi lacrymas quas continebam, ut
effluerent quantum vellent, substernens eas cordi meo; et requievi in eis*,
quoniam ibi erant aures tuae, non cujusquam hominis superbe interpretantis
ploratum meum. Et nunc, Domine, confiteor tibi in litteris. Legat qui
volet, et interpretetur ut volet; et si peccatum invenerit, flevisse me
matrem exigua parte horae, {166} matrem oculis meis interim mortuam, quae
me multos annos fleverat ut oculis tuis viverem, non irrideat; sed potius,
si est grandi charitate, pro peccatis meis fleat ipse ad te Patrem omnium
fratrum Christi tui.

[Sidenote: XIII. Orat pro matre defuncta.]

34. Ego autem, jam sanato corde ab illo vulnere in quo poterat redargui
carnalis affectus, fundo tibi, Deus noster, pro illa famula tua longe aliud
lacrymarum genus, quod manat de concusso spiritu consideratione periculorum
omnis animae [Sidenote: 1 Cor. 15, 22.]_quae in Adam moritur_. Quanquam
illa _in Christo vivificata_, etiam nondum a carne resoluta, sic vixerit ut
laudetur nomen tuum in fide moribusque ejus; non tamen audeo dicere, ex quo
eam per Baptismum regenerasti, [Sidenote: Mat. 12, 3.]nullum verbum exisse
ex ore ejus contra praeceptum tuum. Et dictum est a Veritate Filio tuo:
[Sidenote: Ib. 5, 23.]_Si quis dixerit fratri suo, Fatue, reus erit
gehennae ignis._ Et vae etiam laudabili vitae hominum, si, remota
misericordia, discutias eam. Quia vero non exquiris delicta vehementer,
fiducialiter speramus aliquem apud te locum*. Quisquis autem tibi enumerat
vera merita sua, quid tibi enumerat nisi munera tua[253]? O si cognoscant
se homines homines; et [Sidenote: 2 Cor. 10, 17.]_qui gloriatur, in Domino
glorietur_*!

35. Ego itaque, laus mea et vita mea, Deus cordis mei, sepositis paulisper
bonis ejus actibus, pro quibus tibi gaudens gratias ago, nunc pro peccatis
matris meae deprecor te; exaudi me per Medicinam vulnerum nostrorum quae
pependit in ligno, et sedens ad dexteram tuam [Sidenote: Rom. 8,
34.]_interpellat te pro nobis_. Scio misericorditer operatam, et [Sidenote:
Mat. 18, 36; 6, 12.]_ex corde dimisisse debita debitoribus suis_; _dimitte_
illi et tu _debita sua_, si qua etiam contraxit per tot annos post aquam
salutis. Dimitte, Domine, dimitte obsecro, [Sidenote: Ps. 142, 2.]_ne
intres cum ea in judicium_. [Sidenote: Jac. 2, 13.]_Superexaltet
misericordia judicio_, quoniam eloquia tua vera sunt, et promisisti
[Sidenote: Mat. 5, 7.]_misericordiam misericordibus_: quod ut essent, tu
dedisti eis, qui [Sidenote: Ex. 33, 19; Ro. 9, 15.]_misereberis cui
misertus eris, et misericordiam praestabis cui misericors fueris_.

36. Et credo quod* jam feceris quod te rogo, sed [Sidenote: Ps. 118,
108.]_voluntaria oris mei approba, Domine_. Namque illa imminente die
resolutionis suae non cogitavit suum corpus sumptuose contegi, aut condiri
aromatibus, aut monumentum electum concupivit aut curavit sepulcrum
patrium; non ista mandavit {167} nobis: sed tantummodo memoriam sui ad
altare tuum fieri desideravit, cui nullius diei praetermissione servierat;
unde sciret dispensari victimam sanctam, qua [Sidenote: Col. 2,
14.]_deletum est chirographum quod erat contrarium nobis_, qua _triumphatus
est hostis_ computans delicta nostra, et quaerens quid objiciat, et
[Sidenote: Joh. 14, 30.]_nihil inveniens in illo_[254] in quo vincimus.
Quis ei refundet innocentem sanguinem? Quis ei restituet pretium quo nos
emit ut nos auferat ei*? Ad cujus pretii nostri sacramentum ligavit ancilla
tua animam suam vinculo fidei. Nemo a protectione tua disrumpat eam. Non se
interponat nec vi nec insidiis [Sidenote: Ps. 90, 13.]_leo et draco_: neque
enim respondebit illa nihil se debere, ne convincatur et obtineatur ab
accusatore callido; sed respondebit dimissa debita sua ab eo, cui nemo
reddet quod pro nobis non debens reddidit.

37. Sit ergo in pace cum viro, ante quem nulli et post quem nulli nupta
est; cui servivit [Sidenote: Luc. 8, 15.]_fructum_ tibi _afferens cum
tolerantia_, ut eum quoque lucraretur tibi. Et inspira, Domine Deus meus*,
inspira servis tuis fratribus meis, filiis tuis dominis meis, quibus et
corde et voce et litteris servio, ut quotquot haec legerint, meminerint ad
altare tuum Monnicae famulae tuae[255], cum Patricio quondam ejus conjuge,
per quorum carnem introduxisti me in hanc vitam, quemadmodum, nescio.
Meminerint cum affectu pio parentum meorum in hac luce transitoria, et
fratrum meorum sub te patre in matre Catholica, et civium meorum in aeterna
Jerusalem, cui suspirat peregrinatio populi tui ab exitu usque ad reditum;
ut quod a me illa poposcit extremum, uberius ei praestetur in multorum
orationibus, per confessiones*, quam per orationes meas.

       *       *       *       *       *


{168}

LIBER DECIMUS.

    Quemadmodum prioribus Libris aperuit, qualis ante perceptam baptismi
    gratiam fuerit, in hoc scrutatur, qualis esset quo tempore haec
    scribebat. Ac primum se Deum amare profitetur. Tum quae ad ipsum
    cognoscendum ineunda sit via disquirens, omnes animae suae facultates
    lustrat; sed in primis memoriam, cujus vim plane stupendam exhibet,
    Deumque in ipsa habitare dignari ostendit. Deinde inquirit in actus, in
    sensus et affectus suos, ex triplici tentatione, voluptatis,
    curiositatis et superbiae; et quid circa unamquamque praescribat
    temperantia Christiana, luculentur docet. Tum de Christo Mediatore
    disserit, cujus ope omnes animae suae languores sanatum iri confidit.

[Sidenote: I. In Deo solo spes et gaudium.]

1. Cognoscam te, cognitor meus, [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_cognoscam sicut
et cognitus sum_. Virtus animae meae, intra in eam, et coapta tibi, ut
habeas et possideas [Sidenote: Eph. 5, 27.]_sine macula et ruga_. Haec est
mea spes, [Sidenote: Ps. 115, 10.]_ideo loquor_; et in ea spe gaudeo,
quando sanum* gaudeo. Caetera vero vitae hujus tanto minus flenda, quanto
magis fletur; et tanto magis flenda, quanto minus fletur in eis. Ecce enim
[Sidenote: Ps. 50, 8.]_veritatem dilexisti_, quoniam [Sidenote: Joh. 3,
21.]_qui facit eam, venit ad lucem_. Volo eam facere in corde meo coram te
in confessione; in stilo autem meo coram multis testibus.

[Sidenote: II. Cum Deo nota sint arcana, quid est confiteri illi.]

2. Et tibi quidem, Domine, [Sidenote: Heb. 4, 13.]_cujus oculis nuda est_
[Sidenote: Ecclus. 42, 18.]abyssus humanae conscientiae, quid occultum
esset in me, etiamsi nollem confiteri tibi? Te enim mihi absconderem, non
me tibi. Nunc autem quod gemitus meus testis est displicere me mihi, tu
refulges et places, et amaris et desideraris; ut erubescam de me, et
abjiciam me atque eligam te, et nec tibi nec mihi placeam nisi de te. Tibi
ergo, Domine, manifestus sum quicumque sim; et quo fructu tibi confitear,
dixi. Neque enim* id ago verbis carnis et vocibus, sed verbis animae et
clamore cogitationis, quem novit auris tua. Cum enim malus sum, nihil est
aliud confiteri tibi, quam displicere mihi; cum vero pius, nihil est aliud
confiteri tibi, quam hoc non tribuere mihi: [Sidenote: Ps. 5, 13.]_quoniam
tu, Domine, benedicis justum_, sed prius eum [Sidenote: Rom. 4,
5.]_justificas impium_. Confessio itaque mea, Deus meus, in conspectu tuo
tibi tacite fit, et non tacite. {169} Tacet enim strepitu, clamat affectu.
Neque enim* dico recti aliquid hominibus, quod non a me tu prius audieris;
aut etiam tu aliquid tale audis a me, quod non mihi tu prius dixeris.

[Sidenote: III. Quo fructu confitebitur deinceps quis sit, non quis
fuerit.]

3. Quid mihi ergo est cum hominibus ut audiant confessiones meas, quasi
ipsi [Sidenote: Ps. 102, 3.]_sanaturi_ sint _omnes languores meos_?
Curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam, desidiosum ad corrigendam
suam. Quid a me quaerunt audire qui sim, qui nolunt a te audire qui sint?
Et unde sciunt, cum a meipso de meipso audiunt, an verum dicam;
quandoquidem [Sidenote: 1 Cor. 2, 11.]_nemo scit hominum quid agatur in
homine, nisi spiritus hominis qui in ipso est_? Si autem a te audiant de
seipsis, non poterunt dicere, Mentitur Dominus. Quid est enim a te audire
de se, nisi cognoscere se? Quis porro cognoscit, et dicit, Falsum est, nisi
ipse mentiatur? Sed quia [Sidenote: Ibid. 13, 7.]_charitas omnia credit_,
inter eos utique quos connexos sibimet unum facit, ego quoque, Domine,
etiam sic tibi confiteor, ut audiant homines, quibus demonstrare non possum
an vera confitear; sed credunt mihi quorum mihi aures charitas aperit.

4. Verumtamen tu, medice meus intime, quo fructu ista faciam, eliqua mihi.
Nam confessiones praeteritorum malorum meorum, quae [Sidenote: Ps. 31,
1.]_remisisti et texisti_ ut _beares me_ in te, mutans animam meam fide et
Sacramento tuo, cum leguntur et audiuntur, excitant cor ne dormiat in
desperatione et dicat, Non possum; sed evigilet in amore misericordiae tuae
et dulcedine gratiae tuae, qua potens est omnis infirmus, qui sibi per
ipsam fit conscius infirmitatis suae. Et delectat bonos audire praeterita
mala eorum qui jam carent eis; nec ideo delectat quia mala sunt, sed quia
fuerunt et non sunt. Quo itaque fructu Domine Deus meus cui quotidie
confitetur conscientia mea, spe misericordiae tuae securior quam innocentia
sua; quo fructu, quaeso, etiam hominibus coram te confiteor per has
litteras adhuc quis ego sim, non quis fuerim? Nam illum fructum vidi et
commemoravi. Sed quis adhuc sim, ecce in ipso tempore confessionum mearum,
et multi hoc nosse cupiunt qui me noverunt et non me noverunt, qui ex me
vel de me aliquid audierunt; sed auris eorum non est ad cor meum, ubi ego
sum quicumque sum. Volunt ergo audire confitentem me quid ipse intus sim,
quo nec {170} oculum nec aurem nec mentem possunt intendere; credituri
tamen volunt; numquid cognituri? Dicit enim eis charitas qua boni sunt non
mentiri me de me confitentem, et ipsa in eis credit mihi.

[Sidenote: IV. Quod magni sint fructus hujuscemodi confessionis.]

5. Sed quo fructu id volunt? An congratulari mihi cupiunt cum audierint
quantum accedam* munere tuo, et orare pro me cum audierint quantum retarder
pondere meo? Indicabo me talibus. Non enim parvus est fructus, Domine Deus
meus, ut [Sidenote: 2 Cor. 1, 11.]_a multis tibi gratiae agantur de nobis_,
et a multis rogeris pro nobis. Amet in me fraternus animus quod amandum
doces, et doleat in me quod dolendum doces. Animus ille hoc faciat
fraternus, non extraneus, non [Sidenote: Ps. 143, 8.]_filiorum alienorum,
quorum os locutum est vanitatem, et dextera eorum dextera iniquitatis_; sed
fraternus ille qui cum approbat me, gaudet de me; cum autem improbat me,
contristatur pro me: quia sive approbet sive improbet me, diligit me.
Indicabo me talibus; respirent in bonis meis, suspirent in malis meis. Bona
mea instituta tua sunt et dona tua; mala mea delicta mea sunt et
judicia[256] tua. Respirent in illis, et suspirent in his; et hymnus et
fletus ascendant in conspectum tuum de fraternis cordibus, [Sidenote: Apoc.
8, 3.]_thuribulis tuis_. Tu autem, Domine, delectatus odore sancti templi
tui, [Sidenote: Ps. 50, 1.]_miserere mei secundum magnam misericordiam
tuam_, propter nomen tuum; et nequaquam deserens coepta tua, consumma
imperfecta mea.

6. Hic est fructus confessionum mearum, non qualis fuerim, sed qualis sim,
ut hoc confitear* non tantum coram te secreta [Sidenote: Ps. 2,
11.]_exsultatione cum tremore_ et secreto moerore cum spe; sed etiam in
auribus credentium filiorum hominum, sociorum gaudii mei et consortium
mortalitatis meae, civium meorum et mecum peregrinorum, praecedentium et
consequentium et comitum viae meae. Hi sunt servi tui fratres mei, quos
filios tuos esse voluisti, dominos meos quibus jussisti ut serviam, si volo
tecum de te vivere. Et hoc mihi Verbum tuum parum erat si loquendo
praeciperet, nisi et faciendo praeiret. Et ego id ago factis et dictis, id
ago _sub alis tuis_, nimis cum ingenti periculo, nisi quia sub alis tuis
tibi subdita est anima mea, et infirmitas mea tibi nota est. Parvulus sum,
sed vivit semper Pater meus, et idoneus est mihi tutor meus; idem {171}
ipse est enim qui genuit me et tuetur me: et tu ipse es omnia bona mea, tu
omnipotens qui mecum es, et priusquam tecum sim. Indicabo ergo talibus
qualibus jubes ut serviam, non quis fuerim, sed quis jam sim, et quis adhuc
sim; [Sidenote: 1 Cor. 4, 3.]_sed neque meipsum dijudico_: sic itaque
audiar.

[Sidenote: V. Homo sese totium non novit.]

7. [Sidenote: 1 Cor. 4, 3.]_Tu_ enim, _Domine, dijudicas me_, quia etsi
_nemo scit hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso
est_; tamen est aliquid hominis quod nec ipse scit spiritus hominis qui in
ipso est; tu autem, Domine, scis ejus omnia qui fecisti eum. Ego vero
quamvis prae tuo conspectu me despiciam, aestimem me _terram et cinerem_;
tamen aliquid de te scio quod de me nescio. Et certe [Sidenote: Id. 13,
12.]_videmus nunc per speculum in aenigmate_, nondum _facie ad faciem_: et
ideo quamdiu [Sidenote: 2 Cor. 5, 6.]_peregrinor abs te_, mihi sum
praesentior quam tibi, et tamen te novi nullo modo posse violari; ego vero
quibus tentationibus resistere valeam, quibusve non valeam, nescio. Et spes
est, [Sidenote: 1 Cor. 10, 13.]_quia fidelis es, qui nos non sinis tentari
supra quam possumus ferre, sed facis cum tentatione etiam exitum ut
possimus sustinere_. Confitear ergo quid de me sciam, confitear et quid de
me nesciam. Quoniam et quod de me scio, te mihi lucente scio; et quod de me
nescio, tamdiu nescio, donec [Sidenote: Is. 58, 10.]_fiant tenebrae meae
sicut meridies_ in vultu tuo.

[Sidenote: VI. Quid amat, cum Deum amat; et quomodo ex creaturis Deus
cognoscitur.]

8. Non dubia sed certa conscientia, Domine, amo te. Percussisti cor meum
verbo tuo, et amavi te. Sed et [Sidenote: Rom. 1, 20.]_coelum, et terra, et
omnia quae in eis_ sunt, ecce undique mihi dicunt ut te amem, nec cessant
dicere omnibus [Sidenote: Ib. 9, 15.]_ut sint inexcusabiles_. Altius autem
tu _misereberis cui misertus eris, et misericordiam praestabis cui
misericors fueris_: alioquin coelum et terra surdis loquuntur laudes tuas.
Quid autem amo, cum te amo? Non speciem corporis, nec decus temporis, non
candorem lucis ecce* istis amicum oculis, non dulces melodias cantilenarum
omnimodarum, non florum et unguentorum et aromatum suaveolentiam, non manna
et mella, non membra acceptabilia carnis amplexibus. Non haec amo, cum amo
Deum meum; et tamen amo quamdam lucem, et quamdam vocem, et quemdam odorem,
et quemdam cibum, et quemdam amplexum, cum amo Deum meum, lucem, vocem,
odorem, cibum, amplexum interioris hominis mei; ubi fulget animae meae quod
non capit locus, et ubi sonat quod non rapit tempus, et ubi olet quod non
spargit flatus, et ubi sapit quod non minuit {172} edacitas, et ubi haeret
quod non divellit satietas. Hoc est quod amo, cum Deum meum amo.

9. Et quid est hoc? Interrogavi terram[257], et dixit, Non sum; et
quaecumque in eadem sunt, idem confessa sunt. Interrogavi mare et abyssos,
et reptilia animarum vivarum, et responderunt: Non sumus Deus tuus; quaere
super nos. Interrogavi auras flabiles, et inquit universus aer cum incolis
suis: Fallitur Anaximenes; non sum Deus. Interrogavi coelum, solem, lunam,
stellas; Neque nos sumus Deus quem quaeris, inquiunt. Et dixi omnibus his
quae circumstant fores carnis meae: Dixistis* mihi de Deo meo quod vos non
estis, dicite mihi de illo aliquid. Et exclamaverunt voce magna: [Sidenote:
Ps. 99, 3.]_Ipse fecit nos_: Interrogatio mea, intentio mea; et responsio
eorum, species eorum[258]. Et direxi me ad me, et dixi mihi, Tu quis es? Et
respondi, Homo. Et ecce corpus et anima in me mihi praesto sunt; unum
exterius, et alterum interius. Quid horum est unde quaerere debui Deum
meum*? Jam quaesiveram per corpus a terra usque ad coelum, quousque potui
mittere nuntios, radios oculorum meorum. Sed melius quod interius. Ei
quippe renuntiabant omnes nuntii corporales praesidenti et judicanti de*
responsionibus coeli et terrae et omnium quae in eis sunt dicentium: Non
sumus Deus, et _ipse fecit nos_. Homo interior cognovit haec per exterioris
ministerium: ego interior cognovi haec; ego, ego animus per sensum corporis
mei. Interrogavi mundi molem de Deo meo, et respondit mihi: Non ego sum,
sed _ipse me fecit_.

10. Nonne omnibus quibus integer sensus est, apparet haec species? Cur non
omnibus eadem loquitur? Animalia pusilla et magna vident eam, sed
interrogare nequeunt: non enim praeposita est in eis nuntiantibus sensibus
judex ratio. Homines autem possunt interrogare, ut [Sidenote: Rom. 1,
20.]_invisibilia Dei, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciantur_*;
sed amore subduntur eis, et subditi judicare non possunt. Nec respondent
ista interrogantibus, nisi judicantibus; nec vocem suam mutant, id est
speciem suam, si alius tantum videat, alius autem videns interroget, ut
aliter illi appareat, aliter huic; sed eodem {173} modo utrique apparens,
illi muta est, huic loquitur: imo vero omnibus loquitur; sed illi
intelligunt qui ejus vocem acceptam foris intus cum veritate conferunt.
Veritas enim dicit mihi: Non est Deus tuus coelum, et terra; neque omne
corpus. Hoc dicit eorum natura videnti*: Moles est; moles minor est in
parte quam in toto. Jam tu melior es; tibi dico, anima; quoniam tu vegetas
molem corporis tui, praebens ei vitam; quod nullum corpus praestat corpori.
Deus autem tuus etiam tibi vitae vita est*.

[Sidenote: VII. Corporea aut sensitiva virtute Deus non invenitur.]

11. Quid ergo amo, cum Deum meum amo? Quis est ille super caput animae
meae? Per ipsam animam meam ascendam ad illum. Transibo vim meam, qua
haereo corpori, et vitaliter compagem ejus repleo. Non ea vi reperio Deum
meum: nam reperiret [Sidenote: Ps. 31, 9.]_equus, et mulus, quibus non est
intellectus_; quia* est eadem vis qua vivunt etiam eorum corpora. Est alia
vis non solum qua vivifico, sed etiam qua sensifico carnem meam quam mihi
fabricavit Dominus; jubens oculo ut non audiat, et auri ut non videat; sed
illi per quem videam, huic per quam audiam: et propria singillatim caeteris
sensibus sedibus suis et officiis suis; quae diversa per eos ago unus ego
animus*. Transibo et istam vim meam: nam et hanc habet equus, et mulus;
sentiunt enim etiam ipsi per corpus.

[Sidenote: VIII. Memoriae vis.]

12. Transibo ergo et istam vim naturae meae, gradibus ascendens ad eum qui
fecit me: et venio in campos et lata praetoria memoriae, ubi sunt thesauri
innumerabilium imaginum de cujuscemodi* rebus sensis invectarum. Ibi
reconditum est quidquid etiam cogitamus, vel augendo vel minuendo, vel
utcumque variando ea quae sensus attigerit; et si quid aliud commnendatum
et repositum est, quod nondum absorbuit et sepelivit oblivio. Ibi quando
sum, posco ut proferatur quidquid volo, et quaedam statim prodeunt; quaedam
requiruntur diutius, et tanquam de abstrusioribus quibusdam receptaculis
eruuntur; quaedam catervatim se proruunt*, et dum aliud petitur et
quaeritur, prosiliunt in medium quasi dicentia, Ne forte nos sumus? Et
abigo ea manu cordis a facie recordationis meae, donec enubiletur quod*
volo, atque in conspectum prodeat ex abditis. Alia faciliter atque
imperturbata serie, sicut poscuntur suggerentur; et cedunt praecedentia
consequentibus; et cedendo conduntur, iterum cum voluero processura. Quod
totum fit, cum aliquid narro memoriter. {174}

13. Ibi sunt omnia distincte generatimque servata, quae suo quaeque aditu
ingesta sunt; sicut lux atque omnes colores formaeque corporum per oculos;
per aures autem omnia genera sonorum: omnesque odores per aditum narium;
omnes sapores per oris aditum; a sensu autem totius corporis, quid durum,
quid molle, quid calidum frigidumve, lene aut asperum, grave seu leve, sive
extrinsecus sive intrinsecus corpori. Haec omnia recipit recolenda cum opus
est et retractanda grandis memoriae recessus, et nescio qui secreti atque
ineffabiles sinus ejus; quae omnia suis quaeque foribus intrant ad eam, et
reponuntur in ea. Nec ipsa tamen intrant, sed rerum sensarum imagines illic
praesto sunt cogitationi reminiscenti eas. Quae quomodo fabricatae sint
quis dicit, cum appareat quibus sensibus raptae sint interiusque
reconditae? Nam et in tenebris atque in silentio dum habito, in memoria
mea* profero, si volo, colores; et discerno inter album et nigrum, et inter
quos alios volo: nec incurrunt soni atque perturbant quod per oculos
haustum considero, cum et ipsi ibi sint, et quasi seorsum repositi lateant.
Nam et ipsos posco si placet, atque adsunt illico. Et quiescente lingua ac
silente gutture canto quantum volo; imaginesque illae colorum quae
nihilominus ibi sunt, non se interponunt neque interrumpunt, cum thesaurus
alius retractatur qui influxit ab auribus. Ita caetera quae per sensus
caeteros ingesta atque congesta sunt, recordor prout libet: et auram
liliorum discerno a violis, nihil olfaciens; et mel defruto, lene aspero,
nihil tunc gustando neque contrectando, sed reminiscendo antepono.

14. Intus haec ago, in aula ingenti memoriae meae. Ibi enim mihi coelum et
terra et mare praesto sunt, cum omnibus quae in eis sentire potui, praeter
illa quae oblitus sum. Ibi mihi et ipse occurro, meque recolo, quid,
quando, et ubi egerim, quoque modo cum agerem affectus fuerim. Ibi sunt
omnia quae sive experta a me sive credita memini. Ex eadem copia etiam
similitudines rerum vel expertarum, vel ex eis quas expertus sum
creditarum, alias atque alias et ipse contexo praeteritis; atque ex his
etiam futuras actiones et eventa et spes, et haec omnia rursus quasi
praesentia meditor. "Faciam hoc aut* illud," dico apud me in ipso ingenti
sinu animi mei pleno tot et tantarum rerum imaginibus; "et hoc {175} aut
illud sequetur." "O si esset hoc aut illud!" "Avertat Deus hoc aut illud!"
Dico apud me ista: et cum dico, praesto sunt imagines omnium quae dico ex
eodem thesauro memoriae, nec omnino aliquid eorum dicerem si defuissent.

15. Magna ista vis est memoriae, magna nimis, Deus meus, penetrale amplum
et infinitum. Quis ad fundum ejus pervenit? Et vis est haec animi mei,
atque ad meam naturam pertinet; nec ego ipse capio totum quod sum. Ergo
animus ad habendum seipsum angustus est. Et ubi sit, quod sui non capit*?
Numquid extra ipsum ac non in ipso? Quomodo ergo non capit? Multa mihi
super hoc oboritur admiratio, stupor apprehendit me. Et eunt homines
admirari alta montium, et ingentes fluctus maris, et latissimos lapsus
fluminum, et Oceani ambitum, et gyros siderum, et relinquunt seipsos; nec
mirantur, quod haec omnia cum dicerem, non ea videbam oculis, nec tamen
dicerem nisi montes et fluctus et flumina et sidera quae vidi, et Oceanum
quem credidi, intus in memoria mea viderem spatiis tam ingentibus quasi
foris viderem: nec ea tamen videndo absorbui quando vidi oculis; nec ipsa
sunt apud me, sed imagines eorum. Et novi quid ex quo sensu corporis
impressum sit mihi.

[Sidenote: IX. Memoria disciplinarum.]

16. Sed non ea sola gestat immensa ista capacitas memoriae meae. Hic sunt
et illa omnia quae de doctrinis liberalibus percepta nondum exciderunt,
quasi remota interiore loco, non loco*; nec eorum imagines, sed res ipsas
gero. Nam quid sit litteratura, quid peritia disputandi, quot genera
quaestionum, quidquid horum scio sic hic* est in memoria mea, ut non
retenta imagine rem foris reliquerim, aut sonuerit et praeterierit, sicut
vox impressa per aures vestigio quo recoleretur*, quasi sonaret cum jam non
sonaret; aut sicut odor dum transit et evanescit in ventos, olfactum
afficit, unde trajicit in memoriam imaginem sui quam reminiscendo
repetamus; aut sicut cibus qui certe in ventre jam non sapit, et tamen in
memoria quasi sapit; aut sicut aliquid quod corpore tangendo sentitur, quod
etiam separatum a nobis imaginatur memoria. Istae quippe res non
intromittuntur ad eam, sed earum solae imagines mira celeritate capiuntur,
et miris tanquam cellis reponuntur, et mirabiliter recordando proferuntur.

[Sidenote: X. Disciplinae in memoriam non introducuntur per sensus, sed ex
ejus abditiore sinu eruuntur.]

17. At vero cum audio tria genera esse quaestionum, an sit, quid sit, quale
sit; sonorum quidem quibus haec verba {176} confecta sunt imagines teneo,
et eos per auras* cum strepitu transisse ac jam non esse scio. Res vero
ipsas quae illis significantur sonis neque ullo sensu corporis attigi,
neque uspiam vidi praeter animum meum, et in memoria recondidi non imagines
earum, sed ipsas; quae unde ad me intraverint, dicant si possunt*. Nam
percurro januas omnes carnis meae, nec invenio qua earum ingressae sint.
Quippe oculi dicunt: Si coloratae sunt, nos eas nuntiavimus. Aures dicunt:
Si sonuerunt, a nobis indicatae sunt. Nares dicunt: Si oluerunt, per nos
transierunt. Dicit etiam sensus gustandi: Si sapor non est, nihil me
interroges. Tactus dicit: Si corpulentum non est, non contrectavi; si non
contrectavi, non indicavi. Unde et qua haec intraverunt in memoriam meam?
Nescio quomodo; nam cum ea didici non credidi alieno cordi, sed in meo
recognovi, et vera esse approbavi, et commendavi ei, tanquam reponens unde
proferrem cum vellem. Ibi ergo erant et antequam ea didicissem, sed in
memoria non erant. Ubi ergo, aut quare cum dicerentur agnovi, et dixi: Ita
est, verum est; nisi quia jam erant in memoria, sed tam remota et retrusa
quasi in caveis abditioribus, ut nisi admonente aliquo eruerentur, ea
fortasse cogitare non possem?

[Sidenote: XI. Quid sit discere.]

18. Quocirca invenimus nihil esse aliud discere ista, quorum non per sensus
haurimus imagines, sed sine imaginibus sicuti sunt per seipsa intus
cernimus; nisi ea quae passim atque indisposite memoria continebat,
cogitando quasi colligere, atque animadvertendo curare, ut tanquam ad manum
posita in ipsa memoria, ubi sparsa prius et neglecta latitabant, jam
familiari intentioni facile occurrant. Et quam multa hujusmodi gestat
memoria mea quae jam inventa sunt, et sicut dixi, quasi ad manum posita,
quae didicisse et nosse dicimur! Quae si modestis temporum intervallis
recolere desivero, ita rursus demerguntur, et quasi in remotiora penetralia
dilabuntur, ut denuo velut nova excogitanda sint indidem iterum* (neque
enim est alia regio eorum), et cogenda rursus ut sciri possint, id est
velut ex quadam dispersione colligenda, unde dictum est cogitare. Nam cogo
et cogito, sic est ut ago et agito, facio et factito. Verumtamen sibi
animus hoc verbum proprie vindicavit, ut non quod alibi, sed quod in animo
colligitur, id est cogitur, cogitari proprie jam dicatur. {177}

[Sidenote: XII. Rerum Mathematicarum memoria.]

19. Item continet memoria numerorum dimensionumque rationes et leges
innumerabiles, quarum nullam corporis sensus impressit; quia nec ipsae
coloratae sunt, aut sonant, aut olent, aut gustatae, aut contrectatae sunt.
Audivi sonos verborum quibus significantur cum de his disseritur; sed illi
alii, istae autem aliae sunt: nam illi aliter Graece, aliter Latine sonant;
istae vero nec Graecae nec Latinae sunt, nec aliud eloquiorum genus. Vidi
lineas fabrorum, vel etiam tenuissimas, sicut filum araneae; sed illae
aliae sunt, non sunt imagines earum quas mihi nuntiavit carnis oculus:
novit eas quisquis sine ulla cogitatione qualiscumque corporis intus
agnovit eas. Sensi etiam numeros omnibus corporis sensibus quos numeramus;
sed illi alii sunt quibus numeramus, nec imagines istorum sunt, et ideo
valde sunt. Rideat me ista dicentem qui non eos videt, et ego doleam
ridentem me.

[Sidenote: XIII. Memoria meminisse nos meminimus.]

20. Haec omnia memoria teneo, et quomodo ea didicerim memoria teneo. Multa
etiam quae adversus haec falsissime disputantur audivi, et memoria teneo:
quae tametsi falsa sunt, tamen ea meminisse me non est falsum; et
discrevisse me inter illa vera et haec falsa quae contradicuntur, et hoc
memini; aliterque nunc video discernere me ista, aliter autem memini saepe
me discrevisse cum ea saepe cogitarem. Ergo et intellexisse me saepius ista
memini; et quod nunc discerno et intelligo, recondo in memoria, ut postea
me nunc intellexisse meminerim. Ergo et meminisse me memini; sicut postea
quod haec reminisci nunc potui si recordabor, utique per vim memoriae
recordabor.

[Sidenote: XIV. Quomodo memoria continet affectus animi. Laeta non laeti
quomodo recordamur.]

21. Affectiones quoque animi mei eadem memoria continet: non illo modo quo
eas habet ipse animus cum patitur eas; sed alio multum diverso, sicut sese
habet vis memoriae. Nam et laetatum me fuisse reminiscor non laetus, et
tristitiam meam praeteritam recordor non tristis, et me aliquando timuisse
recolo sine timore, et pristinae cupiditatis sine cupiditate sum memor;
aliquando et e contrario tristitiam meam transactam laetus reminiscor, et
tristis laetitiam. Quod mirandum non est de corpore: aliud enim animus,
aliud corpus. Itaque si praeteritum dolorem corporis gaudens memini, non
ita mirum est. Hic vero cum animus sit etiam ipsa memoria: nam et cum
mandamus aliquid ut memoriter habeatur, dicimus, "Vide ut illud in animo
habeas;" et cum obliviscimur, dicimus, "Non {178} fuit in animo;" et,
"Elapsum est animo;" ipsam memoriam vocantes animum: cum ergo ita sit, quid
est hoc quod cum tristitiam meam praeteritam laetus memini, animus habet
laetitiam, et memoria tristitiam; laetusque est animus ex eo quod inest ei
laetitia, memoria vero ex eo quod inest ei tristitia, tristis non est? Num
forte non pertinet ad animum? Quis hoc dixerit? Nimirum ergo memoria quasi
venter est animi, laetitia vero atque tristitia quasi cibus dulcis et
amarus: cum memoriae commendantur quasi trajecta in ventrem recondi illic
possunt, sapere non possunt. Ridiculum est haec illis similia putare, nec
tamen sunt omnimodo dissimilia.

22. Sed ecce de memoria profero, cum dico quatuor esse perturbationes
animi; cupiditatem, laetitiam, metum, tristitiam: et quidquid de his
disputare potuero, dividendo singula per species sui cujusque generis et
definiendo; ibi invenio quid dicam, atque inde profero: nec tamen ulla
earum perturbatione perturbor, cum eas reminiscendo commemoro; et antequam
recolerentur a me et retractarentur, ibi erant; propterea inde per
recordationem potuere depromi. Forte ergo, sicut de ventre cibus ruminando,
sic ista de memoria recordando proferuntur. Cur igitur in ore cogitationis
non sentitur a disputante, hoc est a reminiscente, laetitiae dulcedo vel
amaritudo moestitiae? An in hoc dissimile est, quod non undique simile est?
Quis enim talia volens loqueretur, si quoties tristitiam metumve nominamus,
toties moerere vel timere cogeremur? Et tamen non ea loqueremur, nisi in
memoria nostra non tantum sonos nominum secundum imagines impressas a
sensibus corporis*; sed etiam rerum ipsarum notiones inveniremus, quas
nulla janua carnis accepimus, sed eas ipse animus per experientiam
passionum suarum sentiens memoriae commendavit, aut ipsa sibi haec etiam
non commendata retinuit.

[Sidenote: XV. Etiam quae absunt meminimus.]

23. Sed utrum per imagines, an non, quis facile dixerit? Nomino quippe
lapidem, nomino solem, cum res ipsae non adsunt sensibus meis; in memoria
sane mea praesto sunt imagines earum. Nomino dolorem corporis, nec mihi
adest dum nihil dolet; nisi tamen adesset imago ejus in memoria mea,
nescirem quid dicerem, nec eum in disputando a voluptate discernerem.
Nomino salutem corporis cum salvus sum corpore: adest mihi quidem res ipsa;
verumtamen nisi et imago ejus inesset in memoria mea, nullo modo recordarer
quid {179} hujus nominis significaret sonus. Nec aegrotantes agnoscerent
salute nominata quid esset dictum; nisi eadem imago vi memoriae teneretur,
quamvis ipsa res abesset a corpore. Nomino numeros quibus numeramus, en
adsunt in memoria mea non imagines eorum, sed ipsi. Nomino imaginem solis,
et haec adest in memoria mea: neque enim imaginem imaginis ejus, sed ipsam
recolo; ipsa mihi reminiscenti praesto est. Nomino memoriam, et agnosco
quod nomino. Et ubi agnosco, nisi in ipsa memoria? Num et ipsa per imaginem
suam sibi adest, ac non per seipsam?

[Sidenote: XVI. Et oblivionis memoria est.]

24. Quid, cum oblivionem nomino, atque itidem agnosco quod nomino? unde
agnoscerem nisi meminissem? Non eumdem sonum nominis dico, sed rem quam
significat; quam si oblitus essem; quid ille valeret sonus, agnoscere
utique non valerem. Ergo cum memoriam memini, per seipsam sibi praesto est
ipsa memoria: cum vero memini oblivionem, et memoria praesto est et
oblivio; memoria qua meminerim, oblivio quam meminerim. Sed quid est
oblivio, nisi privatio memoriae? Quomodo ergo adest ut eam meminerim,
quando cum adest meminisse non possum? At si quod meminimus memoria
retinemus; oblivionem autem nisi meminissemus, nequaquam possemus audito
isto nomine, rem quae illo significatur agnoscere; memoria retinetur
oblivio. Adest ergo ne obliviscamur, quae cum adest obliviscimur. An ex hoc
intelligitur non per seipsam inesse memoriae cum eam meminimus, sed per
imaginem suam? quia si per seipsam praesto esset oblivio, non ut
meminissemus, sed ut oblivisceremur efficeret. Et hoc quis tandem
indagabit? quis comprehendet quomodo sit?

25. [Sidenote: Gen. 3, 7.]Ego certe, Domine, laboro hic, et laboro in
meipso: factus sum mihi terra difficultatis, et sudoris nimii. Neque enim
nunc scrutamur plagas coeli, aut siderum intervalla dimetimur*, vel terrae
libramenta quaerimus: ego sum qui memini, ego animus. Non ita mirum, si a
me longe est quidquid ego non sum. Quid autem propinquius meipso mihi? Et
ecce memoriae meae vis non comprehenditur a me, cum ipsum me non dicam
praeter illam. Quid enim dicturus sum quando mihi certum est meminisse me
oblivionem? An dicturus sum non esse in memoria mea quod memini? an
dicturus sum ad hoc inesse oblivionem in memoria mea, ut {180} non
obliviscar? Utrumque absurdissimum est. Quid illud tertium? quo pacto dicam
imaginem oblivionis teneri memoria mea, non ipsam oblivionem, cum eam
memini? Quo pacto et hoc dicam, quandoquidem cum imprimitur rei cujusque
imago in memoria, prius necesse est ut adsit res ipsa unde illa imago
possit imprimi? Sic enim Carthaginis memini, sic omnium locorum quibus
interfui, sic facies hominum quas vidi, et caeterorum sensuum nuntiata, sic
ipsius corporis salutem sive dolorem. Cum praesto essent ista, cepit ab eis
imagines memoria quas intuerer praesentes, et retractarem animo cum illa et
absentia reminiscerer. Si ergo per imaginem suam non per seipsam in memoria
tenetur oblivio, ipsa utique aderat ut ejus imago caperetur. Cum autem
adesset, quomodo imaginem suam in memoria conscribebat, quando id etiam
quod jam notatum invenit, praesentia sua delet oblivio? Et tamen quocumque
modo, licet sit modus iste incomprehensibilis et inexplicabilis, etiam
ipsam oblivionem meminisse me certus sum, qua id quod meminerimus obruitur.

[Sidenote: XVII. Magna memoriae vis, sed ultra progrediendum ut attingatur
Deus.]

26. Magna vis est memoriae, nescio quid horrendum, Deus meus, profunda et
infinita multiplicitas; et hoc animus est, et hoc ego ipse sum. Quid ergo
sum, Deus meus? quae natura sum? Varia, multimoda vita, et immensa
vehementer. Ecce in memoriae meae campis et antris et cavernis
innumerabilibus, atque innumerabiliter plenis innumerabilium rerum
generibus, sive per imagines, sicut omnium corporum; sive per praesentiam,
sicut artium; sive per nescio quas notiones vel notationes, sicut
affectionum animi, quas et cum animus non patitur, memoria tenet, cum in
animo sit quidquid est in memoria: per haec omnia discurro et volito; hac
illac penetro etiam quantum possum, et finis nusquam; tanta vis est
memoriae tanta vitae vis est in homine vivente mortaliter! Quid igitur
agam, tu vera mea vita Deus meus? Transibo et hanc vim meam quae memoria
vocatur, transibo eam ut pertendam ad te, dulce lumen. Quid dicis mihi?
Ecce ego ascendens per animum meum ad te qui desuper mihi manes. Transibo
et istam vim meam, quae memoria vocatur, volens te attingere unde attingi
potes, et inhaerere tibi unde inhaereri* tibi potest. Habent enim memoriam
et pecora et aves; alioquin non cubilia nidosve repeterent, non alia multa
quibus assuescunt, neque enim et assuescere valerent ullis rebus nisi per
{181} memoriam. Transibo ergo et memoriam, ut attingam eum qui separavit me
a quadrupedibus, et volatilibus coeli sapientiorem me fecit. Transibo et
memoriam; et ubi te inveniam, vere bona et secura suavitas? et ubi te
inveniam? Si praeter memoriam meam te invenio, immemor tui sum. Et quomodo
jam inveniam te, si memor non sum tui?

[Sidenote: XVIII. Non inveniretur ea res quae excidit, nisi memoria
teneretur.]

27. [Sidenote: Luc. 15, 8.]Perdiderat enim mulier drachmam, et quaesivit
eam cum lucerna, et nisi memor ejus esset, non inveniret eam. Cum enim
esset inventa, unde sciret utrum ipsa esset, si memor ejus non esset? Multa
me memini perdita quaesisse atque invenisse. Inde istud scio, quia cum
quaererem aliquid eorum, et diceretur mihi, Num forte hoc est, num forte
illud? tamdiu dicebam, Non est, donec id offerretur quod quaerebam. Cujus
nisi memor essem, quidquid illud esset, etiam si mihi offerretur non
invenirem, quia non agnoscerem. Et semper ita fit, cum aliquid perditum
quaerimus et invenimus. Verumtamen si forte aliquid ab oculis perit, non a
memoria, veluti corpus quodlibet visibile, tenetur intus imago ejus, et
quaeritur donec reddatur aspectui*. Quod cum inventum fuerit, ex imagine
quae intus est recognoscitur. Nec invenisse nos dicimus quod perierat, si
non agnoscimus; nec agnoscere possumus, si non meminimus: sed hoc perierat
quidem oculis, memoria tenebatur.

[Sidenote: XIX. Quid sit reminisci.]

28. Quid cum ipsa memoria perdit aliquid, sicut fit cum obliviscimur, et
quaerimus ut recordemur? Ubi tandem quaerimus, nisi in ipsa memoria? Et ibi
si aliud pro alio forte offeratur, respuimus, donec illud occurrat quod
quaerimus: et cum occurrerit, dicimus, Hoc est; quod non diceremus nisi
agnosceremus, nec agnosceremus nisi meminissemus. Certe ergo obliti
fueramus. An* non totum exciderat, sed ex parte qua tenebatur pars alia
quaerebatur; quia sentiebat se memoria non simul volvere quod simul
solebat, et quasi detruncata consuetudine claudicans, reddi quod deerat
flagitabat? Tanquam si homo notus sive conspiciatur oculis, sive cogitetur,
et nomen ejus obliti requiramus, quidquid aliud occurrerit non connectitur:
quia non cum illo cogitari consuevit, ideoque respuitur donec illud adsit,
ubi simul assuefacta notitia non inaequaliter acquiescat. Et unde adest,
nisi ex ipsa memoria? Nam et cum ab alio commoniti recognoscimus, inde
adest. Non enim quasi novum credimus, sed recordantes {182} approbamus hoc
esse quod dictum est. Si autem penitus aboleatur ex animo, nec admoniti
reminiscimur. Neque enim omnimodo adhuc obliti sumus, quod vel oblitos nos
esse meminimus. Hoc ergo nec amissum quaerere poterimus, quod omnino obliti
fuerimus.

[Sidenote: XX. Ut beatudinem omnes appetant, oportet eam noverint.]

29. Quomodo ergo te quaero, Domine? Cum enim te Deum meum quaero, vitam
beatam quaero. Quaeram te ut vivat anima mea. Vivit enim corpus meum de
anima mea, et vivit* anima mea de te. Quomodo ergo quaero vitam beatam,
quia non est mihi donec dicam, "Sat est," illic ubi oportet ut dicam?
quomodo eam quaero? Utrum per recordationem, tanquam eam oblitus sim,
oblitumque me esse adhuc teneam; an per appetitum discendi incognitam, sive
quam nunquam scierim, sive quam sic oblitus fuerim ut me nec oblitum esse
meminerim? Nonne ipsa est beata vita quam omnes volunt[259], et omnino qui
nolit nemo est? Ubi noverunt eam, quod sic volunt eam? Ubi viderunt, ut
amarent eam? Nimirum habemus eam nescio quomodo. Et est alius quidam modus,
quo quisque cum habet eam, tunc beatus est; et sunt qui spe beati sunt.
Inferiore modo isti habent eam, quam illi qui jam re ipsa beati sunt; sed
tamen meliores quam illi qui nec re nec spe beati sunt. Qui tamen etiam
ipsi nisi aliquo modo haberent eam, non ita vellent beati esse, quod eos
velle certissimum est. Nescio quomodo noverunt eam, ideoque habent eam in
nescio qua notitia, de qua satago utrum in memoria sit: quia si ibi est,
jam beati fuimus aliquando; utrum singillatim omnes, an in illo homine qui
primus peccavit, [Sidenote: 1 Cor. 15, 22.]_in quo_ et _omnes mortui
sumus_, et de quo omnes cum miseria nati sumus, non quaero nunc; sed quaero
utrum in memoria sit beata vita. Neque enim amaremus eam nisi nossemus
Audimus nomen hoc, et omnes rem ipsam nos appetere fatemur; non enim sono
delectamur. Nam hoc cum Latine audit Graecus, non delectatur, quia ignorat
quid dictum sit; nos autem delectamur, sicut etiam ille si Graece hoc
audierit; quoniam res ipsa nec Graeca nec Latina est, cui adipiscendae
Graeci Latinique inhiant, caeterarumque linguarum homines. Nota est igitur
omnibus, qui una voce si interrogari possent, {183} utrum beati esse
vellent, sine ulla dubitatione, velle responderent. Quod non fieret, nisi
res ipsa cujus hoc nomen est, eorum memoria teneretur.

[Sidenote: XXI. Quomodo memoria beatam vitam continet.]

30. Numquid ita ut* meminit Carthaginem qui vidit? Non: vita enim beata non
videtur oculis, quia non est corpus. Numquid sicut meminimus numeros? Non:
hos enim qui habet in notitia, non adhuc quaerit adipisci; vitam vero
beatam habemus in notitia, ideoque amamus*, et tamen adipisci eam volumus
ut beati simus. Numquid sicut meminimus eloquentiam? Non: quamvis enim* et
hoc nomine audito recordentur ipsam rem qui etiam nondum sunt eloquentes,
multique esse cupiant, unde apparet eam esse in eorum notitia; tamen per
corporis sensus alios eloquentes animadverterunt et delectati sunt et hoc
esse desiderant (quanquam nisi ex interiore notitia* non delectarentur,
neque hoc esse vellent nisi delectarentur); beatam vero vitam nullo sensu
corporis in aliis experimur. Numquid sicut meminimus gaudium? Fortasse ita.
Nam gaudium meum etiam tristis memini, sicut vitam beatam miser: neque
unquam corporis sensu gaudium meum vel vidi, vel audivi, vel odoratus sum,
vel gustavi, vel tetigi; sed expertus sum in animo meo quando laetatus sum,
et adhaesit ejus notitia memoriae meae, ut id reminisci valeam aliquando
cum aspernatione, aliquando cum desiderio, pro earum rerum diversitate de
quibus me gavisum esse memini. Nam et de turpibus gaudio quodam perfusus
sum, quod nunc recordans detestor atque exsecror; aliquando de bonis et
honestis, quod desiderans recolo, tametsi forte non adsunt, et ideo tristis
gaudium pristinum recolo.

31. Ubi ergo et quando expertus sum vitam meam beatam ut recorder eam, et
amem et desiderem? Nec ego tantum, aut cum paucis, sed beati prorsus omnes
esse volumus. Quod nisi certa notitia nossemus, non tam certa voluntate
vellemus. Sed quid est hoc quid si quaeratur a duobus, utrum militare
velint, fieri possit ut alter eorum velle se, alter nolle respondeat: si
autem ab eis quaeratur, utrum esse beati velint, uterque se statim sine
ulla dubitatione dicat optare; nec ob aliud velit ille militare, nec ob
aliud iste nolit, nisi ut beati sint? Num* forte quoniam alius hinc, alius
inde gaudet ita se omnes beatos esse velle consonant, quemadmodum
consonarent, si hoc interrogarentur, se velle gaudere, atque {184} ipsum
gaudium vitam beatam vocant? Quod etsi alius hinc, alius illinc assequitur,
unum est tamen quo pervenire omnes nituntur, ut gaudeant. Quae quoniam res
est quam se expertum non esse nemo potest dicere, propterea reperta in
memoria recognoscitur, quando beatae vitae nomen auditur.

[Sidenote: XXII. Beata vita quae, et ubi.]

32. Absit, Domine, absit a corde servi tui, qui confitetur tibi; absit ut
quocumque gaudio gaudeam, beatum me putem. Est enim [Sidenote: Is. 48,
22.]_gaudium_ quod _non_ datur _impiis_, sed eis qui te gratis colunt,
quorum gaudium tu ipse es. Et ipsa est beata vita gaudere ad te, de te,
propter te; ipsa est, et non est altera[260]. Qui autem aliam putant esse,
aliud sectantur gaudium, neque ipsum verum. Ab aliqua tamen imagine gaudii
voluntas eorum non avertitur.

[Sidenote: XXIII. Item prosequitur quae sit beata vita, et ubi.]

33. Non ergo certum est quod omnes esse beati volunt, quoniam qui non de te
gaudere volunt, quae sola vita beata est, non utique vitam beatam volunt.
An omnes hoc volunt? Sed [Sidenote: Gal. 5, 17.]_quoniam caro concupiscit
adversus spiritum, et spiritus adversus carnem ut non faciant quod volunt_,
cadunt in id quod valent, eoque contenti sunt; quia illud quod non valent,
non tantum volunt, quantum sat est ut valeant[261]. Nam quaero ab omnibus
utrum malint de veritate quam de falsitate gaudere: tam non dubitant dicere
de veritate se malle, quam non dubitant dicere beatos esse se velle. Beata
quippe vita est gaudium de veritate. Hoc est enim gaudium de te qui
[Sidenote: Joh. 14, 6.]_veritas es_, Deus [Sidenote: Ps. 26, 1; 41,
11.]_illuminatio mea, salus faciei meae, Deus meus_. Hanc vitam beatam
omnes volunt, hanc vitam quae sola beata est omnes volunt, gaudium de
veritate omnes volunt[262]. Multos expertus sum qui vellent fallere; qui
autem falli, neminem. Ubi ergo noverunt hanc vitam beatam, nisi ubi
noverunt etiam veritatem? Amant enim et ipsam, quia* falli nolunt. Et cum
amant beatam vitam quod non est aliud quam de veritate gaudium, utique
amant etiam veritatem; nec amarent nisi esset aliqua notitia ejus in
memoria eorum. Cur ergo non de illa gaudent? cur non beati sunt? Quia
fortius occupantur in aliis quae potius eos faciunt miseros, quam illud
beatos quod tenuiter meminerunt[263]. Adhuc enim modicum lumen {185} *est
in hominibus; ambulent, [Sidenote: Joh. 12, 35.]_ambulent, ne eos tenebrae
comprehendant_.

34. Cur autem "veritas parit odium[264]," et inimicus eis factus est homo
tuus verum praedicans, [Sidenote: Joh. 8, 40.]cum ametur beata vita, quae
non est nisi gaudium de veritate: nisi quia sic amatur veritas, ut
quicumque aliud amant, hoc quod amant velint esse veritatem; et quia falli
nolunt, nolunt convinci quod falsi sint? Itaque propter eam rem oderunt
veritatem, quam pro veritate amant. [Sidenote: Joh. 5, 35.]Amant eam
lucentem, oderunt eam redarguentem. Quia enim falli nolunt et fallere
volunt, amant eam cum se ipsa indicat, et oderunt eam cum eos ipsos
indicat*. Inde retribuet eis, ut qui se ab ea manifestari nolunt, et eos
nolentes manifestet, et eis ipsa non sit manifesta. Sic sic etiam, sic
animus humanus, etiam sic caecus et languidus, turpis atque indecens latere
vult; se autem ut lateat aliquid non vult. Contra illi redditur ut ipse non
lateat veritatem, ipsum autem veritas lateat. Tamen etiam sic dum miser
est, veris* mavult gaudere quam falsis. Beatus ergo erit, si nulla
interpellante molestia, de ipsa, per quam vera sunt omnia, sola veritate
gaudebit.

[Sidenote: XXIV. Gratulatur quod sua in memoria Deus locum habeat.]

35. Ecce quantum spatiatus sum in memoria mea, quaerens te, Domine, et non
te inveni extra eam. Neque enim aliquid de te inveni quod non meminissem ex
quo didici te. Nam ex quo didici te, non sum oblitus tui. Ubi enim inveni
veritatem, ibi inveni Deum meum ipsam veritatem[265], quam, ex quo didici,
non sum oblitus. Itaque ex quo te didici, manes in memoria mea, et illic te
invenio, cum reminiscor tui et delector in te. Hae sunt sanctae deliciae
meae, quas donasti mihi misericordia tua respiciens paupertatem meam.

[Sidenote: XXV. In quo memoriae gradu reperiatur Deus.]

36. Sed ubi manes in memoria mea, Domine, ubi illic manes? quale cubile
fabricasti* tibi? quale sanctuarium* aedificasti tibi? Tu dedisti hanc
dignationem memoriae meae ut maneas in ea; sed in qua ejus parte maneas,
hoc considero. Transcendi[266] enim partes ejus, quas habent et bestiae,
cum te recordarer, quia non ibi te inveniebam inter imagines rerum
corporalium; et veni ad partes ejus, ubi commendavi {186} affectiones animi
mei, nec* illic inveni te. Et intravi ad ipsius animi mei sedem, quae illi
est in memoria mea, quoniam sui quoque meminit animus, nec ibi tu eras:
quia sicut non es imago corporalis, nec affectio viventis, qualis est cum
laetamur, contristamur*, cupimus, metuimus, meminimus, obliviscimur, et
quidquid hujusmodi est; ita nec ipse animus es, quia Dominus Deus animi tu
es, et commutantur haec omnia, tu autem incommutabilis manes super omnia,
et dignatus es habitare in memoria mea ex quo te didici. Et quid quaero quo
loco ejus habites, quasi vero loca ibi sint? Habitas certe in ea, quoniam
tui memini ex quo te didici, et in ea te invenio cum recordor te.

[Sidenote: XXVI. Ubi invenitur Deus.]

37. Ubi ergo te inveni ut discerem te? Neque enim jam eras in memoria mea,
priusquam te discerem. Ubi ergo inveni te ut discerem te, nisi in te supra
me? Et nusquam locus, et recedimus, et accedimus[267], et nusquam locus.
Veritas, ubique, praesides omnibus consulentibus te, simulque respondes
omnibus etiam diversa consulentibus. Liquide tu respondes, sed non liquide
omnes audiunt. Omnes unde volunt consulunt, sed non semper quod volunt
audiunt. Optimus minister tuus est, qui non magis intuetur hoc a te audire
quod ipse voluerit, sed potius hoc velle quod a te audierit.

[Sidenote: XXVII. Quomodo hominem rapiat Dei pulchitrudo.]

38. Sero te amavi, pulchritudo tam antiqua et tam nova! sero te amavi! Et
ecce intus eras, et ego foris, et ibi te quaerebam; et in ista formosa quae
fecisti, deformis irruebam[268]. Mecum eras, et tecum non eram. Ea me
tenebant longe a te, quae si in te non essent, non essent[269]. Vocasti, et
clamasti, et rupisti surditatem meam. Coruscasti, splenduisti, et fugasti
caecitatem meam. Fragrasti*, et duxi spiritum, et anhelo tibi. Gustavi, et
esurio, et sitio. Tetigisti me, et exarsi in pacem tuam.

[Sidenote: XXVIII. Miseriae hujus vitae.]

39. Cum inhaesero tibi ex omni me, nusquam erit mihi dolor et labor; et
viva erit vita mea, tota plena te. Nunc autem quoniam quem tu imples,
sublevas eum; quoniam tui plenus non sum, oneri mihi sum. Contendunt
laetitiae meae flendae cum laetandis moeroribus; et ex qua parte stet
victoria nescio. Hei mihi! Domine, miserere mei. Contendunt {187} moerores
mei mali cum gaudiis bonis, et ex qua parte stet victoria nescio. Hei mihi!
Domine, miserere mei. Hei mihi! ecce vulnera mea non abscondo: medicus es,
aeger sum; misericors es, miser sum. Numquid non [Sidenote: Job 7,
1.]_tentatio est vita humana super terram_? Quis velit molestias et
difficultates? Tolerari jubes ea*, non amari. Nemo quod tolerat amat, etsi
tolerare amat. Quamvis enim gaudeat se tolerare, mavult tamen non esse quod
toleret. Prospera in adversis desidero, adversa in prosperis timeo. Quis
inter haec medius locus, ubi non sit _humana vita tentatio_*? Vae
prosperitatibus saeculi, semel et iterum, a timore adversitatis, et a
corruptione laetitiae! Vae adversitatibus saeculi, semel et iterum et
tertio, a desiderio prosperitatis, et quia ipsa adversitas dura est, et ne
frangat tolerantiam*! numquid non _tentatio_ est _vita humana super terram_
sine ullo interstitio?

[Sidenote: XXIX. In Deo spes tota.]

40. Et tota spes mea non nisi in magna valde misericordia tua. Da quod
jubes, et jube quod vis[270]. Imperas nobis continentiam. [Sidenote: Sap.
8, 21.]_Et cum scirem_, ait quidam, _quia nemo potest esse continens nisi
Deus det: et hoc ipsum erat sapientiae scire cujus esset hoc donum_. Per
continentiam[271] quippe colligimur et redigimur in unum, a quo in multa
defluximus. Minus enim te amat qui tecum aliquid amat quod non propter te
amat[272]. O amor qui semper ardes et nunquam exstingueris! Charitas Deus
meus, accende me. Continentiam jubes; da quod jubes, et jube quod vis.

[Sidenote: XXX. Confitetur ut se habet ad tentationes carnalis libidinis.]

41. Jubes certe ut contineam a [Sidenote: 1 Joh. 2, 16.]concupiscentia
carnis, et {188} concupiscentia oculorum, et ambitione saeculi[273].
Jussisti a concubitu; et de ipso conjugio melius aliquid monuisti quam
concessisti. Et quoniam dedisti, factum est et antequam dispensator
sacramenti tui fierem. Sed adhuc vivunt in memoria mea, de qua multa
locutus sum, talium rerum imagines, quas ibi* consuetudo mea fixit; et
occursantur mihi vigilanti quidem carentes viribus, in somnis autem non
solum usque ad delectationem, sed etiam usque ad consensionem factumque
simillimum. Et tantum valet imaginis illusio in anima mea et in carne mea,
ut dormienti falsa visa persuadeant quod vigilanti vera non possunt.
Numquid tunc ego non sum, Domine Deus meus? Et tamen tantum interest inter
meipsum et meipsum; intra momentum quo hinc ad soporem transeo, vel huc
inde retranseo! Ubi est tunc ratio, quae talibus suggestionibus resistit
vigilans? Et si res ipsae ingerantur, inconcussa manet*. Numquid clauditur
cum oculis? numquid sopitur cum sensibus corporis? Et unde saepe etiam in
somnis resistimus, nostrique propositi memores, atque in eo castissime
permanentes, nullum talibus illecebris adhibemus assensum? Et tamen tantum
interest, ut cum aliter accidit, evigilantes ad conscientiae requiem
redeamus; ipsaque distantia reperiamus nos non fecisse, quod tamen in nobis
quoquo modo factum esse doleamus.

42. Numquid non potens es* Deus omnipotens, sanare omnes languores animae
meae, atque abundantiore gratia tua lascivos motus etiam mei soporis
exstinguere? Augebis, Domine, magis magisque in me munera tua, ut anima mea
sequatur me ad te, concupiscentiae visco expedita, ut non sit rebellis
sibi, atque ut in somnis etiam, non solum non perpetret istas corruptelarum
turpitudines per imagines animales usque ad carnis fluxum, sed ne
consentiat quidem. Nam ut nihil tale vel tantillum libeat*, quantulum
possit nutu cohiberi, {189} etiam in casto dormientis affectu, non tantum
in hac vita, sed etiam in hac aetate, non magnum est omnipotenti, qui
[Sidenote: Eph. 3, 20.]_vales facere supra quam petimus et intelligimus_.
Nunc tamen in quid* adhuc sim in hoc genere mali mei, dixi Domino bono meo
[Sidenote: Ps. 2, 11.]_exsultans cum tremore_ in eo quod donasti mihi, et
lugens in eo quod inconsummatus sum, sperans* perfecturum te in me
misericordias tuas usque ad pacem plenariam, quam tecum habebunt interiora
et exteriora mea, cum [Sidenote: 1 Cor. 15, 54.]_absorpta fuerit mors in
victoriam_.

[Sidenote: XXXI. Ut se gerit ad tentationes gulae.]

43. Est alia [Sidenote: Mat. 6, 34.]_malitia diei_, quae utinam _sufficiat_
ei. Reficimus enim quotidianas ruinas corporis edendo et bibendo, priusquam
[Sidenote: 1 Cor. 6, 13.]_escas et ventrem destruas_, cum occideris
indigentiam meam* satietate mirifica, et [Sidenote: Ib. 15,
54.]_corruptibile hoc indueris incorruptione_ sempiterna. Nunc autem suavis
est mihi necessitas, et adversus istam suavitatem pugno ne capiar; et
quotidianum bellum gero in jejuniis, saepius [Sidenote: Ib. 9, 27.]_in
servitutem redigens corpus_ meum; et dolores mei voluptate pelluntur. Nam
fames et sitis quidam dolores sunt; urunt, et sicut febris, necant, nisi
alimentorum medicina succurrat. Quae quoniam praesto est, ex consolatione
munerum tuorum, in quibus nostrae infirmitati terra et aqua et coelum
serviunt, calamitas deliciae vocantur*.

44. Hoc me docuisti, ut quemadmodum medicamenta, sic alimenta sumpturus
accedam. Sed dum ad quietem satietatis ex indigentiae molestia transeo, in
ipso transitu mihi insidiatur laqueus concupiscentiae. Ipse enim transitus
voluptas est, et non est alius qua transeatur quo* transire cogit
necessitas. Et cum salus sit causa edendi et bibendi, adjungit se tanquam
pedissequa periculosa jucunditas; et plerumque praeire conatur, ut ejus
causa fiat quod salutis causa me facere vel dico, vel volo. Nec idem modus
utriusque est: nam quod saluti satis est, delectationi parum est. Et saepe
incertum fit utrum adhuc necessaria corporis cura subsidium petat, an
voluptaria cupiditatis fallacia ministerium suppetat. Ad hoc incertum
hilarescit infelix anima, et in eo praeparat excusationis patrocinium,
gaudens non apparere quid satis sit moderationi valetudinis, ut obtentu
salutis obumbret negotium voluptatis. His tentationibus quotidie conor
resistere, et invoco dexteram tuam* et ad te refero aestus meos, quia
consilium mihi de hac re nondum stat.

45. Audio vocem jubentis Dei mei: [Sidenote: Luc. 21, 34.]_Non graventur
corda {190} vestra in crapula et ebrietate_. Ebrietas longe est a me;
misereberis, ne appropinquet mihi. Crapula[274] autem nonnunquam subrepit
servo tuo; misereberis, ut longe fiat a me. [Sidenote: Sap. 8, 21.]_Nemo
enim potest esse continens, nisi tu des._ Multa nobis orantibus tribuis; et
quidquid boni antequam oraremus accepimus, a te accepimus; et ut hoc postea
cognosceremus, antea* accepimus. Ebriosus nunquam fui, sed ebriosos a te
factos sobrios ego novi. Ergo a te factum est ut hoc non essent qui nunquam
fuerunt, a quo factum est ut hoc non semper essent qui fuerunt, a quo etiam
factum est ut scirent utrique a quo factum est. Audivi aliam vocem tuam:
[Sidenote: Ecc. 18, 30.]_Post concupiscentias tuas non eas, et a voluntate
tua avertere._ Audivi et illam ex munere tuo quam multum amavi: [Sidenote:
1 Cor. 8, 8.]_Neque si manducaverimus, abundabimus; neque si non
manducaverimus, deerit nobis._ Hoc est dicere, Nec illa res me copiosum
faciet, nec illa aerumnosum. Audivi et alteram: [Sidenote: Phil. 4,
11-13.]_Ego enim didici in quibus sum sufficiens esse; et abundare novi, et
penuriam pati novi. Omnia possum in eo qui me confortat._ Ecce miles
castrorum coelestium, non pulvis quod nos* sumus. Sed memento, Domine, quia
pulvis sumus, et de [Sidenote: Ps. 102, 14; et Gen. 3, 19.]_pulvere fecisti
hominem_; et [Sidenote: Luc. 15, 24. 32.]_perierat, et inventus est_. _Nec_
ille in se potuit, quia idem pulvis fuit, quem talia dicentem afflatu tuae
inspirationis adamavi: _Omnia possum_, inquit, _in eo qui me confortat_.
Conforta me, ut possim. Da quod jubes, et jube quod vis[275]. Iste se
accepisse confitetur, et [Sidenote: 1 Cor. 1, 30. 31.]_quod gloriatur, in
Domino gloriatur_*. Audivi alium rogantem ut accipiat: [Sidenote: Ecc. 23,
6.]_Aufer a me_, inquit, _concupiscentias ventris_. Unde apparet, sancte
Deus meus, te dare, cum fit quod imperas fieri.

46. Docuisti me, Pater bone, [Sidenote: Rom. 14, 20.]_Omnia munda mundis_;
_sed malum_ esse [Sidenote: 1 Tim. 4, 4.]_homini qui per offensionem
manducat_; et _omnem {191} creaturam tuam bonam esse, nihilque abjiciendum
quod cum gratiarum actione percipitur_; et quia [Sidenote: 1 Cor. 8,
8.]_esca nos non commendat Deo_; et ut [Sidenote: Col. 2, 16.]_nemo nos
judicet in cibo aut in potu_; et ut [Sidenote: Rom. 14, 3.]_qui manducat
non manducantem non spernat; et qui non manducat, manducantem non judicet_.
Didici haec; gratias tibi, laudes tibi Deo meo, magistro meo, pulsatori
aurium mearum, illustratori cordis mei: eripe me ab omni tentatione. Non
ego immunditiam obsonii timeo, sed immunditiam cupiditatis. [Sidenote: Gen.
9, 2. 3.]Scio Noe omne carnis[276] genus quod cibo esset usui manducare
permissum; [Sidenote: 3 Reg. 17, 6.]Eliam cibo carnis refectum; [Sidenote:
Mat. 3, 4.]Joannem mirabili abstinentia praeditum, animalibus, hoc est
locustis, in escam cedentibus non fuisse pollutum. [Sidenote: Gen. 25,
34.]Et scio Esau lenticulae concupiscentia deceptum; et [Sidenote: 2 Reg.
23, 15-17.]David propter aquae desiderium a seipso reprehensum; et
[Sidenote: Mat. 4, 3.]Regem nostrum non de carne, sed de pane esse
tentatum. [Sidenote: Num. 11.]Ideoque et populus in eremo, non quia carnes
desideravit, sed quia escae desiderio adversus Dominum murmuravit, meruit
improbari.

47. In his ergo tentationibus positus, certo quotidie adversus
concupiscentiam manducandi et bibendi: non enim est quod semel praecidere
et ulterius non attingere decernam, sicut de concubitu potui. Itaque freni
gutturis temperata relaxatione et constrictione tenendi sunt. Et quis est,
Domine, qui non rapiatur aliquantulum extra metas necessitatis? Quisquis
est, magnus est; magnificet nomen tuum. Ego autem non sum, quia peccator
homo sum. Sed et ego magnifico nomen tuum; et [Sidenote: Rom. 8,
34.]_interpellat te pro peccatis meis_ qui [Sidenote: Joh. 16, 33.]_vicit
saeculum_, numerans me inter [Sidenote: 1 Cor. 12, 22.]_infirma membra
corporis_ sui, [Sidenote: Ps. 138, 16.]_quia et imperfectum ejus_[277]*
_viderunt oculi tui, et in libro tuo omnes scribentur_.

[Sidenote: XXXII. Ut se gerit ad odorum illecebras.]

48. De illecebra odorum non satago nimis. Cum absunt, non requiro; cum
adsunt, non respuo, paratus eis etiam semper carere. Ita mihi videor;
fortasse* fallor. Sunt enim {192} et istae plangendae tenebrae, in quibus
me latet facultas mea quae in me est: ut animus meus de viribus suis ipse
se interrogans non facile sibi credendum existimet; quia et quod inest,
plerumque occultum est, nisi experientia manifestetur[278]. Et nemo securus
esse debet in ista vita, quae [Sidenote: Job 7, 1.]_tota tentatio_
nominatur, utrum qui fieri potuit ex deteriore melior, non fiat etiam ex
meliore deterior. Una spes, una fiducia, una firma promissio, misericordia
tua.

[Sidenote: XXXIII. Ut se gerit ad voluptates aurium.]

49. Voluptates aurium tenacius me implicaverant et subjugaverant; sed
resolvisti, et liberasti me. Nunc in sonis quos animant eloquia tua, cum
suavi et artificiosa voce cantantur, fateor, aliquantulum acquiesco; non
quidem ut haeream, sed ut surgam cum volo. Attamen cum ipsis sententiis
quibus vivunt, ut admittantur ad me, quaerunt in corde meo nonnullius
dignitatis locum, et vix eis praebeo congruentem. Aliquando enim plus mihi
videor honoris eis tribuere quam decet, dum ipsis sanctis dictis
religiosius et ardentius sentio moveri animos nostros in flammam pietatis,
cum ita cantantur, quam si non ita cantarentur; et omnes affectus spiritus
nostri pro suavi diversitate* habere proprios modos in voce atque cantu,
quorum nescio qua occulta familiaritate excitentur. Sed delectatio carnis
meae, cui mentem enervandam non oportet dari, saepe me fallit, dum rationem
sensus non ita comitatur ut patienter sit posterior; sed tantum quia
propter illam meruit admitti, etiam praecurrere ac ducere conatur. Ita in
his pecco non sentiens, et postea sentio.

50. Aliquando autem hanc ipsam fallaciam immoderatius cavens, erro nimia
severitate: sed valde interdum, ut melos omne cantilenarum suavium quibus
Davidicum Psalterium frequentatur, ab auribus meis removeri velim, atque
ipsius Ecclesiae; tutiusque mihi videtur quod de Alexandrino episcopo
Athanasio saepe mihi dictum commemini, qui tam modico flexu vocis faciebat
sonare lectorem psalmi, ut pronuntianti vicinior esset quam canenti.
Verumtamen, cum reminiscor lacrymas meas, quas fudi ad cantus Ecclesiae
tuae in primordiis recuperatae fidei meae, et nunc ipso quod moveor*, non
cantu, sed rebus quae cantantur, cum liquida voce et {193} convenientissima
modulatione cantantur, magnam instituti hujus utilitatem rursus agnosco.
Ita fluctuo inter periculum voluptatis et experimentum salubritatis;
magisque adducor, non quidem irretractabilem sententiam proferens, cantandi
consuetudinem approbare in Ecclesia; ut per oblectamenta aurium infirmior
animus in affectum pietatis assurgat. Tamen, cum mihi accidit ut me amplius
cantus, quam res quae canitur, moveat, poenaliter me peccare confiteor, et
tunc mallem non audire cantantem. Ecco ubi sum; flete mecum, et pro me
flete, qui aliquid boni vobiscum intus agitis unde facta procedunt. Nam qui
non agitis, non vos haec movent. Tu autem, Domine Deus meus, exaudi;
respice, et vide*, et [Sidenote: Ps. 6, 3.]_miserere, et sana me_, in cujus
oculis [Sidenote: Ps. 77, 10.]_mihi quaestio factus sum_, et _ipse est
languor meus_.

[Sidenote: XXXIV. Ut se gerit ad oculorum illecebras.]

51. Restat voluptas oculorum istorum carnis meae, de qua loquor*
confessiones quas audiant aures templi tui, aures fraternae ac piae, ut
concludamus tentationes concupiscentiae carnis, quae me adhuc pulsant
ingemiscentem, et [Sidenote: 2 Cor. 5, 2.]_habitaculum meum, quod de coelo
est, superindui cupientem_. Pulchras formas et varias, nitidos et amoenos
colores amant oculi. Non teneant haec animam meam: teneat eam Deus
[Sidenote: Gen. 1, 31.]_qui fecit_ haec, _bona_ quidem _valde_; sed ipse
est bonum meum, non haec. Et tangunt me vigilantem totis diebus, nec
requies ab eis datur mihi, sicut datur a vocibus canoris, aliquando ab
omnibus, in silentio. Ipsa enim regina colorum lux ista, perfundens cuncta
quae cernimus, ubiubi per diem fuero, multimodo allapsu blanditur mihi
aliud agenti, et eam non advertenti. Insinuat autem se ita vehementer, ut
si repente subtrahatur, cum desiderio requiratur: et si diu absit,
contristat animum*.

52. [Sidenote: Tob. 4.]O lux quam videbat Tobias, cum clausis oculis istis
filium docebat vitae viam, et ei praeibat pede charitatis nusquam errans.
Aut quam videbat Isaac praegravatis et opertis senectute carneis luminibus,
cum filios non agnoscendo benedicere, sed benedicendo agnoscere meruit.
[Sidenote: Gen. 27.]Aut quam videbat Jacob, cum et ipse prae grandi aetate
captus oculis, in filiis praesignata futuri populi genera luminoso corde
radiavit; et nepotibus suis ex Joseph divexas mystice manus, non sicut
pater eorum foris corrigebat, [Sidenote: Gen. 48. 49.]sed sicut ipse intus
discernebat, imposuit. Ipsa est lux, una est*, et unum omnes qui vident et
amant eam. At ista corporalis de qua loquebar, illecebrosa {194} ac
periculosa dulcedine condit vitam saeculi caecis amatoribus. Qui autem et
de ipsa laudare te norunt, "Deus[279] creator omnium," assumunt eam in
hymno tuo; non absumuntur ab ea in somno suo: sic esse cupio. Resisto
seductionibus oculorum, ne implicentur pedes mei, quibus ingredior viam
tuam; et erigo ad te invisibiles oculos, ut tu [Sidenote: Ps. 24,
15.]_evellas de laqueo pedes meos_. Tu subinde evellis eos, nam
illaqueantur. Tu non cessas evellere, ego autem crebro haereo in ubique
sparsis insidiis: [Sidenote: Ps. 120, 4.]_quoniam non dormies, neque
dormitabis, qui custodis Israel_.

53. Quam innumerabilia, variis artibus et opificiis, in vestibus,
calceamentis, vasis, et cujuscemodi fabricationibus*, picturis etiam,
diversisque figmentis, atque his usum necessarium atque moderatum et piam
significationem longe transgredientibus, addiderunt homines ad illecebras
oculorum; foras sequentes quod faciunt, intus relinquentes a quo facti
sunt, et exterminantes quod facti sunt! At ego, Deus meus, et decus meum,
etiam hinc tibi dico hymnum, et sacrifico laudem sacrificatori meo*;
quoniam pulchra trajecta per animas in manus artificiosas[280], ab illa
pulchritudine veniunt, quae super animas est, cui suspirat anima mea die ac
nocte. Sed pulchritudinum exteriorum operatores et sectatores inde trahunt
approbandi modum, non autem inde trahunt utendi[281] modum. Et ibi est, et
non vident eum[282], ut non eant longius, et [Sidenote: Ps. 58,
10.]_fortitudinem suam ad te custodiant_, nec eam spargant in deliciosas
lassitudines. Ego autem haec loquens atque discernens etiam istis pulchris
gressum innecto; sed tu evellis, Domine, evellis tu, [Sidenote: Ps. 25,
3.]_quoniam misericordia tua ante oculos meos est_. Nam* ego capior
miserabiliter, et tu evellis misericorditer; aliquando non sentientem, quia
suspensius incideram; aliquando cum dolore, quia jam inhaeseram.

[Sidenote: XXXV. Ut se habet ad secundum tentationis genus, quod est
curiositatis.]

54. Huc accedit alia forma tentationis multiplicius periculosa. Praeter*
enim concupiscentiam carnis, quae inest in delectatione omnium sensuum et
voluptatum, cui servientes depereunt qui longe se faciunt a te, inest
animae per {195} eosdem sensus corporis quaedam non se oblectandi in carne,
sed experiendi per carnem vana et curiosa cupiditas, nomine cognitionis et
scientiae palliata. Quae quoniam in appetitu noscendi est, oculi autem sunt
ad cognoscendum* in sensibus principes, [Sidenote: 1 Joh. 2,
16.]_concupiscentia oculorum_ eloquio divino appellata est. Ad oculos enim
proprie videre pertinet. Utimur autem hoc verbo etiam in caeteris sensibus,
cum eos ad cognoscendum intendimus. Neque enim dicimus, Audi quid rutilet;
aut, olfac quam niteat; aut, gusta quam splendeat; aut, palpa quam fulgeat:
videri enim dicuntur haec omnia. Dicimus autem non solum, Vide quid luceat,
quod soli oculi sentire possunt; sed etiam, Vide quid sonet; vide quid
oleat; vide quid sapiat; vide quam durum sit. Ideoque generalis experientia
sensuum concupiscentia, sicut dictum est, oculorum vocatur; quia videndi
officium in quo primatum oculi tenent, etiam caeteri sensus sibi de
similitudine usurpant, cum aliquid cognitionis explorant.

55. Ex hoc autem evidentius discernitur quid voluptatis, quid curiositatis
agatur per sensus: quod voluptas pulchra, canora, suavia, sapida, lenia
sectatur; curiositas autem etiam his contraria tentandi causa, non ad
subeundam molestiam, sed experiendi noscendique libidine*. Quid enim
voluptatis habet videre in laniato cadavere quod exhorreas; et tamen sicubi
jaceat, concurrunt ut contristentur, ut palleant. Timent etiam ne in somnis
hoc videant; quasi quisquam eos vigilantes videre coegerit, aut
pulchritudinis ulla fama persuaserit. Ita et in caeteris sensibus, quae
persequi longum est. Ex hoc morbo cupiditatis, in spectaculis exhibentur
quaeque miracula. Hinc ad perscrutanda naturae (quae praeter nos est)
operta proceditur*, quae scire nihil prodest, et nihil aliud quam scire
homines cupiunt[283]. Hinc etiam, si quid eodem perversae scientiae fine
per artes magicas quaeritur. Hinc etiam in ipsa religione Deus tentatur,
cum signa et prodigia flagitantur, non ad aliquam salutem, sed ad solam
experientiam desiderata.

56. In hac tam immensa silva plena insidiarum et {196} periculorum, ecce
multa* praeciderim et a meo corde dispulerim, sicuti donasti me facere,
Deus salutis meae; attamen quando audeo dicere, cum circumquaque
quotidianam vitam nostram tam multa hujus generis rerum circumstrepant;
quando audeo dicere nulla re tali me intentum fieri ad spectandum, et vana
cura capiendum? Sane me jam theatra non rapiunt, nec curo nosse transitus
siderum, nec anima mea unquam responsa quaesivit umbrarum; omnia sacrilega
sacramenta detestor. A te, Domine Deus meus, cui humilem[284] famulatum ac
simplicem debeo, quantis mecum suggestionum machinationibus agit inimicus,
ut signum aliquod petam! Sed obsecro te per Regem nostrum, et patriam
Jerusalem simplicem, castam, ut quemadmodum a me longe est ista consensio,
ita sit semper longe atque longius. Pro salute autem cujusquam cum te rogo,
alius multum differens finis est intentionis meae; et te facientem quod
vis, das* mihi, et dabis libenter sequi.

57. Verumtamen in quam multis minutissimis et contemptibilibus rebus
curiositas quotidie nostra tentatur*; et quam saepe labamur, quis enumerat?
Quoties narrantes inania, primo quasi toleramus ne offendamus infirmos,
deinde paulatim libenter advertimus! Canem currentem post leporem jam non
specto, cum in circo fit: at vero in agro, si casu transeam, avertit me
fortassis et ab aliqua magna cogitatione, atque ad se convertit illa
venatio; non deviare cogens corpore jumenti, sed cordis inclinatione. Et
nisi jam mihi demonstrata infirmitate mea, cito admoneas, aut ex ipsa
visione per aliquam considerationem in te assurgere, aut totum contemnere
atque transire, vanus hebesco. Quid cum me domi sedentem stellio muscas
captans, vel aranea retibus suis irruentes implicans, saepe intentum facit?
Num quia parva sunt animalia, ideo non res eadem geritur? Pergo inde ad
laudandum te, creatorem mirificum atque ordinatorem rerum omnium, sed non
inde esse intentus incipio. Aliud est cito {197} surgere, aliud est non
cadere. Et talibus vita mea plena est, et una spes mea magna valde
misericordia tua. Cum enim hujuscemodi rerum conceptaculum* fit cor
nostrum, et portat copiosae vanitatis catervas, hinc et orationes nostrae
saepe interrumpuntur atque turbantur, et ante conspectum tuum dum ad aures
tuas vocem cordis intendimus, nescio unde irruentibus nugatoriis
cogitationibus res tanta praeciditur. Numquid etiam hoc inter contemnenda
deputabimus, aut aliquid nos reducet in spem, nisi tota misericordia tua*,
quoniam coepisti mutare nos?

[Sidenote: XXXVI. Ut se habet ad tertium tentationis genus, quod est
superbiae.]

58. Et tu scis quanta ex parte mutaveris, qui me primitus sanas a libidine
vindicandi me, ut _propitius_ fias etiam caeteris [Sidenote: Ps. 102,
3-5.]_omnibus iniquitatibus meis, et sanes omnes languores meos, et redimas
de corruptione vitam meam, et corones me in miseratione et misericordia, et
saties in bonis desiderium meum_; quia* compressisti a timore tuo superbiam
meam, et mansuefecisti jugo tuo cervicem meam. Et nunc porto illud, et
[Sidenote: Mat. 11, 30.]_lene est_ mihi, quoniam sic promisisti et fecisti;
et vere sic erat, et nesciebam, quando id subire metuebam.

59. Sed numquid, Domine, qui solus sine typho dominaris, quia solus verus
Dominus es qui non habes dominum; numquid hoc quoque tertium tentationis
genus cessavit a me*, aut cessare in hac tota vita potest, timeri et amari
velle ab hominibus, non propter aliud, sed ut inde sit gaudium, quod non
est gaudium*? Misera vita est, et foeda jactantia. Hinc fit vel maxime non
amare te, nec caste timere te. Ideoque tu [Sidenote: 1 Pet. 5, 5. Jac. 4,
6.]_superbis resistis, humilibus_ autem _das gratiam_; et intonas super
ambitiones saeculi, et [Sidenote: Ps. 17, 8.]_contremunt fundamenta
montium_. Itaque nobis, quoniam propter quaedam humanae societatis officia
necessarium est amari et timeri ab hominibus, instat adversarius verae
beatitudinis nostrae, ubique spargens in laqueis, "Euge, euge:" ut dum
avide colligimus, incaute capiamur, et a veritate tua gaudium nostrum
deponamus, atque in hominum fallacia ponamus; libeatque nos amari et
timeri, non propter te, sed pro te; atque isto modo sui similes factos
secum habeat, non ad concordiam charitatis, sed ad consortium supplicii,
qui statuit [Sidenote: Is. 14, 13-15.]_sedem suam ponere in aquilone_, ut
te perversa et distorta via imitanti*, tenebrosi frigidique servirent. Nos
autem, Domine, [Sidenote: Luc. 12, 32.]_pusillus grex_ tuus ecce sumus; tu
nos posside. Praetende alas tuas, et fugiamus {198} sub eas. Gloria nostra
tu esto; propter te amemur, et verbum tuum timeatur in nobis. Qui laudari
vult ab hominibus vituperante te, non defendetur ab hominibus judicante te,
nec eripietur damnante te. Cum autem non [Sidenote: Ps. 10, 3.]_peccator
laudatur in desideriis animae suae_, nec _qui iniqua gerit benedicitur_,
sed laudatur homo propter aliquod donum quod dedisti ei, at ille plus
gaudet sibi laudari se, quam ipsum donum habere unde laudatur, etiam iste
te vituperante laudatur: et melior jam ille qui laudavit, quam iste qui
laudatus est. Illi enim placuit in homine donum Dei; huic amplius placuit
donum hominis quam Dei.

[Sidenote: XXXVII. Ut movetur laudibus humanis.]

60. Tentamur his tentationibus quotidie, Domine; sine cessatione tentamur.
Quotidiana [Sidenote: Prov. 27, 21.]_fornax_ nostra est _humana lingua_.
Imperas nobis et in hoc genere continentiam: da quod jubes, et jube quod
vis. Tu nosti de hac re ad te gemitum cordis mei, et flumina oculorum
meorum. Neque enim facile colligo quam sim ab ista peste mundatior, et
multum timeo [Sidenote: Ps. 18, 13.]_occulta mea_, quae norunt oculi tui,
mei autem non. Est enim qualiscumque in aliis generibus tentationum mihi
facultas explorandi me; in hoc pene nulla est. Nam et a voluptatibus
carnis, et a curiositate supervacanea cognoscendi, video quantum assecutus
sim posse refrenare animum meum, cum eis rebus careo, vel voluntate, vel
cum absunt*[285]. Tunc enim me interrogo, quam magis minusve mihi molestum
sit non habere. Divitiae vero quae ob hoc expetuntur, ut alicui trium
istarum cupiditatum, vel duabus earum, vel omnibus serviant, si
persentiscere non potest animus utrum eas habens contemnat, possunt et
dimitti ut se probet. Laude vero ut careamus, atque in eo experiamur quid
possumus, numquid male vivendum est, et tam perdite atque immaniter, ut
nemo nos noverit qui non detestetur? Quae major dementia dici aut cogitari
potest? At si bonae vitae bonorumque operum comes et solet et debet esse
laudatio, tam comitatum ejus, quam ipsam bonam vitam deseri non oportet.
Non autem sentio sine quo esse aut aequo animo aut aegre possim, nisi cum
abfuerit.

{199}

61. Quid igitur tibi in hoc genere tentationis, Domine, confiteor? quid,
nisi delectari me laudibus; sed amplius ipsa veritate quam laudibus? Nam si
mihi proponatur utrum malim furens, aut in omnibus rebus errans, ab omnibus
hominibus laudari; an constans, et in veritate certissimus, ab omnibus
vituperari; video quid eligam. Verumtamen nollem ut vel augeret mihi
gaudium cujuslibet boni mei suffragatio oris alieni. Sed auget, fateor; non
solum, sed et vituperatio minuit. Et cum ista miseria mea perturbor,
subintrat mihi excusatio, quae qualis sit, tu scis, Deus; nam me incertum
facit. Quia enim nobis imperasti non tantum continentiam, id est, a quibus
rebus amorem cohibeamus, verum etiam justitiam, id est, quo eum conferamus,
nec te tantum voluisti a nobis, verum etiam proximum diligi, saepe mihi
videor de profectu aut spe proximi delectari, cum bene intelligentis laude
delector; et rursus ejus malo contristari, cum eum audio vituperare quod
aut ignorat, aut bonum est. Nam et contristor aliquando laudibus meis, cum
vel ea laudantur in me, in quibus ipse mihi displiceo; vel etiam bona
minora et levia pluris aestimantur quam aestimanda sunt. Sed rursus, unde
scio an propterea sic afficior, quia nolo de meipso a me dissentire
laudatorem meum; non quia illius utilitate moveor, sed quia eadem bona quae
mihi in me placent, jucundiora mihi sunt cum et alteri placent? Quodammodo
enim non ego laudor, cum de me sententia mea non laudatur; quandoquidem aut
illa laudantur quae mihi displicent, aut illa amplius quae mihi minus
placent. Ergone de hoc incertus sum mei?

62. Ecce in te, Veritas, video non me laudibus meis propter me, sed propter
proximi utilitatem moveri oportere[286]. Et utrum ita sim* nescio. Minus
mihi in hac re notus sum ipse quam tu*. Obsecro te, Deus meus, et meipsum
mihi indica, ut confitear oraturis pro me fratribus meis quod in {200} me
saucium comperero. Iterum me diligentius interrogem. Si utilitate proximi
moveor in laudibus meis, cur minus moveor, si quisquam alius injuste
vituperetur, quam si ego? cur ea contumelia magis mordeor quae in me, quam
quae in alium eadem iniquitate coram me jacitur? An et hoc nescio? Etiamne
id restat ut [Sidenote: Gal. 6, 3.]_ipse me seducam_, et verum non faciam
coram te in corde et lingua mea? Insaniam istam, Domine, longe fac a me,
[Sidenote: Ps. 140, 5.]_ne oleum peccatoris mihi sit os meum ad
impinguandum caput meum_. [Sidenote: Ps. 108, 22.]_Egenus et pauper sum
ego_, et melior in occulto gemitu displicens mihi, et quaerens
misericordiam tuam, donec reficiatur defectus meus, et perficiatur usque in
pacem quam nescit arrogantis oculus.

[Sidenote: XXXVIII. Et virtuti periculum a vana gloria.]

63. Sermo autem ore procedens, et facta quae innotescunt hominibus, habent
tentationem periculosissimam ab amore laudis, qui ad privatam quamdam
excellentiam contrahit emendicata suffragia; tentat* et cum a me in me
arguitur, eo ipso quo arguitur; et saepe de ipso vanae gloriae contemptu
vanius gloriatur: ideoque non jam de ipso contemptu* gloriae gloriatur; non
enim eam contemnit, cum gloriatur.

[Sidenote: XXXIX. Amoris proprii vis et natura.]

64. Intus etiam intus est aliud in eodem genere tentationis malum
inanescunt qui placent sibi de se, quamvis aliis vel non placeant*, vel
displiceant, nec placere affectent caeteris. Sed sibi placentes multum tibi
displicent, non tantum de non bonis quasi bonis, verum etiam de bonis tuis
quasi suis[287]; aut etiam sicut de tuis, sed tanquam ex meritis suis; aut
etiam sicut ex tua gratia*, non tamen socialiter gaudentes, sed aliis
invidentes eam*. In his omnibus atque hujuscemodi periculis et laboribus,
vides tremorem cordis mei; sed et vulnera mea magis subinde a te sanari,
quam mihi non infligi sentio.

[Sidenote: XL. Quod in se et caeteris rebus Deum investigavit.]

65. Ubi non mecum ambulasti, Veritas, docens quid caveam et quid appetam,
cum ad te referrem inferiora visa mea quae potui, teque consulerem?
Lustravi mundum foris sensu quo potui, et attendi vitam corporis mei de me,
sensusque ipsos meos. Inde ingressus sum in recessus memoriae meae,
multiplices amplitudines plenas miris modis copiarum {201} innumerabilium;
et consideravi, et expavi, et nihil eorum discernere potui sine te, et
nihil eorum esse te inveni. Nec ego ipse inventor qui peragravi omnia, et
distinguere et pro suis quaeque dignitatibus aestimare conatus sum,
excipiens alia nuntiantibus sensibus, et interrogans alia mecum commixta
sentiens, ipsosque nuntios dignoscens atque dinumerans, jamque in memoriae*
latis opibus alia pertractans, alia recondens, alia eruens. Nec ego ipse
cum haec agerem, id est vis mea qua id agebam, nec ipsa eras tu, quia lux
es tu permanens quam de omnibus consulebam an essent, quid essent, quanti
pendenda essent: et audiebam docentem ac jubentem. Et saepe istud facio;
hoc me delectat, et ab actionibus necessitatis quantum relaxari possum, ad
istam voluptatem refugio. Neque in his omnibus, quae percurro consulens te,
invenio tutum locum animae meae nisi in te, quo colligantur sparsa
mea[288], nec a te quidquam recedat ex me. Et aliquando intromittis me in
affectum multum inusitatum introrsus ad nescio quam dulcedinem, quae si
perficiatur in me, nescio quid erit quod vita ista non erit. Sed recido in
haec aerumnosis ponderibus, et resorbeor solitis, et teneor, et multum
fleo, sed multum teneor. Tantum consuetudinis sarcina degravat*! Hic esse
valeo, nec volo; illic volo, nec valeo; miser utrobique.

[Sidenote: XLI. Triplex cupiditas.]

66. Ideoque consideravi languores peccatorum meorum in cupiditate triplici;
et dexteram tuam invocavi ad salutem meam. Vidi enim splendorem tuum corde
saucio, et repercussusdixi: "Quis illuc potest? [Sidenote: Ps. 30,
23.]_Projectus sum a facie oculorum tuorum._" Tu es Veritas super omnia
praesidens: at ego per avaritiam[289] meam non amittere te volui, sed volui
tecum possidere mendacium; sicut nemo vult ita falsum dicere, ut nesciat
ipse quid verum sit. Itaque amisi te, quia non dignaris cum mendacio
possideri.

[Sidenote: XLII. Nonnulli ad daemones tanquam redeundi ad Deum mediatores
infeliciter recurrerunt.]

67. Quem invenirem qui me reconciliaret tibi? Ambiendum* mihi fuit ad
Angelos? Qua prece? quibus sacramentis? Multi conantes ad te redire, neque
per seipsos valentes, sicut audio, tentaverunt haec, et inciderunt in
desiderium

{202} curiosarum visionum, et digni habiti sunt illusionibus. Elati enim te
quaerebant doctrinae fastu, exerentes potius quam tundentes pectora, et
adduxerunt sibi per similitudinem cordis sui conspirantes et socias
superbiae suae [Sidenote: Eph. 2, 2.]_potestates aeris hujus_, a quibus per
potentias magicas deciperentur, quaerentes mediatorem per quem purgarentur,
et non erat. [Sidenote: 2 Cor. 11, 14.]_Diabolus_ enim erat _transfigurans
se in Angelum lucis_. Et* multum illexit superbam carnem, quod carneo
corpore ipse non esset. Erant enim illi mortales et peccatores; tu autem,
Domine, cui reconciliari superbe quaerebant, immortalis et sine peccato.
[Sidenote: 1 Tim. 2, 5.]_Mediator_ autem _inter Deum et homines_, oportebat
ut haberet aliquid simile Deo, aliquid simile hominibus: ne in utroque
hominibus similis, longe esset a Deo; aut in utroque Deo similis, longe
esset ab hominibus, atque ita mediator non esset. Fallax itaque ille
mediator, quo per secreta judicia tua, superbia mereretur illudi, unum cum
hominibus habet, id est peccatum; aliud videri vult habere cum Deo, ut quia
carnis mortalitate[290] non tegitur, pro immortali se ostentet. Sed quia
[Sidenote: Rom. 6, 20.]_stipendium peccati mors est_, hoc habet commune cum
hominibus, unde simul damnetur in mortem.

[Sidenote: XLIII. Christus verus mediator.]

68. Verax autem mediator quem secreta tua misericordia demonstrasti
humilibus, et misisti ut ejus exemplo etiam ipsam discerent humilitatem,
_mediator ille Dei et hominum homo Christus Jesus_, inter mortales
peccatores et immortalem justum apparuit; mortalis cum hominibus, justus
cum Deo. Ut quoniam stipendium justitiae vita et pax est, per justitiam
conjunctam Deo evacuaret mortem justificatorum impiorum*, quam cum illis
voluit habere communem. Hinc* demonstratus est antiquis sanctis, ut ita
ipsi per fidem futurae passionis ejus, sicut nos per fidem praeteritiae,
salvi fierent. Inquantum enim homo, intantum mediator[291]; inquantum autem
Verbum, non medius, quia aequalis Deo, et Deus apud Deum, et simul* unus
Deus.

69. Quomodo[292] nos amasti, Pater bone, qui [Sidenote: Rom. 8, 32.]_Filio
tuo unico {203} non pepercisti, sed pro nobis impiis tradidisti eum_!
[Sidenote: Phil. 2, 6.]Quomodo nos amasti pro quibus ille, _non rapinam
arbitratus esse aequalis tibi, factus est subditus usque ad mortem crucis_;
unus ille [Sidenote: Ps. 87, 6-8.]_in mortuis liber, [Sidenote: Joh. 10,
18.]potestatem habens ponendi animam suam, et potestatem habens iterum
sumendi eam_[293]; pro nobis tibi victor et victima, et ideo victor quia
victima; pro nobis tibi sacerdos et sacrificium, et ideo sacerdos quia
sacrificium; faciens tibi nos de servis filios, de te nascendo, nobis
serviendo! Merito mihi spes valida in illo est, quod [Sidenote: Rom. 8,
34.]_sanabis omnes languores meos_, per eum qui _sedet ad dexteram tuam et
te interpellat pro nobis_; alioquin desperarem. Multi enim et magni sunt
iidem languores mei, multi sunt et magni; sed amplior est medicina tua.
Potuimus putare Verbum tuum remotum esse a conjunctione hominis, et
desperare de nobis, nisi [Sidenote: Joh. 1, 14.]_caro fieret et habitaret
in nobis_.

70. Conterritus peccatis meis et mole miseriae meae, agitaveram* corde
meditatusque fueram fugam in solitudinem; sed prohibuisti me, et
confirmasti me, dicens: [Sidenote: 2 Cor. 5, 15.]_Ideo Christus pro omnibus
mortuus est, ut qui vivunt, jam non sibi vivant, sed ei qui pro ipsis
mortuus est_. Ecce, Domine, jacto in te curam meam ut vivam, et [Sidenote:
Ps. 118, 18.]_considerabo mirabilia de lege tua_. Tu scis imperitiam meam
et infirmitatem meam: doce me, et sana me. Ille tuus Unicus [Sidenote: Col.
2, 3.]_in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi_,
redemit me sanguine suo. Non calumnientur mihi superbi: quoniam cogito
pretium meum, et manduco, et bibo, et erogo; et _pauper_ cupio saturari ex
eo, inter illos qui [Sidenote: Ps. 21, 27.]_edunt et saturantur_, et
_laudant Deum qui requirunt eum_.

       *       *       *       *       *

    Hic ubi vitae praeteritae enarrationem abrumpit Aug., haud inutile erit
    adponere, quid haereticis responderit, auctoritatem ejus in fidei
    defensione elevantibus, propter ea, quae nondum fidelis commiserit. Ii
    vero praecipue fuerunt {204} Donatistae. His praeclare coram populo
    respondit. (Serm. 3. in Ps. 36. s. 19) "Loquantur ergo adversus nos
    quidquid volunt: nos diligemus illos et nolentes. Novimus enim,
    Fratres, novimus linguas eorum; propter quas eis non irascamur,
    patienter ferte nobiscum. Vident enim in caussa se nihil habere, et
    linguas convertunt in nos; et incipiunt de nobis dicere mala, multa
    quae sciunt, multa quae nesciunt. Quae sciunt, praeterita nostra sunt.
    Fuimus enim aliquando, sicut dicit Apostolus, "stulti et increduli, et
    ad omne opus bonum reprobi." In errore perverso desipientes et
    insanientes fuimus, non negamus; et quantum praeteritum nostrum non
    negamus, tanto magis Deum qui nobis ignovit, laudamus. Quid ergo
    haeretice dimittis caussam, et is ad hominem? Quid enim ego sum? Quid
    sum? Numquid Catholica ego sum? Numquid hereditas Christi diffusa per
    gentes ego sum? Sufficit mihi ut in ea sim. Vituperas mala mea
    praeterita, quid magnum facis? Severior sum ego in mala mea quam tu:
    quod tu vituperasti, ego damnavi. Utinam velles imitari, ut et error
    tuus fieret aliquando praeteritus. Ista sunt mala praeterita, quae
    noverunt, maxime in ista civitate. Hic enim male viximus, quod ego
    confiteor: et quantum gaudeo de gratia Dei, tantum de meis praeteritis
    quid dicam--Doleo? Dolorem, si adhuc essem. Sed quid dicam? Gaudeo? Nec
    hoc possum dicere: utinam enim numquam fuissem. Quidquid tamen fui, in
    nomine Christi praeteritum est. Quod autem modo reprehendunt, non
    norunt. Sunt quae adhuc in me reprehendant: sed tamen multum est ad
    illos ut haec noverint. Multa enim ago in cogitationibus meis, pugnans
    adversus malas suggestiones meas, et habens conflictationem diuturnam,
    et prope continuam cum tentationibus inimici subvertere me volentis.
    Gemo ad Deum in infirmitate mea; et novit quid parturit cor meum, ille
    qui novit partum meum. "Mihi autem minimum est, ut a vobis dijudicer,
    aut ab humano die," ait Apostolus; "sed neque ego meipsum judico."
    Melius enim me ego novi quam illi, sed melius Deus quam ego. Non ergo
    vobis insultent de nobis, non, faciat Christus. Dicunt enim, Et qui
    sunt? et unde sunt? malos hic illos novimus, ubi baptizati sunt? Si nos
    bene noverunt, sciunt quia et navigavimus aliquando; sciunt quia et
    peregrinati sumus; sciunt quia alii ivimus, et alii redivimus. Non hic
    baptizati sumus; sed ubi baptizati sumus, Ecclesia est nota universo
    orbi terrarum. Et multi fratres nostri sunt, qui et norunt quia
    baptizati sumus, et nobiscum baptizati sunt. Facile est ergo hoc nosse,
    si quis fratrum est inde sollicitus.

       *       *       *       *       *


{205}

LIBER UNDECIMUS.

    Quae ex instituto dicenda occurrebant, quo tandem modo ad Officia
    Divina exequenda fuerit perductus, silentio praeterit, Deum ex eo
    laudaturus, quod Scripturae suae interiora sensim ei aperuerit. Moysen
    non nisi in Christo intelligendum esse fatetur, ne exordium quidem
    libri Geneseos, _In principio fecit Deus coelum et terram._ De his
    disserens, occurrit obtrectantibus, "quid faceret Deus antequam coelum
    et terram conderet; et unde ei in mentem venerit tandem aliquando ea
    facere, cum antea non fecisset." Dum vero iis refellendis insistit, de
    Tempore copiose et accurate disserit.

[Sidenote: I. Cur confitemur Deo scienti.]

1. Numquid, Domine, cum tua sit aeternitas, ignoras quae tibi dico, aut ad
tempus vides quod fit in tempore? Cur ergo tibi tot rerum narrationes
digero? Non utique ut per me noveris eas, sed affectum meum excito in te,
et eorum qui haec legunt, ut dicamus omnes: [Sidenote: Ps. 95, 4.]_Magnus
Dominus, et laudabilis valde._ Jam dixi, et dicam: amore amoris tui facio
istud. Nam et oramus, et tamen Veritas ait: [Sidenote: Mat. 6, 8.]_Novit
Pater vester quid vobis opus sit, priusquam petatis ab eo._ Affectum ergo
nostrum patefacimus in te, confitendo tibi miserias nostras et
misericordias tuas super nos, ut liberes nos omnino, quoniam coepisti, ut
desinamus esse miseri in nobis, et beatificemur in te; quoniam vocasti nos
ut simus [Sidenote: Mat. 5, 3-9.]_pauperes spiritu, et mites_, et
_lugentes_, et _esurientes ac sitientes justitiam_, et _misericordes_, et
_mundicordes_, et _pacifici_. Ecce narravi tibi multa quae potui, et quae
volui; quoniam tu prior voluisti ut confiterer tibi Domino Deo meo,
[Sidenote: Ps. 117, 1.]_quoniam bonus es, quoniam in saeculum misericordia
tua_.

[Sidenote: II. Petit a Deo Scripturarum sanctarum intelligentiam.]

2. Quando autem sufficio lingua calami enuntiare omnia hortamenta tua, et
omnes terrores tuos, et consolationes, et gubernationes quibus me
perduxisti praedicare verbum, et sacramentum tuum dispensare populo
tuo[294]? Et si sufficio

{206} haec enuntiare ex ordine, caro mihi valent stillae temporum. Et olim
inardesco meditari in lege tua, et in ea tibi confiteri scientiam et
imperitiam meam, primordia illuminationis tuae, et reliquias tenebrarum
mearum, quousque devoretur a fortitudine infirmitas. Et nolo in aliud horae
diffluant, quas invenio liberas a necessitatibus reficiendi corporis, et
intentionis animi, et servitutis quam debemus hominibus, et quam non
debemus[295] et tamen reddimus.

3. Domine Deus meus, intende orationi meae, et misericordia tua exaudiat
desiderium meum; quoniam non mihi soli aestuat, sed usui vult esse
fraternae charitati: et vides in corde meo quia sic est. Sacrificem* tibi
famulatum cogitationis et linguae meae; et da quod offeram tibi. [Sidenote:
Ps. 85, 1.]_Inops_ enim _et pauper sum_; [Sidenote: Rom. 10, 12.]_tu dives
in omnes invocantes te_, qui securus curam nostri geris. _Circumcide_ ab
omni temeritate omnique mendacio interiora et exteriora _labia mea_. Sint
castae deliciae {207} meae, Scripturae tuae; nec fallar in eis, nec fallam
ex eis. Domine attende; et miserere, Domine Deus meus, lux caecorum et
virtus infirmorum, statimque lux videntium et virtus fortium; attende
animam meam, et audi [Sidenote: Ps. 130, 1.]_clamantem de profundo_. Nam
nisi adsint et in profundo aures tuae, quo ibimus? quo clamabimus?
[Sidenote: Ps. 73, 16.]_Tuus est dies, et tua est nox_: ad nutum tuum
momenta transvolant. Largire inde spatium meditationibus nostris in _abdita
legis tuae_, neque adversus pulsantes claudas eam. Neque enim frustra
scribi voluisti tot paginarum opaca secreta[296]; aut non habent illae
[Sidenote: Ps. 28, 9.]_silvae cervos_[297] suos recipientes se in eas et
resumentes, ambulantes et pascentes, recumbentes* et ruminantes[298]. O
Domine, _perfice_ me, et _revela_ mihi _eas_. Ecce vox tua gaudium meum,
vox tua super affluentiam voluptatum*. Da quod amo: amo enim; et hoc tu
dedisti. Ne dona tua deseras, nec herbam tuam spernas sitientem. Confitear
tibi quidquid invenero in Libris tuis; et _audiam vocem laudis_ et te
bibam, et [Sidenote: Ps. 25, 7.]_considerem mirabilia de lege tua_, ab
usque [Sidenote: Ps. 118, 18.]_principio in quo fecisti coelum et terram_,
usque ad regnum tecum perpetuum sanctae civitatis tuae.

4. Domine, miserere mei, et exaudi desiderium meum. Puto enim quod non sit
de terra, non de auro et argento et de lapidibus, aut decoris vestibus, aut
honoribus et potestatibus, aut voluptatibus carnis, neque de necessariis
corpori et huic vitae peregrinationis nostrae, quae omnia nobis [Sidenote:
Mat. 6, 33.]_apponuntur quaerentibus regnum et justitiam tuam_. Vide,
Domine Deus, meus, unde sit desiderium meum. [Sidenote: Ps. 118,
85.]_Narraverunt mihi injusti delectationes, sed non sicut lex tua,
Domine._ Ecce unde est desiderium meum. Vide, Pater, aspice, et vide, et
approba; et placeat in conspectu misericordiae tuae invenire me gratiam
ante te, ut aperiantur pulsanti mihi interiora sermonum tuorum. Obsecro per
Dominum nostrum Jesum Christum filium tuum, [Sidenote: Ps. 79, 18.]_virum
dexterae tuae, filium hominis, quem confirmasti tibi_ mediatorem tuum et
nostrum; per quem nos quaesisti {208} non quaerentes te, quaesisti autem ut
quaereremus te; [Sidenote: Joh. 1, 3.]_Verbum tuum per quod fecisti omnia_,
in quibus et me; Unicum tuum per quem vocasti in adoptionem populum
credentium, in quo et me: per eum te obsecro [Sidenote: Rom. 8, 34.]_qui
sedet ad dexteram tuam et te interpellat pro nobis, [Sidenote: Col. 2,
3.]in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi_. Ipsos*
quaero in Libris tuis. [Sidenote: Joh. 5, 46.]_Moyses de illo scripsit_:
hoc ipse ait; hoc Veritas ait.

[Sidenote: III. Quae scripsit Moyses de creatione coeli et terrae,
intelligere non potest nisi donante Deo.]

5. Audiam et intelligam quomodo [Sidenote: Gen. 1, 1.]_in principio fecisti
coelum et terram_. Scripsit hoc Moyses, scripsit et abiit, transivit hinc a
te ad te*; neque nunc ante me est. Nam si esset, tenerem eum, et rogarem
eum, et per te obsecrarem ut mihi ista panderet; et praeberem aures
corporis mei sonis erumpentibus ex ore ejus. Et si Hebraea voce loqueretur,
frustra pulsaret sensum meum, nec inde mentem meam quidquam tangeret; si
autem Latine, scirem quid diceret. Sed unde scirem an verum diceret? Quod
si et hoc scirem, num ab illo scirem? Intus utique mihi, intus in domicilio
cogitationis, nec Hebraea, nec Graeca, nec Latina, nec barbara veritas,
sine oris et linguae organis, sine strepitu syllabarum diceret, Verum
dicit: et ego statim certus confidenter illi homini tuo dicerem, Verum
dicis. Cum ergo illum interrogare non possim, te, te quo plenus vera dixit,
Veritas, rogo; te, Deus meus, rogo parce peccatis meis; et qui illi servo
tuo dedisti haec dicere da et mihi haec intelligere.

[Sidenote: IV. Creatura clamat creatorem Deum.]

6. Ecce sunt coelum et terra: clamant quod facta sint; mutantur enim atque
variantur. Quidquid autem factum non est et tamen est, non est in eo*
quidquam quod ante non erat, quod est mutari atque variari[299]. Clamant
etiam quod seipsa non fecerint: Ideo sumus, quia facta sumus; non ergo
eramus antequam essemus, ut fieri possemus a nobis. Et vox dicentium est
ipsa evidentia. Tu ergo, Domine, fecisti ea qui pulcher es, pulchra sunt
enim; qui bonus es, bona sunt enim; qui es, sunt enim. Nec ita pulchra
sunt, nec ita bona sunt nec ita sunt, sicut tu, conditor eorum; cui*
comparata, nec pulchra sunt, nec bona sunt, nec sunt. Scimus haec, gratias
tibi. Et scientia nostra scientiae tuae comparata, ignorantia est.

[Sidenote: V. Ex nihilo conditus mundus.]

7. Quomodo autem _fecisti coelum et terram_*, et quae machina tam grandis
operationis tuae? Non enim sicut homo {209} artifex formans corpus de
corpore, arbitratu animae valentis imponere utcumque speciem quam cernit in
semetipsa interno oculo[300]. Et unde hoc valeret, nisi quia tu fecisti
eam? Et imponit speciem jam existenti et habenti ut esset; veluti terrae,
aut lapidi, aut ligno, aut auro, aut id genus rerum cuilibet. Et unde ista
essent, nisi tu instituisses ea? Tu fabro corpus, tu animum membris
imperitantem fecisti; tu materiam unde facit aliquid; tu ingenium quo artem
capiat, et videat intus quid faciat foris; tu sensum corporis quo
interprete trajiciat ab animo ad materiam id quod facit, et renuntiet animo
quid factum sit; ut ille intus consulat praesidentem sibi veritatem, an
bene factum sit. Te laudant* haec omnia creatorem omnium: sed tu quomodo
facis ea? quomodo _fecisti_, Deus, _coelum et terram_? Non utique in coelo
neque in terra _fecisti coelum et terram_; neque in aere aut in aquis,
quoniam et haec pertinent ad coelum et terram: neque in universo mundo
fecisti universum mundum, quia non erat ubi fieret antequam fieret ut
esset. Nec manu tenebas aliquid unde _faceres coelum et terram_; nam unde
tibi hoc quod tu non feceras, unde aliquid faceres? Quid enim est, nisi
quia tu es? Ergo [Sidenote: Ps. 32, 9. 6.]_dixisti, et facta sunt_, atque
_in verbo tuo fecisti ea_.

[Sidenote: VI. Quomodo Deus dixit, ut fieret mundus.]

8. Sed quomodo dixisti? Numquid illo modo quo facta est vox de nube,
dicens: [Sidenote: Mat. 3, 17; et 17, 5.]_Hic est filius meus dilectus?_
Illa enim vox acta atque transacta est, coepta et finita. Sonuerunt
syllabae atque transierunt, secunda post primam, tertia post secundam,
atque inde ex ordine, donec ultima post caeteras, silentiumque post
ultimam. Unde claret atque eminet, quod creaturae motus expressit eam,
serviens aeternae voluntati tuae ipse temporalis. Et haec ad tempus facta
verba tua nuntiavit auris exterior menti prudenti, cujus auris interior
posita est ad aeternum Verbum tuum. At illa comparavit haec verba
temporaliter sonantia, cum aeterno in silentio Verbo tuo, et dixit: "Aliud
est, longe aliud est." Haec longe infra me sunt; nec sunt, quia fugiunt et
praetereunt: _Verbum autem Domini_* mei supra me _manet in aeternum_. Si
ergo verbis sonantibus et praetereuntibus dixisti ut _fieret coelum et
terra_, atque ita _fecisti coelum et terram_, erat jam creatura corporalis
ante coelum et terram, cujus motibus temporalibus temporaliter vox illa
percurreret. Nullum autem corpus ante coelum et terram: {210} aut si erat,
id certe sine transitoria voce feceras, unde transitoriam vocem faceres qua
diceres ut _fieret coelum et terra_. Quidquid enim illud esset unde talis
vox fieret, nisi abs te factum esset, omnino non esset. Ut ergo fieret
corpus unde verba ista fierent, quo verbo a te dictum est?

[Sidenote: VII. Verbum Dei coaeternum Deo.]

9. Vocas ergo nos ad intelligendum Verbum Deum apud te Deum, quod
sempiterne dicitur, et eo sempiterne dicuntur omnia: neque enim finitur
quod dicebatur, et dicitur aliud ut possint dici omnia; sed simul ac
sempiterne omnia[301]. Alioquin jam tempus et mutatio, et non vera
aeternitas, nec vera immortalitas. Hoc novi, Deus meus, et gratias ago.
Novi, confiteor tibi, Domine; mecumque novit et benedicit te quisquis
ingratus non est certae veritati. Novimus, Domine, novimus; quoniam
inquantum quidquid non est quod erat, et est quod non erat, intantum
moritur et oritur. Non ergo quidquam Verbi* tui cedit atque succedit
quoniam vere immortale atque aeternum est. Et ideo Verbo tibi coaeterno,
simul et sempiterne* dicis omnia quae dicis, et fit quidquid dicis ut fiat;
nec aliter, quam dicendo, facis: nec tamen simul et sempiterna fiunt omnia
quae dicendo facis.

[Sidenote: VIII. Verbum Dei ipsum est principium quo docemur omnem
veritatem.]

10. Cur quaeso, Domine Deus meus? Utcumque video; sed quomodo id eloquar
nescio: nisi quia omne quod esse incipit et esse desinit, tunc esse incipit
et tunc* desinit, quando debuisse incipere vel desinere in aeterna ratione
cognoscitur, ubi nec incipit aliquid nec desinit. Ipsum est Verbum tuum,
quod et [Sidenote: Joh. 8, 25.]_Principium[302] est quia* et loquitur
nobis_. Sic in Evangelio per carnem ait; et hoc insonuit foris auribus
hominum, ut crederetur, et intus quaereretur, et inveniretur in aeterna
veritate, ubi omnes discipulos bonus et solus magister docet. Ibi audio
vocem tuam, Domine, dicentis* mihi, quoniam ille loquitur nobis qui docet
nos. Qui autem non docet nos, etiam si loquitur, non nobis loquitur. Quis
porro nos docet, nisi stabilis veritas? Quia et per creaturam {211}
mutabilem cum admonemur, ad veritatem stabilem ducimur; ubi* vere discimus
cum [Sidenote: Joh. 3, 29.]_stamus et audimus eum, et gaudio gaudemus
propter vocem sponsi_, reddentes nos unde sumus. Et ideo Principium, quia
nisi maneret, cum erraremus non esset quo rediremus[303]. Cum autem redimus
ab errore, cognoscendo utique redimus; ut autem cognoscamus, docet nos,
_quia Principium_ est, et _loquitur nobis_.

[Sidenote: IX. Quomodo Verbum Dei loquatur cordi.]

11. _In_ hoc _Principio, fecisti, Deus, coelum et terram_, in Verbo tuo, in
Filio tuo, in Virtute tua, in Sapientia tua, in Veritate tua, miro modo
dicens, et miro modo faciens. Quis comprehendet? quis enarrabit? Quid est
illud quod interlucet mihi, et percutit cor meum sine laesione; et
inhorresco, et inardesco? Inhorresco inquantum dissimilis ei sum; inardesco
inquantum similis ei sum. Sapientia, sapientia* ipsa est, quae interlucet
mihi, discindens nubilum meum, quod me rursus cooperit deficientem ab ea,
caligine atque aggere poenarum mearum; quoniam sic [Sidenote: Ps. 30,
11.]_infirmatus est in egestate* vigor meus_, ut non sufferam bonum meum,
donec tu, Domine, qui [Sidenote: Ps. 102, 3-5.]_propitius factus es omnibus
iniquitatibus meis_, etiam _sanes omnes languores meos_; quia et _redimes
de corruptione vitam meam, et coronabis me in miseratione et misericordia,
et satiabis in bonis desiderium meum; quoniam renovabitur juventus mea
sicut aquilae_. _Spe enim salvi facti sumus_, et promissa tua [Sidenote:
Rom. 8, 24. 25.]_per patientiam exspectamus_. Audiat te intus sermocinantem
qui potest; ego fidenter ex oraculo tuo clamabo: [Sidenote: Ps. 103,
24.]_Quam magnificata sunt opera tua Domine, omnia in Sapientia fecisti!_
et illa _Principium_, et _in_ eo _Principio fecisti coelum et terram_.

[Sidenote: X. Obtrectantes quid faceret Deus antequam coelum et terram
conderet.]

12. Nonne ecce pleni sunt vetustatis suae qui nobis dicunt: "Quid faciebat
Deus antequam faceret coelum et terram?" "Si enim vacabat," inquiunt, "et
non operabatur aliquid, non sic semper et deinceps, quemadmodum retro
semper cessavit ab opere? Si enim ullus motus in Deo novus exstitit*, et
voluntas nova ut creaturam conderet quam nunquam ante condiderat; quomodo
iam vera aeternitas, ubi oritur voluntas quae non erat? Neque enim voluntas
Dei creatura est, sed ante creaturam; quia non crearetur aliquid, nisi
{212} creatoris voluntas praecederet. Ad ipsam ergo Dei substantiam
pertinet voluntas ejus. Quod si exortum est aliquid in Dei substantia quod
prius non erat; non veraciter dicitur aeterna illa substantia: si autem
voluntas Dei sempiterna erat ut esset creatura; cur non sempiterna et
creatura?"

[Sidenote: XI. Objectioni respondet quod aeternitas Dei nescit tempora.]

13. Qui haec dicunt, nondum te intelligunt, o Sapientia Dei, lux mentium;
nondum intelligunt, quomodo fiant quae per te, atque in te fiunt: et
conantur aeterna sapere; sed adhuc in praeteritis et futuris rerum motibus
cor eorum volitat, et adhuc vanum est. Quis tenebit illud, et figet illud,
ut paululum stet, et paululum rapiat splendorem semper stantis
aeternitatis, et comparet cum temporibus nunquam stantibus, et videat esse
incomparabilem; et videat longum tempus, nisi ex multis praetereuntibus
motibus, qui simul extendi non possunt, longum non fieri; non autem
praeterire* quidquam in aeterno, sed totum esse praesens; nullum vero
tempus totum esse praesens: et videat omne praeteritum propelli ex futuro,
et omne futurum ex praeterito consequi; et omne praeteritum ac futurum ab
eo quod semper est praesens, creari et excurrere? Quis tenebit cor hominis,
ut stet, et videat quomodo stans dictet et futura et praeterita tempora,
nec futura nec praeterita aeternitas? Numquid manus mea valet hoc, aut
manus oris mei per loquelas agit tam grandem rem?

[Sidenote: XII. Deus fecerit ante mundi creationem.]

14. Ecce respondeo dicenti, "Quid faciebat Deus antequam _faceret coelum et
terram_?" respondeo non illud quod quidam respondisse perhibetur
joculariter, eludens quaestionis violentiam: "Alta," inquit, "scrutantibus
gehennas parabat." Aliud est videre, aliud* ridere; haec non respondeo.
Libentius enim responderim, "Nescio," quod nescio; quam illud unde
irridetur qui alta interrogavit, et laudatur qui falsa respondit. Sed dico
te, Deus noster, omnis creaturae creatorem. Et si coeli et terrae nomine
omnis creatura intelligitur; audenter dico, "Antequam _faceret Deus coelum
et terram_, non faciebat aliquid: si enim faciebat, quid nisi creaturam
faciebat?" Et utinam sic sciam, quidquid utiliter scire cupio, quemadmodum
scio quod nulla fiebat creatura*, antequam fieret ulla creatura.

15. At si cujusquam volatilis sensus vagatur per imagines retro temporum,
et te Deum omnipotentem et omnicreantem {213} et omnitenentem, coeli et
terrae artificem, ab opere tanto, antequam id faceres, per innumerabilia
saecula cessasse miratur; evigilet atque attendat, quia falsa miratur. Nam
unde poterant innumerabilia saecula praeterire, quae ipse non feceras, cum
sis omnium saeculorum auctor et conditor? aut quae tempora fuissent quae
abs te condita non essent[304]? aut quomodo praeterirent, si nunquam
fuissent? Cum ergo sis operator omnium temporum, si fuit aliquod tempus
antequam _faceres coelum et terram_, cur dicitur quod ab opere cessabas?
Idipsum enim tempus tu feceras, nec praeterire potuerunt tempora antequam
faceres tempora. Si autem ante coelum et terram nullum erat tempus, cur
quaeritur quid tunc faciebas? Non enim erat Tunc, ubi non erat tempus.

[Sidenote: XIII. Quod ante tempora a Deo creata nullum tempus fuerit.]

16. Nec tu tempore tempora praecedis, alioquin non omnia tempora
praecederes. Sed praecedis omnia praeterita celsitudine semper praesentis
aeternitatis; et superas omnia futura, quia illa futura sunt, et cum
venerint, praeterita erunt; [Sidenote: Ps. 110, 28.]_tu autem idem ipse es,
et anni tui non deficiunt_. Anni tui nec eunt nec veniunt; isti enim nostri
et eunt et veniunt, ut omnes veniant. Anni tui omnes simul stant, quoniam
stant; nec euntes a venientibus excluduntur, quia non transeunt: isti autem
nostri omnes erunt, cum omnes non erunt. Anni tui dies unus; et dies tuus
non quotidie, sed hodie, quia hodiernus tuus non cedit crastino; neque enim
succedit hesterno. Hodiernus tuus aeternitas[305]; ideo coaeternum
genuisti, cui dixisti, [Sidenote: Ps. 2, 7; Heb. 5, 5.]_Ego hodie genui
te._ Omnia tempora tu fecisti, et ante omnia tempora tu es; nec aliquo
tempore non erat tempus.

[Sidenote: XIV. Temporis differentiae tres.]

17. Nullo ergo tempore non feceras aliquid, quia ipsum tempus tu feceras.
Et nulla tempora tibi coaeterna sunt, quia tu permanes: at illa si
permanerent, non essent tempora. Quid est enim tempus? Quis hoc facile
breviterque explicaverit? Quis hoc, ad verbum de illo proferendum, vel
cogitatione comprehenderit? Quid autem familiarius et notius in loquendo
commemoramus quam tempus? Et intelligimus utique cum id loquimur,
intelligimus etiam cum alio loquente id audimus. Quid est ergo tempus? Si
nemo ex me quaerat, scio; si quaerenti explicare velim nescio: fidenter
tamen {214} dico scire me, quod si nihil praeteriret, non esset praeteritum
tempus; et si nihil adveniret, non esset futurum tempus; et si nihil esset,
non esset praesens tempus. Duo ergo illa tempora, praeteritum et futurum
quomodo sunt, quando et praeteritum jam non est, et futurum nondum est?
Praesens autem si semper esset praesens, nec in praeteritum transiret; jam
non esset tempus, sed aeternitas. Si ergo praesens, ut tempus sit, ideo fit
quia in praeteritum transit; quomodo et hoc esse dicimus, cui causa ut sit,
illa est quia non erit; ut scilicet non vere dicamus tempus esse, nisi quia
tendit non esse*?

[Sidenote: XV. Mensura temporis in quo.]

18. Et tamen dicimus longum tempus, et breve tempus; neque hoc nisi de
praeterito aut futuro dicimus. Praeteritum tempus longum, verbi gratia,
vocamus ante centum annos; futurum itidem longum, post centum annos. Breve
autem praeteritum, sicut puta, dicimus ante decem dies; et breve futurum,
post decem dies. Sed quo pacto longum est aut breve, quod non est?
Praeteritum enim jam non est, et futurum nondum est. Non itaque dicamus,
"Longum est;" sed dicamus de praeterito, "Longum fuit," et de futuro,"
Longum erit." Domine meus, lux mea, nonne et hic veritas tua deridebit
hominem? Quod enim longum fuit praeteritum tempus, cum jam esset
praeteritum longum fuit, an cum adhuc praesens esset? Tunc enim poterat
esse longum, quando erat quod esset longum: praeteritum vero jam non erat;
unde nec longum esse poterat, quod omnino non erat. Non ergo dicamus,
"Longum fuit praeteritum tempus;" neque enim inveniemus quid fuerit longum,
quando ex quo praeteritum est, non est: sed dicamus, "Longum fuit illud
praesens tempus;" quia cum praesens esset, longum erat. Nondum enim
praeterierat ut non esset, et ideo erat quod longum esse posset. Postea
vero quam praeteriit, simul et longum esse destitit, quod esse destitit.

19. Videamus ergo, o anima humana, utrum praesens tempus possit esse
longum; datum enim tibi est sentire moras atque metiri. Quid respondebis
mihi? An centum anni praesentes longum tempus est? Vide prius utrum possint
praesentes esse centum anni. Si enim primus eorum annus agitur, ipse
praesens est; nonaginta vero et novem futuri sunt, et ideo nondum sunt: si
autem secundus annus agitur; jam unus est {215} praeteritus, alter
praesens, caeteri futuri. Atque ita* mediorum quemlibet centenarii hujus
numeri annum praesentem posuerimus; ante illum praeteriti erunt, post illum
futuri: quocirca centum anni praesentes esse non poterunt*. Vide saltem
utrum qui agitur unus, ipse sit praesens. Et ejus enim si primus agitur
mensis, futuri sunt caeteri; si secundus, jam et primus praeteriit, et
reliqui nondum sunt. Ergo nec annus qui agitur, totus est praesens; et si
non totus est praesens, non est annus praesens. Duodecim enim menses annus
est, quorum quilibet unus mensis qui agitur, ipse praesens est; caeteri
autem, praeteriti aut futuri. Quanquam neque mensis qui agitur, praesens
est, sed unus dies: si primus, futuris caeteris; si novissimus, praeteritis
caeteris; si mediorum quilibet, inter praeteritos et futuros.

20. Ecce praesens tempus quod solum inveniebamus longum appellandum, vix ad
unius diei spatium contractum est. Sed discutiamus etiam ipsum, quia nec
unus dies totus est praesens. Nocturnis enim et diurnis horis omnibus
viginti quatuor expletur, quarum prima caeteras futuras habet, novissima
praeteritas; aliqua vero interjectarum ante se praeteritas, post se
futuras. Et ipsa una hora fugitivis particulis agitur; quidquid ejus
avolavit, praeteritum est; quidquid ei* restat, futurum. Si quid
intelligitur temporis, quod in nullas jam vel in minutissimas momentorum
partes dividi possit, id solum est quod praesens dicatur. Quod tamen ita
raptim a futuro in praeteritum transvolat, ut nulla morula extendatur. Nam
si extenditur, dividitur in praeteritum et futurum: praesens autem nullum
habet spatium. Ubi est ergo tempus quod longum dicamus? An futurum? Non
quidem dicimus, "Longum est," quia nondum est quod longum sit; sed dicimus,
"Longum erit." Quando igitur erit? Si enim et tunc cum adhuc futurum erit,
non erit longum; quia quod sit longum, nondum erit: si autem tunc erit
longum cum ex futuro, quod nondum est, esse jam coeperit, et praesens
factum erit, ut possit esse quod longum sit; jam superioribus vocibus
clamat praesens tempus, longum se esse non posse.

[Sidenote: XVI. Quale tempus metiri liceat, et quale non.]

21. Et tamen, Domine, sentimus intervalla temporum, et comparamus sibimet,
et dicimus alia longiora, et alia breviora. Metimur etiam quanto sit
brevius aut longius illud tempus quam illud; et respondemus duplum esse hoc
vel triplum, {216} illud autem simplum, aut tantum hoc esse quantum illud.
Sed praetereuntia metimur tempora cum sentiendo metimur; praeterita vero
quae jam non sunt, aut futura quae nondum sunt, quis metiri potest? nisi
forte audebit quis dicere metiri posse quod non est. Cum ergo praeterit
tempus, sentiri et metiri potest; cum autem praeterierit, quoniam non est,
non potest.

[Sidenote: XVII. Ubi tempus praeteritum et futurum.]

22. Quaero, Pater, non affirmo: Deus meus, praeside mihi et rege me.
"Quisnam est qui dicat mihi non esse tria tempora, sicut pueri didicimus,
puerosque docuimus, praeteritum, praesens, et futurum; sed tantum praesens,
quoniam illa duo non sunt? An et ipsa sunt, sed ex aliquo procedit occulto,
cum ex futuro fit praesens; et in aliquod recedit occultum, cum ex
praesenti fit praeteritum? Nam ubi ea viderunt qui futura cecinerunt, si
nondum sunt? Neque enim potest videri id quod non est. Et qui narrant
praeterita, non utique narrarent*, si animo illa non cernerent: quae si
nulla essent cerni omnino non possent. Sunt ergo et futura et praeterita."

[Sidenote: XVIII. Quomodo praeterita et futura tempora sint praesentia.]

23. Sine me, Domine, amplius quaerere; spes mea, non conturbetur intentio
mea. Si enim sunt futura et praeterita, volo scire ubi sint. Quod si nondum
valeo, scio tamen ubicumque sunt, non ibi ea futura esse, aut praeterita,
sed praesentia. Nam si et ibi futura sunt, nondum ibi sunt; si et ibi
praeterita sunt, jam non ibi sunt. Ubicumque ergo sunt quaecumque sunt, non
sunt nisi praesentia. Quanquam praeterita cum vera narrantur, ex memoria
proferuntur non res ipsae quae praeterierunt, sed verba concepta ex
imaginibus earum, quae in animo velut vestigia per sensus praetereundo
fixerunt. Pueritia quippe mea quae jam non est, in tempore praeterito est
quod jam non est, imaginem vero ejus cum eam recolo et narro, in praesenti
tempore intueor, quia est adhuc in memoria mea. Utrum similis causa sit
etiam praedicendorum futurorum, ut rerum quae nondum sunt, jam existentes
praesentiantur imagines*; confiteor, Deus meus, nescio. Illud sane scio,
nos plerumque praemeditari futuras actiones nostras, eamque
praemeditationem esse praesentem, actionem autem quam praemeditamur nondum
esse, quia futura est; quam cum aggressi fuerimus, et quod praemeditabamur
agere coeperimus, tunc erit illa actio, quia tunc non futura sed praesens
est*. {217}

24. Quoquo modo se itaque habeat arcana praesensio futurorum, videri nisi
quod est non potest. Quod autem jam est, non futurum sed praesens est. Cum
ergo videri dicuntur futura, non ipsa quae nondum sunt, id est quae futura
sunt, sed eorum causae, vel signa forsitan videntur, quae jam sunt; ideo
non futura, sed praesentia sunt jam videntibus, ex quibus futura
praedicantur animo concepta. Quae rursus conceptiones jam sunt, et eas
praesentes apud se intuentur qui illa praedicunt. Loquatur mihi aliquod
exemplum tanta rerum numerositas. Intueor auroram, oriturum solem
praenuntio: quod intueor, praesens est; quod praenuntio, futurum: non sol
futurus qui jam est, sed ortus ejus qui nondum est: tamen etiam ortum ipsum
nisi animo imaginarer, sicut modo cum id loquor, non eum possem praedicere.
Sed nec illa aurora quam in coelo video, solis ortus est, quamvis eum
praecedat; nec illa imaginatio in animo meo: quae duo praesentia cernuntur,
ut futurus ille ante dicatur. Futura ergo nondum sunt; et si nondum sunt,
non sunt: et si non sunt, videri omnino non possunt; sed praedici possunt
ex praesentibus, quae jam sunt, et videntur.

[Sidenote: XIX. Non capit modum, quo Deus docet futura.]

25. Tu itaque, regnator creaturae tuae, quis est modus quo doces animas ea
quae futura sunt? docuisti enim Prophetas tuos. Quisnam ille modus est quo
doces futura, cui futurum quidquam non est; vel potius de futuris doces
praesentia? Nam quod non est, nec doceri utique potest. Nimis longe est
modus iste ab acie mea; [Sidenote: Ps. 138, 6.]_invaluit ex me, non potero
ad illum_; potero autem ex te, cum dederis tu, _dulce lumen_ occultorum*
_oculorum meorum_.

[Sidenote: XX. Differentiae temporis quomodo nominandae.]

26. Quod autem nunc liquet et claret, nec futura sunt, nec praeterita. Nec
proprie dicitur, Tempora sunt tria; praeteritum, praesens et futurum: sed
fortasse proprie diceretur, Tempora sunt tria; praesens de praeteritis,
praesens de praesentibus, praesens de futuris. Sunt enim haec in anima tria
quaedam, et alibi ea non video; praesens de praeteritis memoria, praesens
de praesentibus contuitus, praesens de futuris exspectatio. Si haec
permittimur dicere, tria tempora video, fateorque* tria sunt. Dicatur
etiam, Tempora sunt tria, praeteritum, praesens et futurum; sicut abutitur
consuetudo, dicatur: ecce non curo, nec resisto, nec reprehendo; dum tamen
intelligatur quod dicitur, neque id quod futurum est, {218} esse jam, neque
id quod praeteritum est. Pauca sunt enim quae proprie loquimur, plura non
proprie; sed agnoscitur quid velimus.

[Sidenote: XXI. Quomodo tempus liceat metiri.]

27. Dixi ergo paulo ante, praetereuntia tempora metimur, ut possimus dicere
duplum esse hoc temporis ad illud simplum, aut tantum hoc quantum illud, et
si quid aliud de partibus temporum possumus renuntiare metiendo. Quocirca,
ut dicebam, praetereuntia metimur tempora. Et si quis mihi dicat, "Unde
scis?" respondeam, "Scio quia metimur, nec metiri quae non sunt possumus,
et non sunt praeterita vel futura. Praesens vero tempus quomodo metimur,
quando non habet spatium? Metitur ergo cum praeterit, cum autem
praeterierit, non metitur*; quid enim metiatur, non erit. Sed unde et qua
et quo praeterit, cum metitur? Unde, nisi ex futuro? qua, nisi per
praesens? quo, nisi in praeteritum? Ex illo ergo quod nondum est, per illud
quod spatio caret, in illud quod jam non est. Quid autem metimur, nisi
tempus in aliquo spatio? Neque enim dicimus simpla, et dupla, et tripla, et
aequalia, et si quid hoc modo in tempore dicimus, nisi spatia temporum. In
quo ergo spatio metimur tempus praeteriens? Utrum in futuro, unde
praeterit? Sed quod nondum est, non metimur. An in praesenti, qua
praeterit? Sed nullum spatium non metimur. An in praeterito, quo praeterit?
Sed quod jam non est, non metimur.

[Sidenote: XXII. Petit aenigmatis istius solutionem a Deo.]

28. Exarsit animus meus nosse istud implicatissimum aenigma. Noli claudere,
Domine Deus meus bone Pater, per Christum obsecro, noli claudere desiderio
meo ista, et usitata et abdita, quominus in ea penetret, et dilucescant
allucente misericordia tua, Domine. Quem percunctabor de his? et cui
fructuosius confitebor* imperitiam meam, nisi tibi cui non sunt molesta
studia mea, flammantia vehementer in Scripturas tuas? Da quod amo: amo
enim, et hoc tu dedisti. Da, Pater, qui vere* [Sidenote: Mat. 7, 11.]_nosti
data bona dare filiis tuis_. Da, quoniam suscepi cognoscere*, [Sidenote:
Ps. 72, 16.]_et labor est ante me_, donec aperias. Per Christum obsecro, in
nomine ejus Sancti sanctorum, nemo mihi obstrepat. Et [Sidenote: Ps. 115,
1.]_ego credidi, propter quod et loquor_. Haec est spes mea; ad hanc vivo*
ut [Sidenote: Ps. 26, 4.]_contempler delectationem Domini_. Ecce [Sidenote:
Ps. 38, 6.]_veteres posuisti dies meos_, et transeunt; et quomodo, nescio.
Et dicimus, Tempus et tempus, tempora et tempora; Quamdiu dixit hoc ille,
quamdiu fecit hoc ille; {219} et, Quam longo tempore illud non vidi! et,
Duplum temporis habet haec syllaba ad illam simplam brevem. Dicimus haec,
et audimus haec; et intelligimur, et intelligimus. Manifestissima et
usitatissima sunt; et eadem rursus nimis latent, et nova est inventio
eorum.

[Sidenote: XXIII. Quid sit tempus.]

29. Audivi a quodam homine docto, quod solis et lunae ac siderum motus,
ipsa sint tempora; et nil annui*. Cur enim non potius omnium corporum motus
sint tempora? An vero si cessarent coeli lumina, et moveretur rota figuli,
non esset tempus quo metiremur eos gyros, et diceremus aut aequalibus
morulis agi; aut si alias tardius, alias velocius moveretur, alios magis
diuturnos esse, alios minus? Aut cum hoc diceremus, non et nos in tempore
loqueremur, aut essent in verbis nostris aliae longae syllabae, aliae
breves, nisi quia illae longiore tempore sonuissent, istae breviore? Deus,
dona hominibus videre in parvo communes notitias rerum parvarum atque
magnarum. [Sidenote: Gen. 1, 14.]_Sunt et sidera et luminaria coeli in
signis, et in temporibus, et in annis, et in diebus_: sunt vero; sed nec
ego dixerim circuitum illius ligneolae* rotae diem esse, nec tamen ideo
tempus non esse ille dixerit.

30. Ego scire cupio vim naturamque temporis, quo metimur corporum motus, et
dicimus illum motum, verbi gratia, tempore duplo esse diuturniorem quam
istum. Nam quaero, quoniam dies dicitur, non tantum mora solis super
terram, secundum quod aliud est dies, aliud nox, sed etiam totius* ejus
circuitus ab oriente usque ad orientem, secundum quod dicimus, 'Tot dies
transierunt;' cum suis enim noctibus dicuntur tot dies, nec extra
reputantur spatia noctium: quoniam ergo dies expletur motu solis, atque
circuitu ab oriente usque ad orientem; quaero utrum motus ipse sit dies, an
mora ipsa quanta peragitur, an utrumque. Si enim primum dies esset; dies
ergo esset etiamsi tanto spatio temporis sol cursum illum peregisset,
quantum est horae unius. Si secundum; non ergo esset dies, si ab ortu solis
usque in ortum alterum, tam brevis mora esset quam est horae unius; sed
vicies et quater circumiret sol ut expleret diem. Si utrumque; nec ille
appellaretur dies, si horae spatio sol totum suum gyrum circumiret; nec
ille*, si sole cessante tantum temporis praeteriret, quanto peragere sol
totum ambitum de mane in mane assolet. Non itaque nunc quaeram, quid sit
illud quod vocatur dies, sed {220} quid sit tempus quo metientes solis
circuitum, diceremus eum dimidio spatio temporis peractum minus quam solet,
si tanto spatio temporis peractus esset, quanto peraguntur horae duodecim;
et utrumque tempus comparantes diceremus illud simplum, hoc duplum, etiamsi
aliquando illo simplo, aliquando isto duplo sol ab oriente usque ad
orientem circumiret. Nemo ergo mihi dicat coelestium corporum motus esse
tempora: quia et cujusdam voto cum sol stetisset; [Sidenote: Jos. 10,
13.]ut victoriosum* praelium perageret, sol stabat, sed tempus ibat. Per
suum quippe spatium temporis, quod ei sufficeret, illa pugna gesta atque
finita est. Video igitur tempus quamdam esse distentionem. Sed video, an
videre mihi videor? Tu demonstrabis, Lux, Veritas.

[Sidenote: XXIV. Tempus est quo metimur motum corporis.]

31. Jubes ut approbem si quis dicat tempus esse motum corporis? Non jubes.
Nam corpus nullum, nisi in tempore, moveri audio: tu dicis. Ipsum autem
corporis motum tempus esse non audio: non tu dicis. Cum enim movetur
corpus, tempore metior quamdiu moveatur, ex quo moveri incipit donec
desinat. Et si non vidi ex quo coepit, et perseverat moveri, ut non videam
cum desinit; non valeo metiri, nisi forte ex quo videre incipio donec
desinam. Quod si diu video, tantummodo longum tempus esse renuntio, non
autem quantum sit; quia et quantum cum* dicimus, collatione dicimus; velut,
'Tantum hoc, quantum illud;' aut, 'Duplum hoc ad illud' et si quid aliud
isto modo. Si autem notare potuerimus locorum spatia, unde et quo veniat
corpus quod movetur, vel partes ejus, si tanquam in torno movetur, possumus
dicere quantum sit temporis, ex quo ab illo loco usque ad illum locum motus
corporis vel partis ejus effectus est. Cum itaque aliud sit motus corporis,
aliud quo metimur quamdiu sit; quis non sentiat quid horum potius tempus
dicendum sit? Nam si et* varie corpus aliquando movetur, aliquando stat;
non solum motum ejus, sed etiam statum tempore metimur; et dicimus, 'Tantum
stetit, quantum motum est;' aut, 'Duplo vel triplo stetit, ad id quod motum
est;' et si quid aliud nostra dimensio sive comprehenderit sive
existimaverit, ut dici solet, plus minus. Non est ergo tempus corporis
motus.

[Sidenote: XXV. Rursus Deum interpellat.]

32. Et confiteor tibi, Domine, adhuc ignorare me quid sit tempus; et rursus
confiteor tibi, Domine, scire me in tempore {221} ista dicere, et diu me
jam loqui de tempore, atque id* ipsum diu non esse diu nisi mora temporis.
Quomodo igitur hoc scio, quando quid sit tempus nescio? An forte nescio
quemadmodum dicam quod scio? Hei mihi qui nescio saltem quid nesciam! Ecce,
Deus meus, coram te, quia non mentior; sicut loquor, ita est cor meum. Tu
illuminabis lucernam meam, Domine Deus meus, [Sidenote: Ps. 17,
25.]_illuminabis tenebras meas_.

[Sidenote: XXVI. Quomodo tempus metimur.]

33. Nonne tibi confitetur anima mea confessione veridica metiri me tempora?
Itane, Deus meus, metior, et quid metiar nescio? Metior motum corporis
tempore; item* ipsum tempus non metior? An vero corporis motum metirer
quamdiu sit, et quamdiu hinc illuc perveniat, nisi tempus in quo movetur
metirer? Ipsum ergo tempus unde metior? An tempore breviore metimur
longius, sicut spatio cubiti spatium transtri? Sic enim videmur spatio
brevis syllabae metiri spatium longae syllabae, atque id duplum dicere. Ita
metimur spatia carminum spatiis versuum, et spatia versuum spatiis pedum,
et spatia pedum spatiis syllabarum, et spatia longarum spatiis brevium: non
in paginis (nam eo modo loca metimur, non tempora), sed cum voces
pronuntiando transeunt, et dicimus, 'Longum carmen est, nam tot versibus
contexitur; longi versus, nam tot pedibus constant; longi pedes, nam tot
syllabis tenduntur; longa syllaba est, nam dupla est ad brevem.' Sed neque
ita comprehenditur certa mensura temporis; quandoquidem fieri potest, ut
ampliori spatio temporis personet versus brevior si productius
pronuntietur, quam longior si correptius. Ita carmen, ita pes, ita syllaba.
Inde mihi visum est, nihil esse aliud tempus quam distentionem: sed cujus
rei, nescio; et mirum si non ipsius animi. Quid enim metior, obsecro, Deus
meus, et dico aut indefinite, 'Longius est hoc tempus quam illud;' aut
etiam definite, 'Duplum est hoc ad illud*?' Tempus metior, scio: sed non
metior futurum, quia nondum est; non metior praesens, quia nullo spatio
tenditur; non metior praeteritum, quia jam non est. Quid ergo metior? An
praetereuntia tempora, non praeterita? sic enim dixeram.

[Sidenote: XXVII. Quomodo metimur tempus permanens in animo.]

34. Insiste, anime meus, et attende fortiter: Deus adjutor noster;
[Sidenote: Ps. 99, 3.]_ipse fecit nos, et non ipsi nos_. Attende ubi
albescit veritas. Ecce puta*, vox corporis incipit sonare, et sonat, et
adhuc sonat, et ecce desinit; jamque silentium est, et vox {222} illa
praeterita est, et non est jam vox. Futura erat antequam sonaret, et non
poterat metiri, quia nondum erat, et nunc non potest, quia jam non est.
Tunc ergo poterat cum sonabat, quia tunc erat quae metiri posset. Sed et
tunc non stabat; ibat enim et praeteribat. An ideo magis poterat?
Praeteriens enim tendebatur in aliquod spatium temporis quo metiri posset,
quoniam praesens nullum habet spatium. Si ergo tunc poterat, ecce puta,
altera coepit sonare, et adhuc sonat, continuato tenore* sine ulla
distinctione: metiamur eam dum sonat; cum enim sonare cessaverit, jam
praeterita erit, et non erit quae possit metiri; metiamur plane, et dicamus
quanta sit. Sed adhuc sonat, nec metiri potest nisi ab initio sui quo
sonare coepit, usque ad finem quo desinit. Ipsum quippe intervallum metimur
ab aliquo initio usque ad aliquem finem. Quapropter vox quae nondum finita
est, metiri non potest, ut dicatur quam longa vel brevis sit; nec dici aut
aequalis alicui, aut ad aliquam simpla vel dupla, vel quid aliud. Cum autem
finita fuerit, jam non erit. Quo pacto igitur metiri poterit? Et metimur
tamen tempora; nec ea quae nondum sunt, nec ea quae jam non sunt, nec ea
quae nulla mora extenduntur, nec ea quae terminos non habent: nec futura
ergo nec praeterita, nec praesentia, nec praetereuntia tempora metimur; et
metimur tamen tempora.

35. "Deus creator omnium;" versus iste octo syllabarum, brevibus et longis
alternat syllabis. Quatuor itaque breves; prima, tertia, quinta, septima,
simplae sunt ad quatuor longas; secundam, quartam, sextam, octavam. Hae
singulae ad illas singulas duplum habent temporis; pronuntio*, renuntio, et
ita est quantum sentitur sensu manifesto. Quantum sensus manifestus est,
brevi syllaba longam metior, eamque sentio habere bis tantum. Sed cum
altera post alteram sonat, si prior brevis, longa posterior, quomodo tenebo
brevem, et quomodo eam longae metiens applicabo, ut inveniam quod bis
tantum habeat; quandoquidem longa sonare non incipit, nisi brevis sonare
destiterit? Ipsamque longam num praesentem metior, quando nisi finitam non
metior? Ejus autem finitio, praeteritio est. Quid ergo est quod metiar? Ubi
est, qua* metior, brevis? ubi est longa quam metior? Ambae sonuerunt,
avolaverunt, praeterierunt, jam non sunt; et ego metior, fidenterque
respondeo, quantum exercitato sensu fiditur, illam {223} simplam esse,
illam duplam, in spatio scilicet temporis. Neque hoc possum, nisi quia
praeterierunt et finitae sunt. Non ergo ipsas quae jam non sunt, sed
aliquid in memoria mea metior quod infixum manet.

36. In te, anime meus, tempora metior; noli mihi obstrepere: quod est, Noli
tibi obstrepere turbis affectionum tuarum. In te, inquam, tempora metior;
affectionem quam res praetereuntes in te faciunt, et cum illae
praeterierint manet, ipsam metior praesentem, non eas* quae praeterierunt
ut fieret: ipsam metior, cum tempora metior. Ergo aut ipsa sunt tempora,
aut non tempora metior. Quid cum metimur silentia, et dicimus illud
silentium tantum tenuisse temporis, quantum illa vox tenuit? Nonne
cogitationem tendimus ad mensuram vocis, quasi sonaret, ut aliquid de
intervallis silentiorum in spatio temporis renuntiare possimus? Nam et voce
atque ore cessante, peragimus cogitando carmina, et versus et quemque
sermonem, motionumque dimensiones quaslibet, et de spatiis temporum,
quantum illud ad illud sit renuntiamus, non aliter ac si ea sonando
diceremus. Si voluerit aliquis edere longiusculam vocem, et constituerit
praemeditando quam longa futura sit; egit utique iste spatium temporis in
silentio, memoriaeque commendans coepit edere illam vocem quae sonat, donec
ad propositum terminum perducatur: imo sonuit et sonabit; nam quod ejus jam
peractum est, utique sonuit; quod autem restat, sonabit: atque ita
peragitur, dum praesens intentio futurum in praeteritum trajicit,
diminutione futuri crescente praeterito, donec consumptione* futuri sit
totum praeteritum.

[Sidenote: XXVIII. Animo metimur tempora.]

37. Sed quomodo minuitur aut consumitur futurum, quod nondum est? aut
quomodo crescit praeteritum quod jam non est, nisi quia in animo qui illud
agit tria sunt? Nam et exspectat et attendit et meminit, ut id quod
exspectat, per id quod attendit, transeat in id quod meminerit. Quis igitur
negat futura nondum esse? Sed tamen jam est in animo exspectatio futurorum.
Et quis negat praeterita jam non esse? Sed tamen adhuc est in animo memoria
praeteritorum. Et quis negat praesens tempus carere spatio, quia in puncto
praeterit? Sed tamen perdurat attentio per quam pergat* abesse quod aderit.
Non igitur longum tempus futurum quod non est, sed longum futurum longa
exspectatio futuri est; {224} neque longum praeteritum tempus quod non est,
sed longum praeteritum longa memoria praeteriti est.

38. Dicturus sum canticum quod novi: antequam incipiam, in totum
exspectatio mea tenditur; cum autem coepero, quantum ex illo* in
praeteritum decerpsero, tenditur in memoria mea: atque distenditur vita
hujus actionis mea; in memoriam, propter quod dixi; et in exspectationem,
propter quod dicturus sum: praesens tamen adest attentio mea, per quam
trajiciatur quod erat futurum ut fiat praeteritum. Quod quanto magis agitur
et agitur, tanto breviata exspectatione prolongatur memoria; donec tota
exspectatio consumatur, cum tota illa actio finita transierit in memoriam.
Et quod in toto cantico, hoc in singulis particulis ejus fit, atque in
singulis syllabis ejus; hoc in actione longiore, cujus forte particula est
illud canticum; hoc in tota vita hominis, cujus partes sunt omnes actiones
hominis; hoc in toto saeculo filiorum hominum, cujus partes sunt omnes
vitae hominum.

[Sidenote: XXIX. Se in temporalia distentum cupit in Deum colligi.]

39. Sed quoniam [Sidenote: Ps. 62, 4.]_melior est misericordia tua super
vitas_, ecce distentio est vita mea, et _me suscepit dextera tua_ in Domino
meo mediatore Filio hominis inter te unum et nos multos, in multis per
multa, _ut_ per eum _apprehendam in quo et apprehensus sum_, et a veteribus
diebus colligar sequens unum[306] _praeterita oblitus_; non in ea quae
futura et transitura sunt, sed _in ea quae ante sunt_, non distentus, sed
_extentus_*, non secundum distentionem, sed secundum intentionem [Sidenote:
Phil. 3, 13. 14.]_sequor ad palmam supernae vocationis_; ubi [Sidenote: Ps.
25, 7.]_audiam vocem laudis_ tuae, et [Sidenote: Ps. 26, 4.]_contempler
delectationem_ tuam, nec venientem, nec praetereuntem. Nunc vero anni mei
in gemitibus. Et tu solatium meum, Domine, pater meus aeternus es: at ego
in tempora dissilui*, quorum ordinem nescio; et tumultuosis varietatibus
dilaniantur cogitationes meae, intima viscera animae meae, donec in te
confluam purgatus et liquidus igne amoris tui.

[Sidenote: XXX. Coarguit rursum obtrectantes, quid fecerit Deus ante mundi
creationem.]

40. Et stabo atque solidabor in te, in forma mea, veritate tua; nec patiar
quaestiones hominum, qui poenali morbo plus sitiunt quam capiunt, et
dicunt, "Quid faciebat Deus antequam _faceret coelum et terram_? Aut quid
ei venit in mentem ut aliquid faceret, cum antea nunquam aliquid fecerit?"
Da illis, Domine, bene cogitare quid dicant, et invenire quia non {225}
dicitur, "Nunquam," ubi non est tempus. Quod* ergo dicitur, "nunquam
fecisse," quid aliud dicitur nisi "nullo tempore fecisse?" Videant itaque
nullum tempus esse posse sine creatura[307], et desinant istam _vanitatem
loqui_. _Extendantur_ etiam _in ea quae ante sunt_, et intelligant te ante
omnia tempora aeternum creatorem omnium temporum, neque ulla tempora tibi
esse coaeterna, nec ullam creaturam, etiam si est aliqua supra tempora.

[Sidenote: XXXI. Quomodo cognoscit Deus, quomodo creatura.]

41. Domine Deus meus, quis ille sinus est alti secreti tui, et quam longe
inde me projecerunt consequentia delictorum meorum? Sana oculos meos, et*
congaudeam luci tuae. Certe si est tam grandi scientia et praescientia
pollens animus, cui cuncta praeterita et futura ita nota sint, sicut mihi
unum canticum notissimum; nimium mirabilis est animus iste, atque ad
horrorem stupendus: quippe quem ita non lateat quidquid peractum, et
quidquid reliquum saeculorum est; quemadmodum me non latet cantantem illud
canticum, quid et quantum ejus abierit ab exordio, quid et quantum restet
ad finem. Sed absit ut tu conditor universitatis, conditor animarum et
corporum, absit ut ita noveris omnia futura et praeterita. Longe tu, longe
mirabilius, longeque secretius. Neque enim sicut nota cantantis notumve
canticum audientis, exspectatione vocum futurarum et memoria praeteritarum
variatur affectus, sensusque distenditur; ita tibi aliquid accidit
incommutabiliter aeterno, hoc est, vere aeterno creatori mentium[308].
Sicut ergo nosti in principio coelum et terram sine varietate notitiae
tuae, ita _fecisti in principio coelum et terram_ sine distentione*
actionis tuae. Qui intelligit, confiteatur tibi; et qui non intelligit,
confiteatur tibi. O quam excelsus es, et humiles corde sunt domus tua!
[Sidenote: Ps. 145, 8.]_Tu_ enim _erigis elisos_, et non cadunt quorum
celsitudo tu es.

       *       *       *       *       *


{226}

LIBER DUODECIMUS.

    Primi Geneseos versiculi interpretationem prosequitur, _In principio
    fecit Deus coelum et terram_; in quo _coeli_ nomine significari docet
    creaturam illam spiritualem vel intellectualem, quae faciem Dei semper
    contemplatur; _terrae_ autem vocabulo informem materiam, ex qua rerum
    corporearum species fuerunt posthac formatae. Verum alias interpretandi
    rationes haudquaquam improbandas esse; imo ex Scripturae divinae
    profunditate sensum multiplicem erui posse et debere, quinimo, quidquid
    omnino veri in ejus verbis inveniri potest, id in iis revera contineri,
    confitetur.

[Sidenote: I. Difficilis inquisitio veri.]

1. Multa satagit cor meum, Domine, in hac inopia vitae meae, pulsatum
verbis sanctae Scripturae tuae: et ideo plerumque in sermone copiosa est
egestas humanae intelligentiae; quia plus loquitur inquisitio quam
inventio, et longior est petitio quam impetratio, et operosior est manus
pulsans quam sumens. Tenemus promissum; quis corrumpet illud? [Sidenote:
Rom. 8, 31.]_Si Deus pro nobis, quis contra nos? [Sidenote: Mat. 7, 7.
8.]Petite, et accipietis; quaerite, et invenietis; pulsate, et aperietur
vobis. Omnis enim qui petit accipit, et quaerens invenit, et pulsanti
aperietur._ Promissa tua sunt; et quis falli timeat, cum promittit Veritas?

[Sidenote: II. De duplici coelo et terra.]

2. Confitetur altitudini tuae humilitas linguae meae, quoniam _tu fecisti
coelum et terram_; hoc coelum quod video, terramque quam calco, unde est
haec terra quam porto, tu fecisti. Sed ubi est coelum coeli, Domine, de quo
audivimus in voce Psalmi: [Sidenote: Ps. 113, 16.]_Coelum coeli Domino;
terram autem dedit filiis hominum?_ Ubi est coelum quod non cernimus, cui
terra est hoc omne quod cernimus? Hoc enim totum corporeum, non ubique
totum ita accepit* speciem pulchram in novissimis, cujus* fundus est terra
nostra; sed ad illud coelum coeli, etiam terrae nostrae coelum terra est.
Et hoc utrumque magnum corpus non absurde terra est, ad illud nescio quale
coelum quod Domino est, non filiis hominum.

[Sidenote: III. Quid tenebrae super faciem abyssi.]

3. Et nimirum haec _terra erat invisibilis et incomposita_, et nescio quae
profunditas abyssi super quam non erat lux; quia nulla species erat illi;
unde jussisti ut scriberetur, quod {227} [Sidenote: Gen. 1, 2.]_tenebrae
erant super abyssum_; quid aliud quam lucis absentia? Ubi enim lux esset,
si esset, nisi superesset eminendo et illustrando? Ubi ergo lux nondum
erat, quid erat adesse tenebras, nisi abesse lucem? Super itaque erant
tenebrae, quia super lux aberat; sicut sonus ubi non est, silentium est. Et
quid est esse ibi silentium, nisi sonum ibi non esse? Nonne tu, Domine,
docuisti hanc* animam quae tibi confitetur? Nonne tu, Domine, docuisti me,
quod priusquam istam informem materiam formares atque distingueres, non
erat aliquid; non color, non figura, non corpus, non spiritus? Non tamen
omnino nihil: erat quaedam informitas sine ulla specie.

[Sidenote: IV. Quid terra invisibilis et incomposita.]

4. Quid ergo vocaretur, quo etiam sensu tardioribus utcumque insinuaretur,
nisi usitato aliquo vocabulo? Quid autem in omnibus mundi partibus reperiri
potest propinquius informitati omnimodae, quam terra et abyssus? Minus enim
speciosa sunt, pro suo gradu infimo, quam caetera superiora perlucida et
luculenta omnia. Cur ergo non accipiam informitatem materiae, quam sine
specie feceras, unde speciosum mundum faceres, ita commode hominibus
intimatam, ut appellaretur _terra invisibilis et incomposita_?

[Sidenote: V. Cur sic apellata videtur materia informis.]

5. Ut cum in ea* quaerit cogitatio quid sensus attingat, et dicit sibi,
"Non est intelligibilis forma sicut vita, sicut justitia, quia materies est
corporum; neque sensibilis, quoniam quod* videatur et quod sentiatur in
invisibili et incomposita non est:" dum sibi haec dicit humana cogitatio,
conetur eam vel nosse ignorando, vel ignorare noscendo.

[Sidenote: VI. Quid olim cum Manichaeis senserit de materia informi, quid
modo.]

6. Ego vero, Domine, si totum confitear* tibi ore meo et calamo meo,
quidquid de ista materia docuisti me, cujus antea nomen audiens et non
intelligens, narrantibus mihi eis[309] qui non intelligerent, eam cum
speciebus innumeris et variis cogitabam; et ideo non eam cogitabam: foedas
et horribiles formas perturbatis ordinibus volvebat animus, sed formas
tamen; et informe appellabam, non quod careret forma, sed quod talem
haberet, ut, si appareret, insolitum et incongruum aversaretur sensus meus,
et conturbaretur infirmitas hominis. Verum autem* illud quod cogitabam, non
privatione omnis formae, sed comparatione formosiorum erat informe: et
suadebat vera ratio, ut omnis formae qualescumque reliquias omnino {228}
detraherem, si vellem prorsus informe cogitare; et non poteram. Citius enim
non esse censebam, quod omni forma privaretur, quam cogitabam quiddam inter
formatum et nihil, nec formatum nec nihil, informe prope nihil*. Et
cessavit mens mea interrogare hinc spiritum meum plenum imaginibus
formatorum corporum, et eas pro arbitrio mutantem atque variantem; et
intendi in ipsa corpora, eorumque mutabilitatem altius inspexi, qua
desinunt esse quod fuerant, et incipiunt esse quod non erant; eumdemque
transitum de forma in formam per informe quiddam fieri suspicatus sum, non
per omnino nihil: sed nosse cupiebam, non suspicari. Et si totum tibi
confiteatur vox et stilus meus, quidquid de ista quaestione enodasti mihi,
quis legentium capere durabit? Nec ideo tamen cessabit cor meum tibi dare
honorem et canticum laudis de his quae dictare non sufficit. Mutabilitas
enim rerum mutabilium ipsa capax est formarum omnium in quas mutantur res
mutabiles. Et haec quid est? Numquid animus? numquid corpus? numquid
species animi vel corporis? Si dici posset, "Nihil aliquid," et, "Est non
est*," hoc eam dicerem; et tamen jam utcumque erat, ut species caperet
istas visibiles et compositas.

[Sidenote: VII. Deus fecit de nihilo coelum, id est Angelos; et terram, id
est informem materiam.]

7. Et unde utcumque erat, nisi esset abs te, a quo sunt omnia
inquantumcumque sunt? Sed tanto a te longius, quanto dissimilius; neque
enim locis. Itaque tu, Domine, qui non es alias aliud* et alias aliter, sed
idipsum[310] et idipsum et idipsum, [Sidenote: Isa. 6, 3.]_Sanctus,
Sanctus, Sanctus, Dominus Deus omnipotens_; in Principio quod est de[311]
te, in Sapientia tua quae nata est de substantia tua, fecisti aliquid et de
nihilo. Fecisti enim coelum et terram; non de te; nam esset aequale
Unigenito tuo, ac per hoc et tibi; et nullo modo justum esset, ut aequale
tibi esset, quod de te non esset. Et aliud praeter te non erat unde faceres
ea, Deus una Trinitas, et trina Unitas: et ideo de nihilo* fecisti coelum
et terram, magnum quiddam et parvum quiddam; quoniam omnipotens et bonus es
ad facienda omnia bona, magnum coelum et parvam terram. Tu eras, et aliud
nihil unde fecisti coelum et terram, duo quaedam; unum prope te, alterum
prope nihil: unum, quo superior tu esses; alterum, quo inferius nihil
esset.

{229}

[Sidenote: VIII. Materia informis ex nihilo: ex hac omnia visibilia.]

8. Sed illud coelum coeli tibi, Domine; [Sidenote: Ps. 113, 15.]_terra
autem quam dedisti filiis hominum_ cernendam atque tangendam, non erat
talis* qualem nunc cernimus et tangimus. Invisibilis enim erat et
incomposita, et abyssus erat super quam non erat lux; aut*, [Sidenote: Gen.
1, 2.]_Tenebrae erant super abyssum_, id est, magis quam in abysso. Ista
quippe abyssus aquarum jam visibilium etiam in profundis suis habet speciei
suae lucem utcumque sensibilem piscibus, et repentibus in suo fundo
animantibus: illud autem totum prope nihil erat, quoniam adhuc omnino
informe erat; jam tamen erat quod formari poterat. Tu enim, Domine, fecisti
mundum de materia informi, quam fecisti de nulla re pene nullam rem, unde
faceres magna quae miramur filii hominum. Valde enim mirabile hoc coelum
corporeum, quod firmamentum inter aquam et aquam secundo die post
conditionem lucis dixisti, [Sidenote: Gen. 1, 6. 7.]_Fiat; et sic est
factum._ Quod firmamentum vocasti coelum; sed coelum terrae hujus et maris
quae fecisti tertio die, dando speciem visibilem informi materiae quam
fecisti ante omnem diem. Jam enim feceras et coelum ante omnem diem, sed
coelum coeli hujus; quia _in principio feceras coelum et terram_. Terra
autem ipsa quam feceras, informis materies erat, quia _invisibilis erat et
incomposita, et tenebrae super abyssum_*: de qua terra invisibili et
incomposita, de qua informitate, de quo pene nihilo faceres haec omnia
quibus iste mutabilis mundus constat, et non constat, in quo ipsa
mutabilitas apparet in qua sentiri et dinumerari possunt tempora; quia
rerum mutationibus fiunt tempora dum variantur et vertuntur species, quarum
materies praedicta est terra invisibilis.

[Sidenote: IX. Cur absque dierum mentione scriptum est, Deum fecisse in
principio coelum et terram.]

9. Ideoque Spiritus doctor famuli tui, cum te commemorat fecisse _in
principio coelum et terram_, tacet de temporibus, silet de diebus. Nimirum
enim coelum coeli quod in principio fecisti, creatura est aliqua
intellectualis; quanquam nequaquam tibi Trinitati coaeterna, particeps
tamen aeternitatis tuae, valde mutabilitatem suam prae dulcedine
felicissimae contemplationis tuae cohibet, et sine ullo lapsu ex quo facta
est inhaerendo tibi, excedit omnem volubilem vicissitudinem temporum. Ista
vero informitas, _terra* invisibilis et incomposita_, nec ipsa in diebus
numerata est. Ubi enim nulla species, nullus ordo; nec venit quidquam, nec
praeterit: et ubi hoc non fit; non sunt utique dies, nec vicissitudo
spatiorum temporalium. {230}

[Sidenote: X. A Deo cupit edoceri.]

10. O lumen Veritas, lumen cordis mei, non tenebrae meae loquantur mihi.
Defluxi ad ista et obscuratus sum; sed hinc etiam, hinc adamavi te. Erravi
et recordatus sum tui. Audivi vocem tuam post me ut redirem, et vix audivi
propter tumultus impacatorum[312]*. Et nunc ecce redeo aestuans et anhelans
ad fontem tuum. Nemo me prohibeat; hunc bibam, et tunc vivam. Non ego vita
mea sim, male vixi ex me, mors mihi fui; et in te revivisco*. Tu me
alloquere, tu mihi sermocinare. Credidi Libris tuis, et verba eorum arcana
valde.

[Sidenote: XI. Quid a Deo didicerit.]

11. Jam dixisti mihi, Domine, voce forti in aurem* interiorem, quia tu
aeternus es, [Sidenote: 1 Tim. 6, 16.]_solus habeas immortalitatem_[313];
quoniam ex nulla specie motuve mutaris, nec temporibus variatur voluntas
tua; quia non est immortalis voluntas, quae alia et alia est. Hoc in
conspectu tuo claret mihi, et magis magisque clarescat, oro te, atque in ea
manifestatione persistam sobrius sub alis tuis. Item dixisti mihi, Domine,
voce forti in aurem interiorem, quod omnes naturas atque substantias quae
non sunt quod tu es, et tamen sunt, tu fecisti; et hoc solum a te non est,
quod non est; motusque voluntatis a te, qui es, ad id quod minus est, quia
talis motus delictum atque peccatum est[314]; et quod nullius peccatum aut
tibi nocet, aut perturbat ordinem imperii tui vel in primo vel in imo[315].
Hoc in conspectu tuo claret mihi, et magis magisque clarescat, oro te,
atque in ea manifestatione persistam sobrius sub alis tuis.

12. Item dixisti mihi voce forti in aurem interiorem, quod nec illa
creatura tibi coaeterna est, cujus voluptas* tu solus es, teque
perseverantissima castitate[316] hauriens, mutabilitatem suam nusquam et
nunquam exserit[317], et te sibi semper praesente, ad quem toto affectu se
tenet, non habens futurum quod {231} exspectet, nec in praeteritum
trajiciens[318] quod meminerit, nulla vice variatur, nec in tempora ulla
distenditur. O beata, si qua ista est, inhaerendo beatitudini tuae; beata
sempiterno inhabitatore te, atque illustratore suo! Nec invenio quid
libentius appellandum existimem _Coelum coeli Domino_, quam domum tuam,
contemplantem delectationem tuam sine ullo defectu egrediendi in aliud;
mentem puram, concordissime unam stabilimento pacis sanctorum
spirituum[319], civium civitatis tuae in coelestibus super ista coelestia.

13. Unde intelligat anima cujus peregrinatio* longinqua facta est, si jam
[Sidenote: Ps. 41, 3. 4. 11.]_sitit tibi_; si jam _factae sunt ei lacrymae
suae panis, dum dicitur ei per singulos dies, Ubi est Deus tuus_? si jam
[Sidenote: Ps. 26, 4.]_petit a te unam et hanc requirit, ut inhabitet in
domo tua per omnes dies vitae suae_: (Et quae vita ejus nisi tu? et qui
dies tui nisi aeternitas tua, sicut [Sidenote: Ps. 101, 28.]_anni tui_ qui
_non deficiunt_, quia _idem ipse es_?) hinc ergo intelligat anima quae
potest, quam longe super omnia tempora sis aeternus; quando tua domus quae
peregrinata non est, quamvis non sit tibi coaeterna, tamen indesinenter et
indeficienter tibi cohaerendo nullam patitur vicissitudinem temporum. Hoc
in conspectu tuo claret mihi, et magis magisque clarescat, oro te, atque in
hac manifestatione persistam sobrius sub alis tuis.

14. Ecce nescio quid informe in istis mutationibus rerum extremarum atque
infimarum. Et quis dicet mihi, nisi quisquis per inania cordis sui cum suis
phantasmatibus vagatur et volvitur; quis nisi talis dicet mihi, quod
diminuta atque consumpta omni specie, si sola remaneat informitas, per quam
de specie in speciem res mutabatur et vertebatur, possit exhibere vices
temporum? Omnino enim non potest, quia sine varietate motionum non sunt
tempora: et nulla varietas, ubi nulla species.

[Sidenote: XII. Creatura duplex carens tempore.]

15. Quibus consideratis quantum donas, Deus meus, quantum me ad pulsandum
excitas, quantumque pulsanti aperis; duo reperio quae fecisti carentia
temporibus, cum tibi neutrum coaeternum sit. Unum, quod ita formatum est,
ut sine ullo defectu contemplationis, sine ullo intervallo mutationis,
quamvis mutabile tamen non mutatum, tua aeternitate atque incommutabilitate
perfruatur: alterum, quod ita informe erat, ut ex qua forma, in quam formam
vel motionis vel stationis {232} mutaretur, quo tempori subderetur, non
haberet. Sed hoc ut informe esset non reliquisti, quoniam fecisti ante
omnem diem, _in principio coelum et terram_, haec duo quae dicebam. _Terra
autem invisibilis erat et incomposita, et tenebrae super abyssum._ Quibus
verbis insinuatur informitas, ut gradatim excipiantur, qui omnimodam
speciei privationem nec tamen ad nihil perventionem cogitare non possunt,
unde fieret alterum coelum, et terra visibilis atque composita, et aqua
speciosa, et quidquid deinceps in constitutione hujus mundi non sine diebus
factum commemoratur; quia talia sunt ut in eis agantur vicissitudines
temporum, propter ordinatas commutationes motionum atque formarum[320].

[Sidenote: XIII. Cur sine dierum commemoratione dicit Scriptura, quod in
principio fecit Deus coelum et terram.]

16. Hoc interim sentio Deus meus, cum audio loquentem Scripturam tuam,
[Sidenote: Gen. 1, 1.]_In principio fecit Deus coelum et terram: terra
autem erat invisibilis et incomposita, et tenebrae erant super abyssum_,
neque commemorantem quoto* die feceris haec. Sic interim sentio, propter
illud coelum coeli, coelum intellectuale, ubi est intellectus nosse simul,
non _ex parte_, non [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_in aenigmate_, non _per
speculum_; sed ex toto, in manifestatione*, _facie ad faciem_: non modo
hoc, modo illud; sed quod dictum est, nosse simul sine ulla vicissitudine
temporum: et propter _invisibilem atque incompositam terram_ sine ulla
vicissitudine temporum, quae solet habere modo hoc et modo illud; quia ubi
nulla species, nusquam est hoc et illud. Propter duo haec primitus formatum
et penitus informe; illud, coelum, sed _coelum coeli_; hoc vero, terram,
sed _terram invisibilem et incompositam_: propter duo haec interim sentio
sine commemoratione dierum dicere Scripturam tuam, _In principio fecit Deus
coelum et terram_. Statim quippe subjecit quam terram dixerit. Et quod
secundo die commemoratur factum firmamentum, et vocatum coelum; insinuat de
quo coelo prius sine diebus sermo locutus sit.

[Sidenote: XIV. Scripturae profunditas.]

17. Mira profunditas eloquiorum tuorum, quorum ecce ante nos superficies
blandiens parvulis: sed mira profunditas, Deus meus, mira profunditas!
Horror est intendere in eam; horror honoris, et tremor amoris. [Sidenote:
Ps. 138, 22.]_Odi hostes[321] ejus_ {233} vehementer. O si _occidas_ eos
de* _gladio bis acuto_, et non sint hostes ejus! Sic enim amo eos occidi
sibi, ut vivant tibi. Ecce autem alii non reprehensores, sed laudatores
libri Geneseos: "Non," inquiunt, "hoc voluit in his verbis intelligi
Spiritus Dei, qui per Moysen famulum ejus ista conscripsit; non hoc voluit
intelligi quod tu dicis, sed aliud quod nos dicimus." Quibus ego, te
arbitro, Deus, omnium nostrum*, ita respondeo.

[Sidenote: XV. Quae de Deo deque Angelis et informi materia sentit
Augustinus, non possunt oblucutores negare.]

18. "Num dicetis falsa esse, quae mihi Veritas voce forti in aurem
interiorem dicit de vera aeternitate Creatoris, quod nequaquam ejus
substantia per tempora varietur, nec ejus voluntas extra ejus substantiam
sit? Unde non eum modo velle hoc, modo velle illud; sed semel et simul et
semper velle omnia quae vult; non iterum et iterum, neque nunc ista nunc
illa, nec velle postea quod nolebat, aut nolle quod volebat prius: quia
talis voluntas mutabilis est, et omne mutabile aeternum non est; Deus autem
noster aeternus est. Item quod mihi dicit* in aurem interiorem, exspectatio
rerum venturarum fit contuitus cum venerint; idemque contuitus fit memoria
cum praeterierint: omnis porro intentio quae ita variatur, mutabilis est;
et omne mutabile aeternum non est: Deus autem noster aeternus est." Haec
colligo atque conjungo et invenio Deum meum, Deum aeternum, non aliqua nova
voluntate condidisse creaturam, nec scientiam ejus transitorium aliquid
pati.

19. "Quid ergo dicetis, contradictores? An falsa sunt ista?" "Non,"
inquiunt. "Quid illud? num falsum est omnem naturam formatam materiamve
formabilem non esse, nisi ab illo qui summe bonus est, quia summe est?"
"Neque hoc negamus," inquiunt. "Quid igitur? an illud negatis, sublimem
quamdam esse creaturam tam casto amore cohaerentem Deo vero et vere
aeterno, ut quamvis ei coaeterna non sit, in nullam tamen temporum
varietatem et vicissitudinem ab illo se resolvat et defluat, sed in ejus
solius veracissima {234} contemplatione requiescat?" Quoniam tu, Deus,
diligenti te quantum praecipis, ostendis ei te et sufficis ei; et ideo non
declinat a te, nec ad se[322]. Haec est domus[323] Dei non terrena, neque
ulla coelesti mole corporea, sed spiritualis et particeps aeternitatis
tuae, quia sine labe in aeternum*. [Sidenote: Ps. 148, 6.]_Statuisti enim
eam in saeculum et in saeculum saeculi; praeceptum posuisti et non
praeteribit_. Nec tamen tibi Deo coaeterna, quoniam non sine initio; facta
est enim.

20. Nam etsi non invenimus tempus ante illam, [Sidenote: Eccli. 1,
4.]_prior quippe omnium creata est sapientia_; nec utique illa Sapientia
tibi, Deus noster, Patri suo plane coaeterna et aequalis et _per quam
creata sunt omnia_, et in quo _Principio fecisti coelum et terram_; sed
profecto sapientia quae creata est, intellectualis natura scilicet, quae
contemplatione luminis lumen est: dicitur enim et ipsa, quamvis creata,
sapientia. Sed quantum interest inter lumen quod illuminat et quod
illuminatur[324], tantum inter sapientiam quae creat et istam quae creata
est; sicut inter justitiam justificantem et justitiam quae justificatione
facta est. Nam et nos dicti sumus justitia tua. Ait enim quidam servus
tuus, [Sidenote: 2 Cor. 5, 21.]_ut nos simus justitia Dei in ipso_. Ergo
quia prior omnium creata est quaedam sapientia quae creata est, mens
rationalis et intellectualis castae civitatis tuae, [Sidenote: Gal. 4,
26.]_matris nostrae quae sursum est, et libera est_, et _aeterna in
coelis_; (quibus coelis, nisi qui [Sidenote: Ps. 148, 4.]_te laudant coeli
coelorum_; quia hoc est et coelum coeli Domino?) etsi non invenimus tempus
ante illam, quia et creaturam temporis antecedit, quae prior omnium creata
est; ante illam tamen est ipsius Creatoris aeternitas, a quo facta sumpsit
exordium, (quamvis non temporis quoniam* nondum erat tempus,) ipsius tamen
conditionis suae.

21. Unde ita est abs te Deo nostro, ut aliud sit plane quam tu, et non
idipsum[325]. Quoniam etsi non solum ante illam, sed nec in illa invenimus
tempus, quia est idonea faciem tuam {235} semper videre nec uspiam
deflectitur ab ea, quo fit ut nulla mutatione varietur; inest ei tamen ipsa
mutabilitas unde tenebresceret et frigesceret, nisi amore grandi tibi
cohaerens, tanquam semper meridies luceret et ferveret ex te. O [Sidenote:
Ps. 25, 8.]_domus_ luminosa et speciosa, _dilexi decorem tuum, et locum
habitationis gloriae_ Domini mei fabricatoris et possessoris tui! Tibi
suspiret* peregrinatio mea; et dico ei qui fecit te, ut possideat et me in
te, quia fecit et me. [Sidenote: Ps. 118, 176.]_Erravi sicut ovis perdita_;
sed [Sidenote: Luc. 15, 5.]_in humeris pastoris mei_, structoris tui, spero
me _reportari_ tibi.

22. Quid dicitis mihi quos alloquebar contradictores, qui tamen et Moysen
pium famulum Dei, et libros ejus oracula sancti Spiritus creditis? Estne
ista _domus_ Dei, non quidem Deo coaeterna, sed tamen secundum modum suum
_aeterna in coelis_, ubi vices temporum frustra quaeritis, quia non
invenietis? supergreditur enim omnem distentionem, et omne spatium aetatis
volubile, cui semper [Sidenote: Ps. 62, 28.]_inhaerere Deo bonum est_.
"Est," inquiunt. Quid igitur ex iis quae clamavit cor meum ad Deum meum,
cum _audiret_ interius _vocem laudis ejus_, quid tandem falsum esse
contenditis? An quia erat informis materies, ubi propter nullam formam
nullus ordo erat; ubi autem nullus ordo erat, nulla esse vicissitudo
temporum poterat; et tamen hoc pene nihil, inquantum non omnino nihil erat,
ab illo utique erat a quo est quidquid est, quod utcumque aliquid est? "Hoc
quoque," aiunt, "non negamus."

[Sidenote: XVI. Rem habere non vult cum iis qui contradicunt veritati
divinae.]

23. Cum his enim volo coram te aliquid colloqui, Deus meus, qui haec omnia,
quae intus in mente mea non tacet veritas tua, vera esse concedunt*. Nam
qui haec negant, latrent quantum volunt et obstrepant sibi; persuadere
conabor ut quiescant, et viam praebeant ad se verbo tuo: quod 1. si
noluerint et repulerint me; obsecro, Deus meus, [Sidenote: Ps. 27, 1.]_ne_
tu _sileas a me_. Tu loquere in corde meo veraciter; solus enim sic
loqueris; et dimittam eos foris sufflantes in pulverem, et excitantes
terram in oculos suos; et _intrem in cubile meum_, et cantem tibi amatoria,
gemens inenarrabiles gemitus in peregrinatione mea, et recordans Jerusalem,
extento in eam sursum corde, Jerusalem patriam meam, _Jerusalem matrem_
meam, teque super eam regnatorem, illustratorem, patrem, tutorem, maritum,
castas et fortes delicias, et solidum gaudium, et omnia bona ineffabilia
simul omnia; quia unum {236} summum et verum bonum: et non avertar, donec
in ejus pacem matris charissimae, ubi sunt _primitiae spiritus_[326] mei,
unde mihi ista certa sunt, colligas totum quod sum, a dispersione[327] et
deformitate hac, et conformes atque confirmes in aeternum, Deus meus,
misericordia mea. Cum his autem qui cuncta illa quae vera sunt, falsa esse
non dicunt, honorantes et in culmine sequendae auctoritatis nobiscum
constituentes illam per sanctum Moysen editam sanctam Scripturam tuam, et
tamen nobis aliquid contradicunt, ita loquor: Tu esto, Deus noster, arbiter
inter confessiones meas et contradictiones eorum.

[Sidenote: XVII. Ut coeli et terrae nominibus aliud et aliud intelligi
potest.]

24. Dicunt enim: "Quamvis vera sint haec, non ea tamen duo Moyses
intuebatur, cum revelante spiritu diceret: [Sidenote: Gen. 1. 1.]_In
principio fecit Deus coelum et terram._ Non coeli nomine spiritualem vel
intellectualem illam creaturam, semper faciem Dei contemplantem
significavit; nec terrae nomine informem materiam." "Quid igitur?" "Quod
nos dicimus," inquiunt, "hoc ille vir sensit, hoc verbis istis elocutus
est." "Quid est illud?" "Nomine," aiunt, "coeli et terrae, totum istum
visibilem mundum prius universaliter et breviter significare voluit, ut
postea digereret dierum enumeratione, quasi articulatim, universa quae
sancto Spiritui placuit sic enuntiare. Tales quippe homines erant rudis
ille atque carnalis populus cui loquebatur, ut eis opera Dei non nisi sola
visibilia commendanda judicaret. _Terram_ vero _invisibilem et
incompositam_, tenebrosamque abyssum, unde consequenter ostenditur per
illos dies facta atque disposita esse cuncta ista visibilia quae nota sunt
omnibus, non incongruenter informem istam materiam intelligendam esse
consentiunt."

25. Quid si dicat alius, "eamdem informitatem, confusionemque materiae,
_coeli et terrae_ nomine prius insinuatam, quod ex ea mundus iste visibilis
cum omnibus naturis quae in eo manifestissime apparent, qui _coeli et
terrae_ nomine saepe appellari solet, conditus atque perfectus est?" Quid
si dicat et alius, "_coelum et terram_ quidem invisibilem visibilemque
naturam non indecenter appellatam; ac per hoc universam creaturam quam
_fecit_ in Sapientia, id est _in Principio, Deus_, hujuscemodi duobus
vocabulis esse comprehensam: {237} verumtamen quia non de ipsa substantia
Dei, sed ex nihilo cuncta facta sunt, quia non sunt idipsum quod Deus, et
inest quaedam mutabilitas omnibus, sive maneant, sicut aeterna domus Dei;
sive mutentur, sicut anima hominis et corpus; communem omnium rerum
invisibilium visibiliumque materiem adhuc informem, sed certe formabilem,
unde fieret coelum et terra, id est invisibilis atque visibilis jam utraque
formata creatura, his nominibus enuntiatam, quibus appellaretur _Terra
invisibilis et incomposita_, et, _Tenebrae super abyssum_: ea distinctione,
ut _terra invisibilis et incomposita_ intelligatur materies corporalis ante
qualitatem formae; _tenebrae_ autem _super abyssum_, spiritualis materies
ante cohibitionem quasi fluentis immoderationis et ante illuminationem
Sapientiae?"

26. Est adhuc quod dicat si quis alius velit, "non scilicet jam perfectas
atque formatas invisibiles visibilesque naturas, _coeli et terrae_ nomine
significari cum legitur, _In principio fecit Deus coelum et terram_; sed
ipsam adhuc informem inchoationem rerum formabilem creabilemque materiam
his nominibus appellatam, quod in ea jam essent ista confusa, nondum
qualitatibus formisque distincta, quae nunc jam digesta suis ordinibus
vocantur _coelum et terra_; illa spiritualis, haec corporalis creatura."

[Sidenote: XVIII. Quis error innoxius in Scripturis.]

27. Quibus omnibus auditis et consideratis, nolo verbis contendere;
[Sidenote: 2 Tim. 2, 14.]_ad nihil enim utile est, nisi ad subversionem
audientium_. Ad aedificationem autem [Sidenote: 1 Tim. 1, 8. 5.]_bona est
lex, si quis ea legitime utatur; quia finis ejus est charitas de corde
puro, et conscientia bona, et fide non ficta_. Et novit magister noster
_in_ quibus [Sidenote: Matt. 22, 40.]_duobus praeceptis totam Legem
Prophetasque suspenderit_. Quae mihi ardenter confitenti, Deus meus, lumen
oculorum meorum in occulto, quid mihi obest, cum diversa in his verbis
intelligi possint, quae tamen vera sint, quid, inquam, mihi, obest, si
aliud ego sensero, quam sensit alius eum sensisse qui scripsit? Omnes
quidem qui legimus, nitimur hoc indagare atque comprehendere, quod voluit
ille quem legimus. Et cum eum veridicum credimus, nihil quod falsum esse
vel novimus vel putamus, audemus eum existimare dixisse. Dum ergo quisque
conatur id sentire in Scripturis sanctis, quod in eis sensit ille qui
scripsit; quid mali est si hoc sentiat, quod tu, lux omnium veridicarum
{238} mentium, ostendis verum esse, etiamsi non hoc sensit ille quem legit;
cum et ille verum, nec tamen hoc senserit?

[Sidenote: XIX. Quae liquido vera.]

28. Verum est enim, Domine, fecisse te coelum et terram; et verum est esse
Principium [Sidenote: Ps. 103, 24.]_Sapientiam_ tuam _in qua fecisti
omnia_. Item verum est, quod mundus iste visibilis habet magnas partes suas
coelum et terram, brevi complexione factarum omnium conditarumque
naturarum. Et verum est, quod omne mutabile insinuat notitiae nostrae
quamdam informitatem, qua formam capit, vel qua mutatur et vertitur. Verum
est, nulla tempora perpeti quod ita cohaeret formae incommutabili, ut
quamvis sit mutabile, non mutetur. Verum est, informitatem, quae prope*
nihil est, vices temporum habere non posse. Verum est, quod unde fit
aliquid, potest quodam genere locutionis habere jam nomen ejus rei quae
inde fit; unde potuit vocari coelum et terra quaelibet informitas unde
factum est coelum et terra. Verum est, omnium formatorum nihil esse informi
vicinius quam terram et abyssum. Verum est, quod non solum creatum atque
formatum, sed etiam quidquid creabile atque formabile est, tu fecisti ex
quo sunt omnia. Verum est, omne quod ex informi formatur, prius esse
informe, deinde formatum.

[Sidenote: XX. _In principio creavit_ &c. varie intellectum.]

29. Ex his omnibus veris, de quibus non dubitant quorum interiori oculo
talia videre donasti, et qui Moysen famulum tuum in Spiritu veritatis
locutum esse immobiliter credunt; ex his ergo omnibus aliud sibi tollit qui
dicit: _In principio fecit Deus coelum et terram_, id est, "In Verbo suo
sibi coaeterno fecit Deus intelligibilem atque sensibilem, vel spiritualem
corporalemque creaturam." Aliud qui dicit: _In principio fecit Deus coelum
et terram_, id est, "In Verbo suo sibi coaeterno fecit Deus universam istam
molem corporei mundi hujus, cum omnibus quas continet manifestis notisque
naturis." Aliud qui dicit: _In principio fecit Deus coelum et terram_, id
est, "In Verbo suo sibi coaeterno fecit Deus informem materiam[328]
creaturae spiritualis et corporalis." Aliud qui dicit: _In {239} principio
fecit Deus coelum et terram_, id est, "In Verbo suo sibi coaeterno fecit
Deus informem materiam creaturae corporalis ubi confusum adhuc erat coelum
et terra, quae nunc jam distincta atque formata in istius mundi mole
sentimus." Aliud qui dicit: _In principio fecit Deus coelum et terram_, id
est, "In ipso exordio faciendi atque operandi, fecit Deus informem materiam
confuse habentem coelum et terram; unde formata nunc eminent et apparent,
cum omnibus quae in eis sunt."

[Sidenote: XXI. Terra erat invisibilis &c. varie intellectum.]

30. Item quod attinet ad intellectum verborum sequentium, ex illis omnibus
veris, aliud sibi tollit qui dicit: _Terra autem erat invisibilis et
incomposita, et tenebrae erant super abyssum_, id est, "Corporale* illud
quod fecit Deus, adhuc materies erat corporearum rerum informis, sine
ordine, sine luce." Aliud qui dicit: _Terra autem erat invisibilis et
incomposita, et tenebrae erant super abyssum_, id est, "Hoc totum quod
coelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat,
unde fieret coelum corporeum et terra corporea, cum omnibus quae in eis
sunt corporeis sensibus nota." Aliud qui dicit: _Terra autem erat
invisibilis et incomposita, et tenebrae erant super abyssum_, id est, "Hoc
totum quod coelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa
materies erat, unde fieret coelum intelligibile quod alibi dicitur coelum
coeli; [Sidenote: Ps. 113, 16.]et terra, scilicet omnis natura corporea,
sub quo nomine intelligatur etiam hoc coelum corporeum; id est unde fieret
omnis invisibilis visibilisque creatura." Aliud qui dicit: _Terra autem
erat invisibilis et incomposita, et tenebrae erant super abyssum_; "non
illam informitatem nomine _coeli et terrae_ Scriptura appellavit; sed jam
erat, inquit, ipsa informitas quam terram invisibilem et incompositam
tenebrosamque abyssum nominavit, de qua coelum et terram Deum fecisse
praedixerat, spiritualem scilicet, corporalemque creaturam." Aliud qui
dicit: _Terra autem erat invisibilis et incomposita, et tenebrae erant
super abyssum_, id est, "Informitas quaedam jam materies erat, unde _coelum
et terram Deum fecisse_ Scriptura praedixit; totam scilicet corpoream mundi
molem, in duas maximas partes, superiorem atque inferiorem {240}
distributam, cum omnibus, quae in eis sunt, usitatis notisque creaturis."

[Sidenote: XXII. Aliquid esse a Deo conditum, de quo sileat liber Genesis,
nihil repugnat.]

31. Cum enim duabus istis extremis sententiis resistere quisquam ita
tentaverit: "Si non vultis* hanc informitatem materiae coeli et terrae
nomine appellatam videri; erat ergo aliquid quod non fecerat Deus, unde
coelum et terram faceret; neque enim Scriptura narravit quod istam materiem
Deus fecerit, nisi intelligamus* eam coeli et terrae, aut solius terrae
vocabulo significatam cum diceretur, _In principio fecit Deus coelum et
terram_; ut id quod sequitur, _Terra autem erat invisibilis et
incomposita_, quamvis informem materiam sic placuerit appellare, non tamen
intelligamus nisi eam quam fecit Deus in eo quod praescriptum* est, _fecit
Deus coelum et terram_." Respondebunt assertores duarum istarum
sententiarum quas extremas posuimus, aut illius, aut illius, cum haec
audierint, et dicent: "Informem quidem istam materiam non negamus a Deo*
factam, Deo a quo sunt omnia bona valde: quia sicut dicimus amplius bonum
esse quod creatum atque formatum est, ita fatemur minus bonum esse quod
factum est creabile atque formabile, sed tamen bonum: non autem
commemorasse Scripturam, quod hanc informitatem fecerit Deus, sicut alia
multa non commemoravit, [Sidenote: Isa. 6, 2; et 37, 16.]ut Cherubim et
Seraphim, et quae Apostolus distincte ait, [Sidenote: Col. 1, 16.]_Sedes,
Dominationes, Principatus, Potestates_, quae tamen omnia Deum fecisse
manifestum est. Aut si* eo quod dictum est, _fecit coelum et terram_,
comprehensa sunt omnia; quid de aquis dicimus, super quas ferebatur
Spiritus Dei? Si enim, terra nominata, simul intelliguntur; quomodo jam
terrae nomine materies informis accipitur, quando tam speciosas aquas
videmus? Aut si ita accipitur; cur ex eadem informitate scriptum est,
factum firmamentum et vocatum coelum, neque scriptum est factas esse aquas?
Non enim adhuc informes sunt et invisae, quas ita decora specie fluere
cernimus. Aut si tunc acceperunt istam speciem cum dixit Deus, [Sidenote:
Gen. 1, 9.]_Congregetur aqua quae est sub firmamento_, ut congregatio sit
ipsa formatio; quid respondebitur de aquis quae super firmamentum sunt?
quia neque informes tam honorabilem sedem accipere meruissent, nec scriptum
est qua voce formatae sint. Unde si aliquid Genesis tacuit Deum fecisse,
quod tamen Deum fecisse nec sana fides, nec certus ambigit intellectus; nec
ideo ulla sobria doctrina dicere {241} audebit istas aquas coaeternas Deo,
quia in libro Geneseos commemoratas quidem audimus*, ubi autem factae sint
non invenimus: cur non informem quoque illam materiem, quam Scriptura haec
terram invisibilem et incompositam, tenebrosamque abyssum appellat, docente
veritate intelligamus ex* Deo factam esse de nihilo, ideoque illi non esse
coaeternam, quamvis ubi facta sit, omiserit enuntiare ista narratio?"

[Sidenote: XXIII. Duo dissensionum genera in Scripturis interpretandis.]

32. His ergo auditis atque perspectis pro captu infirmitatis meae, quam
tibi confiteor scienti Deo meo, duo video dissensionum genera oboriri
posse, cum aliquid a nuntiis veracibus per signa enuntiatur: unum si de
veritate rerum, alterum si de ipsius qui enuntiat voluntate dissensio est.
Aliter enim quaerimus de creaturae conditione quid verum sit; aliter autem
quid in his verbis Moyses, egregius domesticus fidei tuae, intelligere
lectorem auditoremque voluerit. In illo primo genere discedant a me omnes,
qui ea quae falsa sunt, se scire arbitrantur. In hoc item altero discedant
a me omnes qui ea quae falsa sunt, Moysen dixisse arbitrantur. Conjungar
autem illis, Domine, in te, et delecter cum eis in te, qui veritate tua
pascuntur in latitudine charitatis; et accedamus simul ad verba Libri tui,
et quaeramus in eis voluntatem tuam per voluntatem famuli tui, cujus calamo
dispensasti ea.

[Sidenote: XXIV. Ex multis veris non debet fidenter asseri hoc aut illud
sensisse Moysen.]

33. Sed quis nostrum sic inveniet eam inter tam multa vera*, quae in illis
verbis aliter atque aliter intellectis occurrunt quaerentibus; ut tam
fidenter dicat hoc sensisse Moysen, atque hoc in illa narratione voluisse
intelligi, quam fidenter dicit hoc verum esse, sive ille hoc senserit sive
aliud? Ecce enim, Deus meus, ego servus tuus qui vovi tibi sacrificium
confessionis in his litteris, et oro ut ex misericordia tua _reddam tibi
vota mea_; ecce ego quam fidenter dico in tuo Verbo incommutabili omnia te
fecisse, invisibilia et visibilia, numquid tam fidenter dico non aliud quam
hoc attendisse Moysen cum scriberet: _In principio fecit Deus coelum et
terram?_ Quia non sicut in tua veritate hoc certum video, ita in ejus mente
video id eum cogitasse cum haec scriberet. Potuit enim cogitare in ipso
faciendi exordio, cum diceret, _In principio_: potuit et coelum et terram
hoc loco, nullam jam formatam perfectamque naturam sive spiritualem sive
corporalem, sed utramque inchoatam et adhuc informem velle intelligi. Video
quippe vere potuisse dici, quidquid horum {242} diceretur; sed quid horum
in his verbis ille cogitaverit, non ita video: quamvis sive aliquid* horum,
sive quid aliud quod a me commemoratum non est, tantus vir ille mente
conspexerit, cum haec verba promeret, verum eum vidisse apteque id
enuntiasse non dubitem.

[Sidenote: XXV. Adversus eos qui aliorum interpretandi rationem temere
rejiciunt.]

34. Nemo jam mihi molestus sit dicendo mihi: Non hoc sensit Moyses quod tu
dicis, sed hoc sensit quod ego dico. Si enim mihi diceret: "Unde scis hoc
sensisse Moysen quod de his verbis ejus eloqueris?" aequo animo ferre
deberem et responderem fortasse quae superius respondi, vel aliquanto
uberius, si esset durior. Cum vero dicit: "Non hoc ille sensit quod tu
dicis, sed quod ego dico;" neque tamen negat, quod uterque nostrum dicit,
utrumque verum esse; o vita pauperum Deus meus, in cujus sinu non est
contradictio, plue mihi mitigationes in cor, ut patienter[329] tales feram
qui non mihi hoc dicunt, quia divini sunt, et in corde famuli tui viderunt
quod dicunt; sed quia superbi sunt: nec noverunt Moysi sententiam, sed
amant suam; non quia vera est, sed quia sua est. Alioquin[330] et aliam
veram pariter amarent, sicut ego amo quod dicunt, quando verum dicunt; non
quia ipsorum est, sed quia verum est; et ideo jam nec ipsorum est, quia
verum est. Si autem ideo ament illud quia verum est, jam et ipsorum est, et
meum est; quoniam in commune omnium est veritatis* amatorum. Illud autem
quod contendunt non hoc sensisse Moysen quod ego dico, sed quod ipsi
dicunt; nolo, non amo: quia etsi ita est, tamen ista temeritas non
scientiae sed audaciae est; nec visus, sed typhus eam peperit. Ideoque,
Domine, tremenda sunt judicia tua; quoniam veritas tua nec mea est, nec
illius aut illius, sed omnium nostrum quos ad ejus communionem publice
vocas, terribiliter admonens nos, ut eam nolimus habere privatam, ne
privemur ea. Nam quisquis id quod tu omnibus ad fruendum proponis, sibi
proprie vindicat, {243} et suum vult esse quod omnium est; a communi
propellitur ad sua, hoc est, a veritate ad mendacium. [Sidenote: Joh. 8,
44.]_Qui enim loquitur mendacium, de suo loquitur._

35. Attende, judex optime, Deus ipsa veritas, attende quid dicam
contradictori huic, attende; coram te enim dico, et coram fratribus meis,
qui [Sidenote: 1 Tim. 1, 8.]_legitime utuntur Lege usque ad finem
charitatis_; attende, et vide quid ei dicam, si placet tibi. Hanc enim
vocem huic refero fraternam et pacificam: "Si ambo videmus verum esse quod
dicis, et ambo videmus verum esse quod dico; ubi, quaeso, id videmus? Nec
ego utique in te, nec tu in me; sed ambo in ipsa, quae supra mentes nostras
est, incommutabili Veritate. Cum ergo de ipsa Domini Dei nostri luce non
contendamus; cur de proximi cogitatione contendimus, quam sic videre non
possumus ut videtur incommutabilis Veritas; quando si ipse Moyses
apparuisset nobis atque dixisset, 'Hoc cogitavi;' nec sic eam videremus,
sed crederemus? Non itaque [Sidenote: 1 Cor. 4, 6.]_supra quam scriptum
est, unus pro altero infletur adversus alterum. [Sidenote: Deut. 6, 5; Mat.
22, 37.]Diligamus Dominum Deum nostrum ex toto corde, et ex tota anima, et
ex tota mente nostra, et proximum nostrum sicut nosmetipsos_. Propter quae
duo praecepta charitatis sensisse Moysen, quidquid in illis Libris sensit,
nisi crediderimus, mendacem faciemus Deum, cum de animo conservi, aliter
quam ille docuit opinamur. Jam vide quam stultum sit in tanta copia
verissimarum sententiarum, quae de illis verbis erui possunt temere
affirmare, quam earum Moyses, potissimum senserit; et perniciosis
contentionibus ipsam offendere charitatem, propter quam dixit omnia, cujus
dicta conamur exponere."

[Sidenote: XXVI. Qui sermo deceat Scripturam.]

36. Et tamen ego, Deus meus, celsitudo humilitatis meae, et requies laboris
mei, qui audis confessiones meas, et _dimittis peccata mea_; quoniam tu
mihi praecipis ut _diligam proximum meum sicut meipsum_, non possum minus
credere de Moyse fidelissimo famulo tuo, quam mihi optarem ac desiderarem
abs te dari muneris, si tempore illo natus essem quo ille, eoque loco me
constituisses, ut per servitutem cordis ac linguae meae, Litterae illae
dispensarentur, quae tanto post essent omnibus gentibus profuturae, et per
universum orbem tanto auctoritatis culmine omnium falsarum superbarumque
doctrinarum verba superaturae. Vellem quippe, si tunc ego {244} essem
Moyses, (ex eadem namque massa omnes venimus; et [Sidenote: Ps. 8, 5.]_quid
est homo, nisi quia memor es ejus_?) vellem ergo, si tunc ego essem quod
ille, et mihi abs te Geneseos liber scribendus injungeretur, talem mihi
eloquendi facultatem dari, et eum texendi sermonis modum, ut neque illi qui
nondum queunt intelligere quemadmodum creat Deus, tanquam excedentia vires
suas dicta recusarent; et illi qui hoc jam possunt, in quamlibet veram
sententiam cogitando venissent, eam non praetermissam in paucis verbis tui
famuli reperirent; et si alius aliam vidisset in luce veritatis, nec ipsa
in eisdem verbis intelligenda deesset.

[Sidenote: XXVII. Scripturam decet humile simplexque verborum genus.]

37. Sicut enim fons in parvo loco uberior est, pluribusque rivis in
ampliora spatia fluxum ministrat, quam quilibet eorum rivorum, qui per
multa locorum ab eodem fonte deducitur; ita narratio dispensatoris tui
sermocinaturis pluribus profutura, parvo sermonis modulo scatet fluenta
liquidae veritatis: unde sibi quisque verum quod de his rebus potest, hic
illud, ille illud, per longiores loquelarum anfractus trahat. Alii enim cum
haec verba legunt vel audiunt, cogitant Deum quasi hominem, aut quasi
aliquam molem immensa praeditam potestate, novo quodam et repentino
placito, extra seipsam tanquam locis distantibus _fecisse coelum et
terram_, duo magna corpora supra et infra, quibus omnia continerentur. Et
cum audiunt, _Dixit Deus, Fiat illud, et factum est_ illud; cogitant verba
coepta et finita, sonantia temporibus atque transeuntia, post quorum
transitum statim existere* quod jussum est ut existeret: et si quid forte
aliud hoc modo ex familiaritate carnis opinantur. In quibus adhuc parvulis
animalibus, dum isto humillimo genere verborum, tanquam materno sinu, eorum
gestatur infirmitas, salubriter aedificatur fides, qua certum habeant et
teneant Deum fecisse omnes naturas, quas eorum sensus mirabili varietate
circumspicit. Quorum si quispiam quasi vilitatem dictorum aspernatus, extra
nutritorias cunas superba imbecillitate se extenderit, heu! cadet miser.
*Domine Deus, miserere, ne implumem pullum conculcent qui transeunt viam;
et mitte angelum tuum, qui eum reponat in nido, ut vivat donec volet.

[Sidenote: XXVIII. Ut varie intelligitur ab eruditis Scriptura.]

38. Alii vero quibus haec verba non jam nidus, sed opaca fruteta sunt,
vident in eis latentes fructus, et volitant laetantes, et garriunt
scrutantes, et carpunt eos. Vident enim, cum haec {245} verba legunt vel
audiunt, tua, Deus, aeterna et stabili permansione cuncta praeterita et
futura tempora superari; nec tamen quidquam esse temporalis creaturae, quod
tu non feceris: cujus voluntas quia id est quod tu, nullo modo mutata, vel,
quae antea non fuisset, exorta voluntate fecisti omnia: non de te
similitudinem tuam formam omnium, sed de nihilo dissimilitudinem informem,
quae formaretur per similitudinem tuam, recurrens in te unum pro captu
ordinato, quantum cuique rerum in suo genere datum est: et* fierent omnia
bona valde, sive maneant circa te, sive gradatim remotiori distantia per
tempora et locos pulchras variationes* faciant aut patiantur. Vident haec,
et gaudent in luce veritatis tuae, quantulum hic valent.

39. Et alius eorum intendit in id quod dictum est, _In principio fecit
Deus_, et respicit Sapientiam _Principium, quia et loquitur ipsa nobis_.
Alius itidem intendit in eadem verba, et principium intelligit exordium
rerum conditarum; et sic accipit, _In principio fecit_, ac si diceretur,
Primo fecit. Atque in eis qui intelligunt, _In principio_, quod in
Sapientia fecisti coelum et terram; alius eorum ipsum coelum et terram,
creabilem materiam coeli et terrae sic esse credit cognominatam; alius jam
formatas distinctasque naturas; alius unam formatam, eamdemque spiritualem
coeli nomine, aliam informem corporalis materiae, terrae nomine. Qui autem
intelligunt in nominibus coeli et terrae, adhuc informem materiem, de qua
formaretur coelum et terra, nec ipsi uno modo id intelligunt: sed alius
unde consummaretur intelligibilis sensibilisqne creatura; alius tantum unde
sensibilis moles ista corporea, sinu grandi continens perspicuas
promptasque naturas. Nec illi uno modo qui jam dispositas digestasque
creaturas _coelum et terram_ vocari hoc loco credunt; sed alius invisibilem
atque visibilem: alius solam visibilem in qua luminosum coelum suspicimus,
et terram caliginosam, quaeque in eis sunt.

[Sidenote: XXIX. Quot modis dicitur aliquid prius.]

40. At ille qui non aliter accipit, _In principio fecit_, quam si
diceretur, "Primo fecit;" non habet quomodo veraciter intelligat coelum et
terram, nisi materiem coeli et terrae intelligat, videlicet universae, id
est intelligibilis corporalisque creaturae*. Si enim jam formatam velit
universam, recte ab eo quaeri poterit, "Si hoc primo fecit Deus, quid
fecerit deinceps:" et post universitatem non inveniet: ac per hoc {246}
audiet invitus, "Quomodo illud primo, si postea nihil?" Cum vero dicit
primo informem, deinde formatam, non est absurdus; si modo est idoneus
discernere, quid praecedat aeternitate, quid tempore, quid electione, quid
origine. Aeternitate, sicut Deus omnia; tempore, sicut flos fructum;
electione, sicut fructus florem; origine, sicut sonus cantum. In his
quatuor primum et ultimum quae commemoravi, difficillime intelliguntur; duo
media facillime. Namque rara visio est et nimis ardua conspicere, Domine,
aeternitatem tuam incommutabiliter mutabilia facientem, ac per hoc priorem.
Quis deinde sic acutum* cernat animo, ut sine labore magno dignoscere
valeat, quomodo sit prior sonus quam cantus, ideo quia cantus est formatus
sonus, et esse utique aliquid non formatum potest, formari autem quod non
est, non potest? Sic est prior materies, quam id quod ex ea fit[331]: non
ideo prior quia ipsa efficit, cum potius fiat; nec prior intervallo
temporis. Neque enim priore tempore sonos edimus informes sine cantu, et
eos posteriore tempore in formam cantici coaptamus aut fingimus; sicut
ligna quibus arca, vel argentum quo vasculum fabricatur. Tales quippe
materiae, tempore etiam praecedunt formas rerum quae fiunt ex eis: at in
cantu non ita est. Cum enim cantatur, auditur sonus ejus; non prius
informiter sonat, et deinde formatur in cantum. Quod enim primo utrumque
sonuerit, praeterit; nec ex eo quidquam reperies quod resumptum arte
componas: et ideo cantus in sono suo vertitur; qui sonus ejus, materies
ejus est. Idem quippe formatur ut cantus sit; et ideo, sicut dicebam, prior
materies sonandi quam forma cantandi: non per faciendi potentiam prior*;
neque enim sonus est cantandi artifex, sed cantanti animae subjacet ex
corpore, de quo cantum faciat. Nec tempore prior; simul enim cum cantu
editur. Nec prior electione; non enim potior sonus quam cantus,
quandoquidem cantus est non tantum sonus, verum etiam speciosus sonus. Sed
prior est origine; quia non cantus formatur ut sonus sit, {247} sed sonus
formatur ut cantus sit. Hoc exemplo, qui potest intelligat materiam rerum
primo factam, et appellatam _coelum et terram_, quia inde facta sunt coelum
et terra: nec tempore primo factam; quia formae rerum exserunt
tempora[332], illa autem erat informis; jamque in temporibus simul
animadvertitur. nec tamen de illa narrari* aliquid potest, nisi velut
tempore prior sit; cum pendatur extremior, quia profecto meliora sunt
formata quam informia, et praecedatur* aeternitate Creatoris, ut esset de
nihilo, unde aliquid fieret.

[Sidenote: XXX. Tractatores Scripturae diversa sentientes concordent
invicem charitate et studio veritatis.]

41. In hac diversitate sententiarum verarum concordiam pariat ipsa Veritas;
et Deus noster misereatur nostri, ut _legitime Lege utamur, praecepti fine,
pura charitate_: ac per hoc si quis quaerit ex me, quid horum Moyses tuus
ille famulus senserit, non sunt hi sermones confessionum mearum. Si tibi
non confiteor, nescio; et scio tamen illas veras esse sententias, exceptis
carnalibus de quibus quantum existimavi locutus sum: quos tamen bonae spei
parvulos haec verba Libri tui non territant, alta humiliter, et pauca
copiose. Sed omnes quos in eis verbis vera cernere ac dicere fateor,
diligamus nos invicem, pariterque diligamus te Deum nostrum fontem
veritatis, si non vana, sed ipsam sitimus; eumdemque famulum tuum
Scripturae hujus dispensatorem, Spiritu tuo plenum, ita honoremus, ut hoc
eum te revelante cum haec scriberet attendisse credamus, quod in eis maxime
et luce veritatis, et fruge utilitatis excellit.

[Sidenote: XXXI. Sensisse putandus est Moyses quidquid veri potest in
ipsius verbis inveniri.]

42. Ita cum alius dixerit, "Hoc sensit quod ego;" et alius, "Imo illud quod
ego;" religiosius me arbitror dicere, "Cur non utrumque potius, si utrumque
verum est?" Et si quid tertium, et si quid quartum, et si quid omnino aliud
verum quispiam in his verbis videt; cur non illa omnia vidisse credatur,
per quem Deus unus sacras Litteras vera et diversa visuris multorum
sensibus temperavit? Ego certe, quod intrepidus de meo corde pronuntio, si
ad culmen auctoritatis aliquid scriberem; sic mallem scribere, ut quod veri
quisque de his rebus capere posset, mea verba resonarent, quam ut {248}
veram sententiam ad hoc apertius ponerem, ut excluderem caeteras, quarum
falsitas me non posset offendere. Nolo itaque, Deus meus, tam praeceps
esse, ut hoc illum virum de te meruisse non credam. Sensit ille omnino in
his verbis, atque cogitavit cum ea scriberet, quidquid hic veri potuimus
invenire, et quidquid nos non potuimus, aut nondum possumus, et tamen in
eis inveniri potest.

[Sidenote: XXXII. Veri Scripturae sensus a Spiritu Sancto revelantur.]

43. Postremo, Domine qui Deus es, et non caro et sanguis; si quid homo
minus vidit*, numquid et [Sidenote: Ps. 142, 10.]_Spiritum tuum bonum_ qui
_deducet me in terram rectam_, latere potuit, quidquid eras in eis verbis
tu ipse revelaturus legentibus posteris, etsiamsi ille per quem dicta sunt,
unam fortassis ex multis veris sententiam cogitavit? Quod si ita est, sit
igitur illa quam cogitavit caeteris excelsior*. Nobis autem, Domine, aut
ipsam demonstra, aut quam placet alteram veram; ut sive nobis hoc quod
etiam illi homini tuo, sive aliud ex eorumdem verborum occasione
patefacias, tu tamen pascas nos, non error illudat[333]. Ecce, Domine Deus
meus, quam multa de paucis verbis, quam multa, oro te, scripsimus! Quae
nostrae vires, quae tempora omnibus Libris tuis ad istum modum sufficient*?
Sine me itaque brevius in eis confiteri tibi, et eligere unum aliquid quod
tu inspiraveris verum, certum et bonum, etiamsi multa occurrerint, ubi
multa occurrere poterunt; ea fide confessionis meae, ut si hoc dixero quod
sensit minister tuus, recte atque optime; id enim conari me oportet: quod
si assecutus non fuero, id tamen dicam quod mihi per ejus verba tua Veritas
dicere voluerit, quae illi quoque dixit quod voluit.

       *       *       *       *       *


{249}

LIBER DECIMUS TERTIUS.

    Dei bonitatem vel ex hoc maxime commendari docet, quod cum rebus a se
    creatis nullatenus indigeret, eas non tantum condiderit, sed singulas
    quasque in suo genere perfecerit. Trinum Deum, ipsiusque Spiritus
    sancti proprietatem, primis Geneseos verbis insinuari ostendit; et de
    ejus in nobis effectibus praeclare omnino disserit. Deinde tota conditi
    Universi historia nobis allegorice exhiberi docet mirabilem illum
    ordinem, quem in instituenda et sanctificanda Ecclesia Deus servare
    voluit, cum non alio plane fine condita fuerint universa.

[Sidenote: I. Invocat Deum, cujus bonitate se praeventum agnoscit.]

1. Invoco te, Deus meus, misericordia mea, qui fecisti me, et oblitum tui
non oblitus es. Invoco te in animam meam[334], quam praeparas ad capiendum
te ex desiderio quod inspiras ei: nunc invocantem te ne deseras, qui
priusquam invocarem praevenisti et institisti crebrescens multimodis
vocibus, ut audirem de longinquo et converterer, et vocantem me invocarem
te. Tu enim, Domine, delevisti omnia mala merita mea, ne retribueres
manibus meis in quibus a te defeci; et praevenisti omnia bona merita mea,
ut retribueres manibus tuis quibus me fecisti; quia et priusquam essem, tu
eras; nec eram cui praestares ut essem; et tamen ecce sum ex bonitate tua
praeveniente totum hoc quod me fecisti, et unde me fecisti. Neque enim
eguisti[335] me, aut ego tale bonum sum quo tu adjuveris, Dominus meus et
Deus meus; non ut tibi sic serviam quasi ne fatigeris in agendo, aut ne
minor sit potestas tua carens obsequio meo; neque ut sic te colam quasi
terram, ut sis incultus si non te colam; sed ut serviam tibi et colam te,
ut de te mihi bene sit[336], a quo mihi est ut sim cui bene sit.

[Sidenote: II. Creaturae ex Dei bonitate subsistunt et perficiuntur.]

2. Ex plenitudine quippe bonitatis tuae creatura tua subsistit, ut bonum
quod tibi nihil prodesset, ne* de te aequale tibi esset, tamen quia ex te
fieri potuit, non deesset. Quid {250} enim te promeruit _coelum et terra_,
quae _fecisti in Principio_? Dicant quid te promeruerunt spiritualis
corporalisque natura*, quas fecisti in Sapientia tua, ut inde penderent
etiam inchoata et informia quaeque in genere suo, vel spirituali vel
corporali, euntia in immoderationem, et in longinquam dissimilitudinem
tuam; spirituale informe praestantius, quam si formatum corpus esset;
corporale autem informe praestantius, quam si omnino nihil esset: atque ita
penderent in tuo Verbo informia, nisi per idem Verbum revocarentur ad
unitatem tuam, et formarentur, et essent ab uno te summo bono universa bona
valde. Quid te promeruerunt* ut essent saltem informia, quae neque hoc
essent, nisi ex te?

3. Quid te promeruit materies corporalis, ut esset saltem [Sidenote: Gen.
1, 1.]_invisibilis et incomposita_? quia neque hoc esset, nisi quia fecisti
eam; ideoque te, quia non erat, promereri ut esset non poterat. Aut quid te
promeruit inchoatio creaturae spiritualis, ut saltem tenebrosa
fluitaret[337] similis abysso, tui dissimilis, nisi per idem Verbum
converteretur ad idem a quo facta est, atque ab eo illuminata lux fieret,
quamvis non aequaliter, tamen conformis formae aequali tibi? Sicut enim
corpori non hoc est esse quod pulchrum esse, alioquin deforme esse non
posset: ita etiam creato spiritui non id est vivere, quod sapienter vivere;
alioquin incommutabiliter saperet. [Sidenote: Ps. 72, 18.]_Bonum_ autem
illi _est haerere tibi semper_[338], ne quod adeptus est conversione,
aversione lumen amittat, et relabatur in vitam tenebrosae abysso similem.
Nam et nos qui secundum animam creatura spiritualis sumus, aversi a te
nostro lumine, in ea vita [Sidenote: Eph. 5, 8.]_fuimus aliquando
tenebrae_, et in reliquiis obscuritatis nostrae laboramus, donec simus
[Sidenote: Ps. 35, 7.]_justitia tua_ in Unico tuo _sicut montes Dei_: nam
_judicia tua_ fuimus, _sicut multa abyssus_[339].

{251}

[Sidenote: III. Ex Dei gratia omnia.]

4. Quod autem in primis conditionibus dixisti, [Sidenote: Gen. 1, 3.]_Fiat
lux et facta est lux_; non incongruenter hoc intelligo in creatura
spirituali; quia erat jam qualiscumque vita quam illuminares. Sed sicut non
te promeruerat, ut esset talis vita quae illuminari posset; ita nec cum jam
esset, promeruit te ut illuminaretur. Neque enim ejus informitas placeret
tibi, si non lux fieret, non existendo, sed intuendo illuminantem lucem
eique haerendo*; ut et quod utcumque[340] vivit, et quod beate vivit, non
deberet nisi gratiae tuae, conversa per commutationem meliorem ad id quod
neque in melius neque in deterius mutari potest; quod tu solus es, quia
solus simpliciter es, cui non est aliud vivere, aliud beate vivere, quia
tua beatitudo[341] tu es.

[Sidenote: IV. Deus non eget rebus conditis.]

5. Quid ergo tibi deesset ad bonum quod tu tibi es, etiamsi ista vel omnino
nulla essent, vel informia remanerent, quae non ex indigentia fecisti, sed
ex plenitudine bonitatis tuae, cohibens atque convertens ad formam, non ut
tanquam tuum gaudium compleatur ex eis? Perfecto enim tibi displicet eorum
imperfectio, ut ex te perficiantur et tibi placeant; non autem imperfecto,
tanquam et tu eorum perfectione perficiendus sis. _Spiritus_ enim tuus
bonus _superferebatur super aquas_; non ferebatur ab eis tanquam in eis
requiesceret. _In_ quibus enim _requiescere_ dicitur _Spiritus tuus_ bonus,
hos in se requiescere facit. Sed superferebatur incorruptibilis et
incommutabilis voluntas tua, ipsa in se sibi sufficiens, super eam quam
feceras vitam; cui non hoc est vivere quod beate vivere, quia vivit etiam
fluitans in obscuritate sua; cui restat converti ad {252} eum a quo facta
est, et magis magisque vivere apud [Sidenote: Ps. 35, 10.]_fontem vitae, et
in lumine ejus videre lumen_, et perfici, et illustrari, et beari.

[Sidenote: V. Trinitas, qui Deus est, ex primis verbis Geneseos
intelligitur.]

6. Ecce apparet mihi in aenigmate Trinitas, quod es Deus meus; quoniam tu,
Pater, in _Principio_ sapientiae nostrae* quod est tua Sapientia de te
nata, aequalis tibi et coaeterna, id est in Filio tuo, _fecisti coelum et
terram_. Et multa diximus de _coelo coeli_, et de terra invisibili et
incomposita, et de abysso tenebrosa, secundum spiritualis informitatis
vagabunda deliquia, nisi converteretur ad eum a quo erat qualiscumque vita,
et illuminatione fieret speciosa vita, et esset coelum coeli ejus, quod
inter aquam et aquam postea factum est; et tenebam jam Patrem in Dei
nomine, qui fecit haec, et Filium in Principii[342] nomine, in quo fecit
haec; et Trinitatem credens Deum meum, sicuti credebam, quaerebam in
eloquiis sanctis ejus, et ecce _Spiritus_ tuus _superferebatur super
aquas_. Ecce Trinitas Deus meus, Pater et Filius et Spiritus sanctus,
creator universae creaturae.

[Sidenote: VI. Cur dictus est Spiritus superferri super aquas.]

7. Sed quae causa fuerat, o lumen veridicum! tibi admoveo cor meum; ne me
vana doceat, discute tenebras ejus, et dic mihi, obsecro te per matrem
charitatem; obsecro te, dic mihi quae causa fuerat, ut post nominatum
coelum, et terram invisibilem et incompositam, et tenebras super abyssum,
tum demum Scriptura tua nominaret Spiritum tuum[343]? An quia oportebat sic
eum insinuari, ut diceretur superferri; et non posset hoc dici, nisi prius
illud commemoraretur cui superferri Spiritus tuus posset intelligi? Nec
Patri enim nec Filio superferebatur; nec superferri recte diceretur, si
nulli rei superferretur. Prius ergo dicendum erat cui superferretur, et
deinde ille quem non oportebat aliter commemorari, nisi ut superferri
diceretur. Cur ergo aliter eum insinuari non oportebat, nisi ut superferri
diceretur?

[Sidenote: VII. Effectus Spiritus sancti.]

8. Jam hinc sequatur qui potest intellectu Apostolum tuum dicentem, quia
[Sidenote: Rom. 5, 5.]_charitas_ tua _diffusa est in cordibus nostris per
Spiritum sanctum, qui datus est nobis_; et [Sidenote: 1 Cor. 12, 1. 31.]_de
spiritualibus docentem_ et _demonstrantem supereminentem viam charitatis_,
et [Sidenote: Eph. 3, 14-19.]_flectentem genua pro nobis ad te, ut
cognoscamus {253} supereminentem scientiam charitatis Christi_. Ideoque ab
initio supereminens superferebatur super aquas. Cui dicam? quomodo dicam de
pondere cupiditatis in abruptam abyssum, et de sublevatione charitatis per
Spiritum tuum, qui superferebatur super aquas? Cui dicam? quomodo dicam*?
Neque enim loca sunt quibus mergimur et emergimus. Quid similius et quid
dissimilius? Affectus sunt, amores sunt; immunditia spiritus nostri
defluens inferius amore curarum, et sanctitas tui attollens nos superius
amore securitatis[344], ut sursum cor habeamus ad te, ubi Spiritus tuus
superfertur super aquas, et veniamus ad supereminentem requiem, cum
[Sidenote: Ps. 123, 5.]_pertransierit anima nostra aquas quae sunt sine
substantia_[345].

[Sidenote: VIII. Intellectuali creaturae ad beatam requiem non sufficit
quidquid Deo minus est.]

9. Defluxit angelus, defluxit anima hominis, et indicaverunt abyssum
universae spiritualis* creaturae in profundo tenebroso, nisi dixisses ab
initio, _Fiat lux_, et facta esset lux, et inhaereret tibi omnis obediens
intelligentia coelestis civitatis tuae, et requiesceret in Spiritu tuo, qui
superfertur incommutabiliter super omne mutabile. Alioquin et ipsum coelum
coeli tenebrosa abyssus esset in se; _nunc antem lux est in Domino_. Nam et
in ipsa misera inquietudine defluentium spirituum et indicantium tenebras
suas nudatas veste luminis tui, satis ostendis quam magnam rationalem
creaturam feceris, cui nullo modo sufficit ad beatam requiem quidquid te
minus est[346], ac per hoc nec ipsa sibi. Tu enim, [Sidenote: Ps. 17,
29.]_Deus noster, illuminabis tenebras nostras_: ex te oriuntur
_vestimenta_ nostra, et [Sidenote: Ps. 138, 12.]_tenebrae nostrae sicut
meridies erunt_. Da mihi te, Deus meus, redde mihi te: en amo*; et, si
parum est, amem validius. Non possum metiri ut sciam quantum desit mihi
amoris ad id quod sat est, ut currat vita mea in amplexus tuos, [Sidenote:
Ps. 30, 21.]nec avertatur donec abscondatur* in abscondito vultus tui[347].
Hoc {254} tantum scio, quia male mihi est praeter te, non solum extra me,
sed et in meipso; et omnis mihi copia quae Deus meus non est, egestas est.

[Sidenote: IX. Cur solus Spiritus sanctus superferebatur super aquas.]

10. Numquid aut Pater aut Filius non superferebatur super aquas? Si tanquam
loco sicut corpus, nec Spiritus sanctus: si autem incommutabilis
divinitatis eminentia super omne mutabile, et Pater et Filius et Spiritus
sanctus superferebatur super aquas. Cur ergo tantum de Spiritu tuo dictum
est hoc? cur de illo tantum dictum est? Quasi locus ibi esset, qui non est
locus, de quo solo dictum est quod sit donum tuum[348]. In dono tuo
requiescimus; ibi te fruimur. Requies nostra, locus noster. Amor illuc
attollit nos, et Spiritus tuus bonus [Sidenote: Ps. 9, 15.]_exaltat_
humilitatem nostram [Sidenote: Luc. 2, 14.]_de portis mortis_. In bona
voluntate pax nobis est. Corpus pondere suo nititur ad locum suum. Pondus
non ad ima tantum est, sed ad locum suum. Ignis sursum tendit, deorsum
lapis. Ponderibus suis aguntur*, loca sua petunt. Oleum infra aquam fusum,
super aquam attollitur; aqua super oleum fusa, infra oleum demergitur;
ponderibus suis aguntur, loca sua petunt. Minus ordinata, inquieta sunt;
ordinantur, et quiescunt. Pondus meum amor meus; eo feror quocumque
feror[349]. Dono tuo accendimur, et sursum ferimur. Inardescimus et imus.
Ascendimus [Sidenote: Ps. 83, 6.]_ascensiones in corde_, et cantamus
canticum graduum. Igne tuo, igne tuo bono inardescimus et imus; quoniam
sursum imus [Sidenote: Ps. 121, 6. 1.]_ad pacem Jerusalem_, quoniam
_jucundatus sum in his qui dixerunt mihi*, In domum Domini ibimus_. Ibi nos
collocavit voluntas bona, ut nihil velimus aliud quam permanere illic in
aeternum.

[Sidenote: X. Ex dono Dei omnia.]

11. Beata creatura quae non novit aliud, cum esset ipsa aliud, nisi dono
tuo quod superfertur super omne mutabile, mox ut facta est, attolleretur
nullo intervallo temporis in ea vocatione qua dixisti, [Sidenote: Gen. 1,
3.]_Fiat lux, et fieret lux_*. In nobis enim {255} distinguitur tempore,
quod [Sidenote: Eph. 5, 8.]_tenebrae fuimus, et lux efficimur_: in illa
vero dictum est quid esset, nisi illuminaretur; et ita dictum est, quasi
prius fuerit fluxa et tenebrosa; ut appareret causa qua factum est ut
aliter esset, id est, ut ad lumen indeficiens conversa lux esset. Qui
potest, intelligat*; a te petat. Utquid mihi molestus est, quasi ego
[Sidenote: Joh. 1, 9.]_illuminem_ ullum _hominem venientem in hunc mundum_?

[Sidenote: XI. Symbola Trinitatis in homine.]

12. Trinitatem omnipotentem quis intelligit? Et quis non loquitur eam, si
tamen eam? Rara anima quae dum de illa loquitur, scit, quod loquitur*. Et
contendunt et dimicant, et nemo sine pace videt istam visionem. Vellem ut
haec tria cogitarent homines in seipsis[350]. Longe aliud sunt ista tria
{256} quam illa Trinitas: sed dico ubi se exerceant et ibi probent, et
sentiant quam longe sunt*. Dico autem haec tria: esse, nosse, velle. Sum
enim, et novi, et volo: sum sciens, et volens; et scio esse me, et velle;
et volo esse, et scire. In his igitur tribus quam sit inseparabilis vita,
et una vita, et una mens, et una essentia, quam denique inseparabilis
distinctio, et tamen distinctio, videat qui potest. Certe coram se est;
attendat in se, et videat, et dicat mihi. Sed cum invenerit in his aliquid
et dixerit, non jam se putet invenisse illud quod supra ista est
incommutabile, quod est incommutabiliter, et scit incommutabiliter, et vult
incommutabiliter: et utrum propter tria haec et ibi Trinitas, an in
singulis haec tria, ut* terna singulorum sint; an utrumque miris modis
simpliciter et multipliciter, infinito in se sibi fine, quo est, et sibi
notum est, et sibi sufficit, incommutabiliter idipsum, copiosa unitatis
magnitudine; quis facile cogitaverit? quis ullo modo dixerit? quis quolibet
modo temere pronuntiaverit?

[Sidenote: XII. Mundi creatio formationem Ecclesiae praefigurat.]

13. Procede in confessione, fides mea; dic Domino Deo tuo: _Sancte, Sancte,
Sancte, Domine Deus_ meus, in nomine tuo baptizati sumus, _Pater et Fili et
Spiritus sancte; in nomine tuo baptizamus, Pater et Fili et Spiritus
sancte_; quia et apud nos in Christo suo* _fecit Deus coelum et terram_,
spirituales et carnales Ecclesiae suae[351]; et _terra_ nostra antequam
acciperet formam doctrinae, _invisibilis erat et incomposita_, et
ignorantiae tenebris tegebamur; quoniam [Sidenote: Ps. 38, 12.]_pro
iniquitate erudisti hominem_, et [Sidenote: Ps. 35, 7.]_judicia tua sicut
multa abyssus_. Sed quia [Sidenote: Gen. 1, 2.]_Spiritus_ tuus
_superferebatur super aquam_, non reliquit miseriam nostram misericordia
tua, et dixisti: [Sidenote: Mat. 3, 12.]_Fiat lux. Poenitentiam agite,
appropinquavit enim regnum coelorum_. {257} _Poeitenitam agite, Fiat lux_.
Et quoniam [Sidenote: Ps. 41, 7.]_conturbata erat ad nos ipsos anima
nostra, commemorati sumus tui, Domine, de terra Jordanis, et de monte_[352]
aequali tibi, sed _parvo_ propter nos; et displicuerunt nobis tenebrae
nostrae, conversi sumus ad te, _et facta est lux_. Et ecce [Sidenote: Eph.
5, 8.]_fuimus aliquando tenebrae; nunc autem lux in Domino_.

[Sidenote: XIII. Renovatio hominis dum hic vivit, nondum perfecta.]

14. Et tamen adhuc [Sidenote: 2 Cor. 5, 7.]_per fidem, nondum per speciem_.
[Sidenote: Rom. 8, 24.]_Spe enim salvi facti sumus. Spes autem quae
videtur, non est spes._ Adhuc [Sidenote: Ps. 41, 8.]_abyssus abyssum
invocat_, sed jam _in voce* cataractarum tuarum_[353]. Adhuc et ille qui
dicit, [Sidenote: 1 Cor. 3, 1.]_Non potui vobis loqui quasi spiritualibus,
sed quasi carnalibus_, etiam ipse nondum [Sidenote: Phil. 3, 13.]_se
arbitratur comprehendisse; et quae retro oblitus, in ea quae ante sunt,
extenditur_, et _ingemiscit gravatus_, et [Sidenote: 2 Cor. 5, 4.]_sitit
anima ejus ad Deum vivum, quemadmodum cervus ad fontes aquarum_, et dicit:
[Sidenote: Ps. 41, 2. 3.]_Quando veniam? habitaculum suum quod de coelo
est, superindui cupiens_, et [Sidenote: 2 Cor. 5, 2.]_invocat_ inferiorem
_abyssum_, dicens: [Sidenote: Rom. 12, 2.]_Nolite conformari huic saeculo,
sed reformamini in novitate mentis vestrae_; et, [Sidenote: 1 Cor. 14,
20.]_Nolite pueri effici mentibus*, sed malitia parvuli estote, ut mentibus
perfecti sitis_; et, [Sidenote: Gal. 3, 1.]_O stulti Galatae, quis vos
fascinavit?_ Sed jam non in voce sua; [Sidenote: Act. 2, 2.]in tua enim qui
misisti Spiritum tuum de excelsis, per eum qui [Sidenote: Ps. 67,
19.]_ascendit in altum, [Sidenote: Mal. 3, 10.]et aperuit cataractas
donorum_ suorum, ut [Sidenote: Ps. 45, 5.]_fluminis impetus laetificaret
civitatem_ tuam. Illi enim suspirat [Sidenote: Rom. 8, 23.][Sidenote: Joh.
3, 29.]_sponsi amicus, habens_ jam _spiritus primitias_ penes eum, sed
adhuc _in semetipso ingemiscens, adoptionem exspectans redemptionem
corporis sui_: illi suspirat, membrum est enim sponsae; et illi zelat,
_amicus_ est enim _sponsi_; illi zelat non sibi, quia _in voce cataractarum
{258} tuarum_, non in voce sua [Sidenote: Ps. 41, 8.]_invocat_ alteram
_abyssum_, cui zelans [Sidenote: 2 Cor. 11, 3.]_timet, ne sicut serpens
Evam decepit astutia sua, sic et eorum sensus corrumpantur a castitate,
quae est in_ sponso nostro Unico tuo. Quae est illa speciei lux? Cum
[Sidenote: 1 Joh. 3, 2.]_videbimus eum sicuti est_, et transierint
[Sidenote: Ps. 41, 4.]_lacrymae quae mihi factae sunt panis die ac nocte,
dum dicitur mihi quotidie, Ubi est Deus tuus?_

[Sidenote: XIV. Fide et spe corroboramur.]

15. Et ego dico: Deus meus, ubi es? Ecce ubi es*. Respiro in te paululum,
cum [Sidenote: Ps. 41, 5.]_effundo super me animam meam in voce
exsultationis et confessionis, soni festivitatem celebrantis_. Et adhuc
_tristis est_, quia relabitur et fit _abyssus_; vel potius, sentit adhuc se
esse _abyssum_. Dicit ei fides mea quam accendisti in nocte ante pedes
meos: _Quare tristis es, anima mea, et quare conturbas me? [Sidenote: Ps.
42, 5. 6.]Spera in Domino; [Sidenote: Ps. 118, 105.]lucerna pedibus tuis
verbum ejus._ [Sidenote: Rom. 8, 10.]_Spera_ et persevera, donec transeat
nox mater iniquorum, donec transeat [Sidenote: Cant. 2, 17.]_ira_ Domini,
cujus [Sidenote: Ps. 29, 13.]_filii_ et _nos fuimus_ aliquando _tenebrae_,
quarum residua trahimus in [Sidenote: Ps. 5, 5.]_corpore propter peccatum
mortuo, donec aspiret dies et removeantur umbrae. [Sidenote: Ps. 42,
5.]Spera in Domino: mane[354] astabo*, et contemplabor; semper confitebor
illi. Mane astabo, et videbo salutare vultus mei, [Sidenote: Rom. 8,
11.]Deum meum qui vivificabit et mortalia corpora nostra, propter Spiritum
qui habitat in nobis_; quia super interius nostrum _tenebrosum et fluidum
misericorditer superferebatur_. Unde et in hac peregrinatione [Sidenote: 2
Cor. 1, 22.]_pignus_ accepimus, ut [Sidenote: Eph. 5, 8.]_jam simus lux_,
dum adhuc [Sidenote: Rom. 8, 24.]_spe salvi facti sumus, [Sidenote: 1
Thess. 5, 5.]et filii lucis, et filii diei, non filii noctis neque
tenebrarum_, quod tamen _fuimus_. _Inter_ quos et nos in isto adhuc incerto
humanae notitiae, tu solus _dividis_, qui _probas corda_ nostra, et
[Sidenote: Gen. 1, 5.]_vocas lucem diem, et tenebras noctem_. Quis enim nos
discernit, nisi tu? [Sidenote: 1 Cor. 4, 7.]_quid autem habemus quod non
accepimus a te, [Sidenote: Rom. 9, 21.]ex eadem massa vasa in honorem, ex
qua sunt et alia facta in contumeliam?_

[Sidenote: XV. Explanat ver. 6. cap. 1. Gen. _Fiat firmamentum_ &c. Quid
firmamentum, quid superiores aquae.]

16. Aut quis, nisi tu, Deus noster, fecisti nobis [Sidenote: Is. 24,
4.]_firmamentum_ auctoritatis super nos in Scriptura tua divina? [Sidenote:
Ps. 103, 2.]_Coelum_ enim _plicabitur ut liber_, et nunc _sicut pellis
extenditur_ super nos. Sublimioris enim auctoritatis est tua divina
Scriptura, {259} cum jam obierunt istam mortem illi mortales, per quos eam
dispensasti nobis. Et tu scis, Domine, tu scis quemadmodum pellibus
indueris homines, cum peccato mortales fierent[355]. Unde [Sidenote: Gen.
3, 21.]_sicut pellem extendisti firmamentum_ Libri tui, concordes utique
sermones tuos, quos per mortalium ministerium superposuisti nobis. Namque
ipsa eorum morte, _solidamentum_[356] auctoritatis in eloquiis tuis per eos
editis sublimiter _extenditur_ super omnia quae subter sunt; quod cum hic
viverent, non ita sublimiter extentum erat. Nondum _sicut pellem coelum
extenderas_, nondum mortis eorum famam usquequaque dilataveras[357].

17. _Videamus_, Domine, _coelos, opera digitorum tuorum_; disserena oculis
nostris nubilum quo subtexisti eos. Ibi est [Sidenote: Ps. 18,
8.]_testimonium_ tuum, _sapientiam praestans parvulis. [Sidenote: Ps. 8,
4.]Perfice_, Deus meus, _laudem_ tuam _ex ore infantium et lactentium_.
Neque enim novimus alios libros ita destruentes superbiam, ita [Sidenote:
Ver. 3.]_destruentes inimicum et defensorem_, resistentem reconciliationi
tuae defendendo peccata sua[358]. Non novi, Domine, non novi alia tam casta
eloquia, quae sic mihi persuaderent confessionem, et lenirent cervicem meam
jugo tuo, et invitarent colere te gratis. Intelligam ea, Pater bone; da
mihi haec subterposito, quia subterpositis solidasti ea.

18. Sunt aliae _aquae super_ hoc _firmamentum_, credo, immortales, et a
terrena corruptione secretae. Laudent nomen tuum, laudent te supercoelestes
populi Angelorum tuorum, qui non opus habent suspicere* firmamentum hoc, et
legendo cognoscere verbum tuum[359]. [Sidenote: Mat. 18, 10.]_Vident_ enim
_faciem_ tuam _semper_, {260} et ibi legunt sine syllabis temporum, quid
velit aeterna voluntas tua. Legunt, eligunt et diligunt; semper legunt, et
nunquam praeterit quod legunt. Eligendo enim et diligendo legunt ipsam
incommutabilitatem consilii tui. Non clauditur codex eorum, nec _plicatur_
liber eorum; quia tu ipse illis hoc es, et es in aeternum: quia super hoc
firmamentum ordinasti eos, quod* firmasti super infirmitatem inferiorum
populorum, ubi suspicerent et cognoscerent misericordiam tuam, temporaliter
enuntiantem te, qui fecisti tempora. [Sidenote: Ps. 35, 6.]_In coelo_ enim,
_Domine, misericordia tua, et veritas tua usque ad nubes_. Transeunt nubes,
coelum autem manet. Transeunt praedicatores verbi tui ex hac vita in aliam
vitam; Scriptura vero tua usque in finem saeculi super populos extenditur.
Sed et [Sidenote: Mat. 24, 35.]_coelum et terra transibunt; sermones autem_
tui _non transibunt_: quoniam et _pellis plicabitur_, et _fenum_ super quod
extendebatur, cum claritate sua praeteriet; [Sidenote: Isa. 40, 6.]_verbum
autem_ tuum _manet in aeternum_; quod [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_nunc in
aenigmate_ nubium et _per speculum_ coeli, non [Sidenote: 1 Joh. 3,
2.]_sicuti est_, apparet nobis; quia et _nos_ quamvis Filio tuo dilecti
simus, [Sidenote: Cant. 2, 9. Vers. Vet.]_nondum apparuit quod erimus.
Attendit per retia_ carnis, et blanditus est, et inflammavit, et [Sidenote:
Cant. 1, 6.]_cucurrimus post odorem_ ejus. Sed [Sidenote: 1 Joh. 3, 2.]_cum
apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus cum sicuti est_: sicuti
est, Domine, videre nostrum, quod nondum est nobis*.

[Sidenote: XVI. Solus Deus se scit omnino sicuti est.]

19. Nam sicut omnino tu es, tu scis solus, qui es incommutabiliter, et scis
incommutabiliter, et vis incommutabiliter. Et essentia tua scit et vult
incommutabiliter, et scientia tua est et vult incommutabiliter, et voluntas
tua est et scit incommutabiliter. Nec videtur justum esse coram te, ut
quemadmodum se scit lumen incommutabile, ita sciatur ab illuminato
commutabili. Ideoque [Sidenote: Ps. 142, 6.]_anima mea tanquam terra sine
aqua tibi_; quia sicut se illuminare de se non potest, ita se satiare de se
non potest. Sic enim [Sidenote: Ps. 35, 10.]_apud te fons vitae_, quomodo
_in lumine tuo videbimus lumen_.

[Sidenote: XVII. In ver. 9: _Congregentur aquae_ &c. Quid mare, quid arida.
Explicatur ver. 11: _Germinet terra_ &c.]

20. Quis congregavit amaricantes[360] in societatem unam? {261} Idem namque
illis finis est temporalis et terrenae felicitatis, propter quam faciunt
omnia; quamvis innumerabili varietate curarum fluctuent. Quis, Domine, nisi
tu qui dixisti ut [Sidenote: Ps. 94, 5.]_congregarentur aquae in
congregationem unam, et appareret arida, sitiens tibi_? Quoniam _tuum est_
et _mare_, et [Sidenote: Ps. 62, 2.]_tu fecisti illud, et aridam terram
manus tuae formaverunt_; neque enim amaritudo voluntatum, sed _congregatio
aquarum_ vocatur mare. Tu enim coerces etiam malas cupiditates animarum, et
figis limites _quousque_ progredi sinantur, [Sidenote: Job 38, 10.
11.]_atque* ut in se comminuantur fluctus earum_; atque ita facis mare
ordine imperii tui super omnia[361].

21. At animas _sitientes tibi_, et _apparentes_ tibi, alio fine distinctas
a societate maris, occulto et dulci fonte irrigas, ut et _terra det fructum
suum_[362]: et dat fructum suum*, et, te jubente Domino Deo suo, germinat
anima nostra opera misericordiae _secundum genus_; diligens proximum in
subsidiis necessitatum carnalium, _habens in se semen secundum
similitudinem_; quoniam ex nostra infirmitate compatimur ad subveniendum
indigentibus, similiter opitulantes quemadmodum nobis vellemus opem ferri,
si eodem modo indigeremus; non tantum in facilibus, tanquam in _herba
seminali_, sed etiam in protectione adjutorii, forti robore, sicut _lignum
fructiferum_; id est, beneficum* ad eripiendum eum qui injuriam patitur, de
manu potentis, et praebendo protectionis umbraculum valido robore justi
judicii.

[Sidenote: XVIII. In ver. 14: _Fiant luminaria_ etc. Quae luminaria
dividentia inter diem et noctem.]

22. Ita Domine, ita, oro te, _oriatur_, sicuti facis, sicuti das
hilaritatem et facultatem, [Sidenote: Ps. 84, 12.]_oriatur de terra
veritas, et justitia de coelo respiciat_, et _fiant in firmamento
luminaria_. _Frangamus esurienti panem nostrum, et egenum sine tecto
inducamus in domum nostram; nudum vestiamus, et domesticos seminis nostri
non {262} despiciamus_. Quibus in terra natis fructibus, _vide quia bonum
est_; et [Sidenote: Isa. 58, 7. 8.]_erumpat_ temporanea _lux nostra_, et de
ista inferiori fruge actionis in delicias contemplationis verbum vitae
superius obtinentes, appareamus [Sidenote: Phil. 2, 15.]_sicut luminaria in
mundo_, cohaerentes _firmamento_ Scripturae tuae. Ibi enim nobiscum
disputas, ut _dividamus_ inter intelligibilia et sensibilia, tanquam _inter
diem et noctem_, vel inter animas, alias intelligibilibus, alias
sensibilibus deditas; ut jam non tu solus in abdito dijudicationis tuae,
sicut antequam fieret firmamentum, _dividas inter lucem et tenebras_, sed
etiam spirituales tui in eodem firmamento positi atque distincti,
manifestata per orbem gratia tua _luceant super terram, et dividant inter
diem et noctem, et significent tempora_: quia [Sidenote: Rom. 13,
1.]_vetera transierunt, et* ecce facta sunt nova_; et [Sidenote: 2 Cor. 5,
17.]_quia propior est nostra salus, quam cum credidimus_; et quia _nox
praecessit, dies autem appropinquavit_; et quia [Sidenote: Ps. 64,
2.]_benedicis coronam anni_ tui, [Sidenote: Mat. 9, 38.]_mittens
benignitatis* operarios in messem_ tuam, in qua seminanda _alii
laboraverunt, mittens_ etiam in aliam sementem, cujus [Sidenote: Joh. 4,
38.]_messis in fine est_. Ita das vota optanti*, et benedicis annos justi;
[Sidenote: Mat. 13, 39.]_tu autem idem ipse es, et_ in [Sidenote: Ps. 101,
28.]_annis tuis_ qui _non deficiunt_, horreum praeparas annis
transeuntibus. Aeterno quippe consilio, propriis temporibus bona coelestia
das super terram.

23. Quoniam [Sidenote: 1 Cor. 12, 7-11.]_quidem alii datur per Spiritum
sermo sapientiae_[363], tanquam _luminare majus_, propter eos qui
perspicuae veritatis luce delectantur, tanquam in principio diei; _alii
autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum_, tanquam _luminare minus;
alii fides, alii donatio curationum, alii operationes {263} virtutum, alii
prophetia, alii dijudicatio spirituum, alteri genera linguarum_; et haec
omnia tanquam _stellae_. _Omnia enim haec operatur unus atque idem
Spiritus, dividens propria unicuique prout vult_, et faciens apparere
sidera in _manifestatione ad utilitatem_. [Sidenote: 1 Cor. 13, 2.]_Sermo_
autem _scientiae_ qua continentur _omnia sacramenta_, quae variantur
temporibus[364] tanquam luna, et caeterae notitiae donorum quae deinceps
tanquam stellae commemorata sunt, quantum differunt ab illo candore
sapientiae quo gaudet praedictus dies, tantum in principia* noctis
sunt[365]. His enim sunt necessaria, quibus ille prudentissimus servus tuus
[Sidenote: 1 Cor. 3, 1.]_non potuit loqui quasi spiritualibus, sed quasi
carnalibus_, ille qui [Sidenote: 1 Cor. 2, 6.]_sapientiam loquitur inter
perfectos_. [Sidenote: v. 14.]_Animalis autem homo tanquam parvulus in
Christo, [Sidenote: Id. 3, 2.]lactisque potator_, donec roboretur ad
solidum cibum, et aciem firmet ad solis aspectum, non habeat desertam
noctem suam, sed luce lunae stellarumque contentus sit. Haec nobiscum
disputas, sapientissime Deus noster, in Libro tuo firmamento tuo; ut
discernamus omnia contemplatione mirabili, quamvis adhuc _in signis, et in
temporibus, et in diebus, et in annis_.

[Sidenote: XIX. Tractat eumdem versiculum, _Fiant luminaria_ etc.]

24. Sed prius [Sidenote: Is. 1, 16.]_lavamini, mundi estote; auferte
nequitiam_ ab animis vestris, atque a _conspectu oculorum meorum_, ut
_appareat arida_. _Discite bonum facere, judicate pupillo, et justificate
viduam_; ut _germinet terra herbam pabuli et lignum fructiferum_; et
_venite, disputemus, dicit Dominus_, ut _fiant luminaria in firmamento
coeli, et luceant super terram_. Quaerebat dives ille a _magistro bono,
quid faceret ut vitam aeternam consequeretur_: dicat ei _magister bonus_,
quem putabat hominem, et nihil amplius; bonus est autem, quia Deus est:
dicat ei, ut _si vult venire ad vitam, servet mandata_; separet a se
amaritudinem malitiae atque nequitiae; _non occidat, non moechetur, non
furetur, non falsum testimonium dicat_; ut _appareat arida_, et _germinet_
honorem patris et matris, et dilectionem proximi. _Feci_, inquit, _haec
omnia_. {264} Unde ergo tantae spinae, si terra fructifera est? Vade,
exstirpa silvosa dumeta avaritiae; _vende quae possides_, et implere
frugibus _dando pauperibus, et habebis thesaurum in coelis_, et _sequere
Dominum si vis esse perfectus_, eis sociatus inter quos _loquitur
sapientiam ille_ qui novit quid distribuat diei et nocti, ut noris et tu,
ut _fiant_ et tibi _luminaria in firmamento coeli_; quod non fiet, nisi
fuerit [Sidenote: Mat. 6, 21.]_illic cor tuum_; quod item non fiet, nisi
fuerit _illic thesaurus tuus_, sicut audisti a _magistro bono_. Sed
[Sidenote: Mat. 19, 16-22.]_contristata est_ terra sterilis[366], _et
spinae offocaverunt verbum_.

25. [Sidenote: 1 Pet. 2, 9.]_Vos autem genus electum, infirma mundi, qui
dimisistis omnia ut sequeremini Dominum_; ite post eum, et [Sidenote: Mat.
10, 28.]_confundite fortia_: ite post eum, [Sidenote: 1 Cor. 1, 7.
8.]_speciosi pedes_, et _lucete in firmamento_; ut [Sidenote: Is. 52,
7.]_coeli enarrent gloriam ejus, dividentes inter lucem_ perfectorum sed
nondum sicut Angelorum, _et tenebras_ parvulorum sed non despectorum*:
lucete super omnem terram; et [Sidenote: Ps. 18, 2.]_dies_ sole candens
_eructet diei verbum sapientiae_, et _nox_ luna lucens _annuntiet nocti
verbum scientiae_. Luna et stellae nocti lucent; sed nox non obscurat eas,
quoniam ipsae illuminant eam pro modulo ejus. Ecce enim tanquam Deo
dicente, _Fiant luminaria in firmamento coeli, factus est subito de coelo
sonus, quasi decurrens spiritus* vehemens, et visae sunt linguae divisae
quasi ignis, [Sidenote: Act. 2, 2. 3.]qui et insedit super unumquemque
illorum_; et [Sidenote: Mat. 5, 14.]_facta sunt luminaria in firmamento
coeli, verbum vitae_ habentia. Ubique discurrite, ignes sancti, ignes
decori. [Sidenote: 1 John 1, 1.]_Vos_ enim _estis lumen mundi_, nec estis
_sub modio_. Exaltatus est cui adhaesistis, et exaltavit vos. Discurrite,
et innotescite omnibus gentibus.

[Sidenote: XX. In ver. 20: _Producant aquae_ &c. Quae reptilia, quae
volatilia.]

26. Concipiat et mare, et pariat opera vestra, et _producant aquae reptilia
animarum vivarum_. [Sidenote: Jer. 15, 19.]_Separantes_ enim _pretiosum a
vili_, facti estis os Dei, per quos* diceret: _Producant aquae_, non animam
vivam quam terra producit, sed _reptilia animarum vivarum, et volatilia
volantia super terram_. Repserunt enim Sacramenta tua, Deus, per opera
sanctorum tuorum inter medios fluctus tentationum saeculi, ad imbuendas
gentes in* nomine tuo, in baptismo tuo. Et inter haec facta sunt magnalia
mirabilia tanquam _ceti grandes_, et voces nuntiorum tuorum _volitantes
super terram juxta firmamentum_ Libri tui, {265} praeposito illo sibi ad
auctoritatem, sub quo volitarent quocumque irent. _Neque_ enim [Sidenote:
Ps. 18, 4. 5.]_sunt loquelae neque sermones, quorum non audiantur voces
eorum_, quando _in omnem terram exiit sonus eorum, et in fines orbis terrae
verba eorum_; quoniam tu, Domine, _benedicendo multiplicasti_ haec.

27. Numquid mentior, aut mixtione misceo, neque distinguo lucidas
cognitiones harum rerum in firmamento coeli, et opera corporalia in undoso
mari, et sub firmamento coeli? Quarum enim rerum notitiae sunt solidae, et
terminatae sine incrementis generationum, tanquam lumina _sapientiae et
scientiae_, earumdem rerum sunt operationes corporales multae ac variae; et
aliud ex alio crescendo multiplicantur in benedictione tua, Deus, qui
consolatus es fastidia sensuum mortalium, ut in cognitione animi res una
multis modis per corporis motiones figuretur atque dicatur[367]. Aquae
produxerunt haec; sed in verbo tuo. Necessitates alienatorum ab aeternitate
veritatis tuae populorum produxerunt haec, sed in Evangelio tuo; quoniam
ipsae aquae ista ejecerunt, quarum amarus languor fuit causa ut in tuo
verbo ista procederent.

28. Et pulchra sunt omnia faciente te, et ecce tu inenarrabiliter pulchrior
qui fecisti omnia: a quo* si non esset lapsus Adam, non diffunderetur ex
utero ejus salsugo maris, genus humanum profunde curiosum, et procellose
tumidum, et instabiliter fluidum; atque ita non opus esset ut in _aquis
multis_ corporaliter et sensibiliter operarentur dispensatores tui mystica
facta et dicta. Sic enim mihi nunc occurrerunt reptilia et volatilia,
quibus imbuti et initiati homines corporalibus sacramentis subditi, non
ultra proficerent, nisi spiritualiter vivesceret anima gradu alio, et post
initii verbum in consummationem respiceret.

[Sidenote: XXI. In ver. 24: _Producat terra animam vivam &c._]

29. Ac per hoc in verbo tuo non maris profunditas, sed ab aquarum
amaritudine terra discreta ejecit*, non reptilia animarum vivarum et
volatilia, sed animam vivam. Neque enim jam opus habet Baptismo quo
gentibus opus est, sicut opus habebat cum aquis tegeretur; non enim
[Sidenote: Joh. 3, 5.]_intratur_ aliter _in regnum coelorum_ ex illo quo
instituisti ut sic intretur: nec {266} magnalia mirabilium quaerit quibus
fiat fides; neque enim [Sidenote: Joh. 4, 48.]_nisi signa et prodigia
viderit, non credit_, cum jam distincta sit terra fidelis ab aquis maris
infidelitate amaris; et [Sidenote: 1 Cor. 14, 22.]_linguae in signo* sunt
non fidelibus, sed infidelibus_. Nec isto igitur genere _volatili_, quod
verbo tuo _produxerunt aquae_, opus habet [Sidenote: Ps. 135, 6.]_terra_
quam _fundasti super aquas_[368]. Immitte in eam verbum tuum per nuntios
tuos. Opera enim eorum narramus, sed tu es qui operaris in eis, ut*
operentur animam vivam. Terra producit eam, quia terra causa est ut haec
agant in ea; sicut mare fuit causa ut agerent _reptilia animarum vivarum_,
et _volatilia sub firmamento coeli_, quibus jam terra non indiget;
[Sidenote: Luc. 24, 43.]quamvis piscem[369] manducet levatum de profundo in
ea [Sidenote: Ps. 22, 5.]_mensa_ quam _parasti in conspectu credentium_;
ideo enim de profundo levatus est ut alat aridam. Et aves, marina
progenies, sed tamen super terram multiplicantur. Primarum enim vocum
evangelizantium infidelitas hominum causa exstitit; sed et fideles
exhortantur, et benedicuntur ab eis* multipliciter de die in diem. At vero
anima viva de terra sumit* exordium, quia non prodest nisi jam fidelibus
continere se ab amore hujus saeculi, ut anima eorum tibi viva quae
[Sidenote: 1 Tim. 5, 6.]_mortua_ erat _in deliciis vivens_, deliciis,
Domine, mortiferis; nam tu puri cordis vitales deliciae.

30. Operentur ergo jam in terra ministri tui, non sicut in aquis
infidelitatis, annuntiando et loquendo per miracula et sacramenta et voces
mysticas, ubi intenta* sit ignorantia mater admirationis in timore
occultorum signorum; talis enim est introitus ad fidem filiis Adam oblitis
tui, dum [Sidenote: Gen. 3, 8.]_se abscondunt a facie_ tua et fiunt
abyssus: sed operentur etiam sicut in arida discreta a gurgitibus abyssi;
et sint forma fidelibus, vivendo coram eis, et excitando ad imitationem.
Sic enim non tantum ad audiendum, sed etiam ad faciendum audiunt:
[Sidenote: Ps. 68, 33.]_Quaerite Dominum, et vivet anima vestra_, ut
_producat terra animam viventem_. [Sidenote: Rom. 12, 2.]_Nolite conformari
huic saeculo_, {267} continete vos ab eo. Evitando vivit anima, quae
appetendo moritur. Continete vos ab immani feritate superbiae, ab inerti
voluptate luxuriae, et a [Sidenote: 1 Tim. 6, 20.]_fallaci nomine
scientiae_; ut sint bestiae mansuetae, et pecora edomita, et innoxii
serpentes. Motus enim animae sunt isti in allegoria: sed fastus elationis,
et delectatio libidinis, et venenum curiositatis, motus sunt animae
mortuae; quia non ita moritur, ut omni motu careat, quoniam [Sidenote: Jer.
2, 13.]_discedendo a fonte vitae_ moritur[370], atque ita suscipitur a
praetereunte saeculo, et [Sidenote: Rom. 12, 2.]_conformatur ei_.

31. Verbum autem tuum, Deus, _fons vitae_ aeternae est, et non praeterit:
ideoque in verbo tuo cohibetur ille discessus, dum dicitur nobis, _Nolite
conformari huic saeculo_; ut _producat terra_, in _fonte vitae, animam
viventem_, in verbo tuo per [Sidenote: 1 Cor. 11, 1.]Evangelistas tuos
animam continentem, imitando imitatores Christi tui. Hoc est enim _secundum
genus_, quoniam aemulatio viri ab amico est: [Sidenote: Gal. 4,
12.]_Estote_, inquit, _sicut ego; quia et ego sicut vos_. Ita erunt in
anima viva* _bestiae bonae_ in mansuetudine actionis. Mandasti enim,
dicens: [Sidenote: Eccl. 3, 19.]_In mansuetudine opera tua perfice, et ab
omni homine diligeris._ Et [Sidenote: 1 Cor. 8, 8.]_pecora bona, neque si
manducaverint, abundantia; neque si non manducaverint, egentia_: et
_serpentes_ boni, non perniciosi ad nocendum, sed [Sidenote: Mat. 10,
16.]_astuti_ ad cavendum; et tantum explorantes temporalem naturam, quantum
sufficit, ut [Sidenote: Rom. 1, 20.]_per ea quae facta sunt, intellecta
conspiciatur aeternitas_. Serviunt enim rationi haec animalia[371], cum a
progressu mortifero cohibita vivunt et _bona sunt_.

{268}

[Sidenote: XXII. In ver. 26: _Faciamus hominem ad imaginem_ &c. Renovatio
mentis.]

32. Ecce enim, Domine Deus noster, creator noster, cum cohibitae fuerint
affectiones ab _amore saeculi_, quibus moriebamur male vivendo, et coeperit
esse _anima vivens_ bene vivendo, completumque fuerit verbum tuum, quod per
Apostolum tuum dixisti, _Nolite conformari huic saeculo_; consequitur et
illud quod adjunxisti statim et dixisti, _Sed reformamini in novitate
mentis vestrae_: non jam _secundum genus_, tanquam imitantes praecedentem
proximum, et* ex hominis melioris auctoritate viventes, (neque enim
dixisti, "Fiat homo secundum genus;" sed, [Sidenote: Gen. 1, 26.]_Faciamus
hominem ad imaginem et similitudinem nostram_; ut nos _probemus quae sit
voluntas_ tua. Ad hoc enim [Sidenote: 1 Cor. 4, 15.]_dispensator_ ille tuus
_generans per Evangelium filios_, ne semper parvulos haberet quos lacte
nutriret, et tanquam nutrix foveret: [Sidenote: 1 Thess. 2,
7.]_Reformamini_, inquit, _in novitate mentis vestrae [Sidenote: Rom. 12,
2.]ad probandum vos* quae sit voluntas Dei, quod bonum et beneplacitum et
perfectum_. Ideoque non dicis, Fiat homo; sed, _Faciamus hominem._ Nec
dicis, Secundum genus; sed, _Ad imaginem et similitudinem nostram._ Mente
quippe renovatus, et conspiciens intellectam veritatem tuam, homine
[Sidenote: Jer. 31, 34. Heb. 8, 11.]_demonstratore_ non indiget, ut suum
genus imitetur; sed te _demonstrante probat_ ipse _quae sit voluntas_ tua,
_quod bonum et beneplacitum et perfectum_: et doces eum* jam capacem videre
Trinitatem unitatis, et unitatem Trinitatis[372]. Ideoque pluraliter dicto,
_Faciamus hominem_, singulariter tamen infertur, [Sidenote: Gen. 1, 27.]_Et
fecit Deus hominem_; et pluraliter dicto, _Ad imaginem nostram_,
singulariter infertur, _ad imaginem Dei_. Ita homo [Sidenote: Col. 3,
10.]_renovatur in agnitione Dei, secundum imaginem ejus qui creavit eum_:
et [Sidenote: 1 Cor. 2, 15.]_spiritualis_ effectus _judicat omnia_, quae
utique judicanda sunt; _ipse autem a nemine judicatur_.

[Sidenote: XXIII. In eumdem versiculum: _Et praescit piscibus maris_ &c. De
quibus christianus judicet.]

33. Quod autem _judicat omnia_, hoc est quod _habet potestatem piscium
maris, et volatilium coeli, et_ omnium _pecorum_ et ferarum, _et omnis
terrae, et omnium repentium quae repunt super terram_. Hoc enim agit per
mentis intellectum, per quem [Sidenote: 1 Cor. 2, 14.]_percipit quae sunt
Spiritus Dei_. Alioquin _homo in honore {269} positus, non intellexit;
[Sidenote: Ps. 48, 13.]comparatus est jumentis insensatis, et similis
factus est illis_. Ergo in Ecclesia tua, Deus noster, secundum gratiam tuam
quam dedisti ei, quoniam [Sidenote: Eph. 2, 10.]_tuum sumus figmentum,
creati in operibus bonis_, non solum qui spiritualiter praesunt, sed etiam
hi* qui spiritualiter subduntur eis qui praesunt ([Sidenote: Gen. 1,
27.]_Masculum enim et feminam fecisti hominem_ hoc modo in gratia tua
spirituali, ubi secundum sexum corporis [Sidenote: Gal. 3, 28.]_non est
masculus et femina_; quia _nec Judaeus, neque Graecus, nec servus, neque
liber_): _spirituales_ ergo, sive qui praesunt, sive qui obtemperant,
spiritualiter [Sidenote: 1 Cor. 2, 15.]_judicant_: non de cognitionibus
spiritualibus, quae _lucent in firmamento_ (non enim oportet de tam sublimi
auctoritate judicare); neque enim* de ipso Libro tuo, etiamsi quid ibi non
lucet; quoniam submittimus ei nostrum intellectum, certumque habemus etiam
quod clausum est aspectibus nostris, recte veraciterque dictum esse. Sic
enim homo, licet jam [Sidenote: Col. 3, 10.]_spiritualis_ et _renovatus in
agnitione Dei, secundum imaginem ejus qui creavit eum_; [Sidenote: Jac. 4,
11.]_factor_ tamen _legis_ debet esse, non _judex_. Neque de illa
distinctione judicat, spiritualium videlicet atque carnalium hominum, qui
tuis, Deus noster, oculis noti sunt, et nullis adhuc nobis apparuerunt
operibus, ut [Sidenote: Mat. 7, 20.]_ex fructibus eorum cognoscamus eos_:
sed tu, Domine, jam scis eos et divisisti et [Sidenote: Ps. 49,
2.]_vocasti_ in occulto, antequam fieret firmamentum. Neque de turbidis
hujus saeculi populis quanquam* [Sidenote: 1 Cor. 5, 12.]_spiritualis_ homo
_judicat_. _Quid enim_ ei _de his qui foris sunt judicare_, ignoranti quis
inde venturus sit in dulcedinem gratiae tuae, et quis in perpetua
impietatis amaritudine remansurus?

34. Ideoque _homo_ quem _fecisti ad imaginem_ tuam, non accepit potestatem
_luminarium coeli_, neque ipsius occulti coeli, neque _diei et noctis_,
quae ante coeli constitutionem vocasti, neque _congregationis aquarum quod
est mare_; sed accepit _potestatem piscium maris, et volatilium coeli, et
omnium pecorum, et omnis terrae, et omnium repentium quae repunt super
terram_. Judicat enim; et approbat quod recte, improbat autem quod perperam
invenerit; sive in ea solemnitate sacramentorum quibus initiantur, quos
pervestigat in _aquis multis_ misericordia tua; sive in ea qua ille
_piscis_[373] exhibetur, quem levatum de profundo terra pia comedit; sive
in verborum signis vocibusque subjectis auctoritati Libri tui {270} tanquam
_sub firmamento_ volitantibus, interpretando, exponendo, disserendo,
disputando, benedicendo atque invocando te, ore erumpentibus atque
sonantibus signis, ut respondeat populus, Amen. Quibus omnibus vocibus
corporaliter enuntiandis, causa est _abyssus_ saeculi, et caecitas carnis,
qua* cogitata non possunt videri, ut opus sit instrepere in auribus: ita
quamvis _multiplicentur volatilia super terram_, ex aquis tamen originem
ducunt. _Judicat_ etiam _spiritualis_, approbando quod rectum, improbando
autem quod perperam invenerit in operibus moribusque fidelium, eleemosynis
tanquam terra _fructifera_, et de _anima viva_ mansuefactis affectionibus,
in castitate, in jejuniis, in cogitationibus piis, de his quae per sensum
corporis percipiuntur. De his enim _judicare_ nunc dicitur, in quibus et
potestatem corrigendi habet.

[Sidenote: XXIV. In ver. 28: _Et benedixit eos Deus dicens, Crescite_, &c.]

35. Sed quid est hoc, et quale mysterium est? Ecce _benedicis homines_, o
Domine, _ut crescant et multiplicentur, et impleant terram_. Nihilne nobis
ex hoc innuis ut intelligamus aliquid? Cur non ita benedixeris _lucem_ quam
_vocasti diem_, nec _firmamentum coeli_, nec _luminaria_, nec _sidera_, nec
_terram_, nec _mare_? Dicerem te, Deus noster qui nos _ad imaginem_ tuam
_creasti_, dicerem te hoc donum benedictionis homini proprie voluisse
largiri; nisi hoc modo benedixisses et pisces et cetos ut _crescerent, et
multiplicarentur, et implerent aquas maris, et volatilia multiplicarentur
super terram_. Item dicerem ad ea rerum genera pertinere benedictionem
hanc, quae gignendo ex semetipsis propagantur; si eam reperirem in
arbustis, et frutetis et in pecoribus terrae. Nunc autem nec herbis et
lignis dictum est, nec bestiis et serpentibus, _Crescite et
multiplicamini_; cum haec quoque omnia, sicut pisces et aves et homines
gignendo augeantur, genusque custodiant.

36. Quid igitur dicam, lumen meum Veritas? "quia vacat hoc, quia inaniter
ita dictum est?" Nequaquam, Pater pietatis; absit ut hoc dicat servus Verbi
tui. Et si ego non intelligo quid hoc eloquio significes, utantur eo melius
meliores, id est intelligentiores quam ego sum, unicuique quantum sapere
dedisti, Deus meus. Placeat autem et confessio mea coram oculis tuis, qua
tibi confiteor credere me, Domine, non incassum te ita locutum, neque
silebo quod mihi lectionis hujus occasio suggerit. Verum est enim, nec
video quid impediat ita me sentire dicta figurata librorum tuorum. Novi
enim {271} multipliciter significari per corpus, quod uno modo mente
intelligitur; et multipliciter mente intelligi, quod uno modo per corpus
significatur. Ecce simplex dilectio Dei et proximi, quam multiplicibus
sacramentis, et innumerabilibus linguis, et in unaquaque lingua
innumerabilibus locutionum modis, corporaliter enuntiatur! ita _crescunt et
multiplicantur_ fetus aquarum. Attende iterum quisquis haec legis; ecce
quod uno modo Scriptura effert*, et vox personat, [Sidenote: Gen. 1, 1.]_In
principio fecit Deus coelum et terram_; nonne multipliciter intelligitur,
non errorum fallacia, sed verarum intelligentiarum generibus? ita _crescunt
et multiplicantur_ fetus hominum.

37. Itaque si naturas ipsas rerum non allegorice sed proprie cogitemus; ad
omnia quae de seminibus gignuntur, convenit verbum, _Crescite et
multiplicamini_. Si autem figurate posita ista tractemus, quod potius
arbitror intendisse Scripturam, quae utique non supervacue solis aquatilium
et hominum fetibus istam benedictionem attribuit; invenimus quidem
multitudines et in creaturis spiritualibus atque corporalibus, tanquam in
_coelo_ et in _terra_; et in animis justis et iniquis, tanquam in _luce_ et
_tenebris_; et in sanctis auctoribus, per quos lex ministrata est, tanquam
in _firmamento_ quod solidatum est _inter aquam et aquam_; et in societate
amaricantium populorum, tanquam in _mari_; et in studio animarum piarum,
tanquam in _arida_; et in operibus misericordiae secundum praesentem vitam,
tanquam in _herbis seminalibus et lignis fructiferis_; et in _spiritualibus
donis manifestatis ad utilitatem_, sicut in _luminaribus coeli_; et in
affectionibus* formatis ad temperantiam, tanquam in _anima viva_. In his
omnibus nanciscimur multitudines, et ubertates, et incrementa: sed quod ita
_crescat et multiplicetur_, ut una res multis modis enuntietur, et una
enuntiatio multis modis intelligatur, non invenimus, nisi in signis
corporaliter editis, et rebus intelligibiliter excogitatis. Signa
corporaliter edita, generationes aquarum propter necessarias causas
carnalis profunditatis; res autem intelligibiliter excogitatas,
generationes humanas propter rationis fecunditatem intelligimus. Et ideo
credimus utrique eorum* generi dictum esse abs te, Domine, _Crescite et
multiplicamini_. In hac enim benedictione, concessam nobis a te potestatem
ac facultatem accipio, et multis modis enuntiare quod uno modo intellectum
tenuerimus, et multis {272} modis intelligere, quod obscure uno modo
enuntiatum legerimus. Sic implentur aquae maris, quae non moventur nisi
variis* significationibus: sic et fetibus humanis impletur et terra; cujus
ariditas apparet in studio, et dominatur ei ratio.

[Sidenote: XXV. In ver. 29: _Ecce dedi vobis omnem herbam ... in escam_,
&c.]

38. Volo etiam dicere, Domine Deus meus, quod me consequens tua Scriptura
commonet; et dicam, nec verebor. Verum enim dicam, te mihi inspirante, quod
ex eis verbis voluisti ut dicerem. Neque enim alio praeter te inspirante
credo me verum dicere, cum tu [Sidenote: Rom. 3, 4.]_sis veritas, omnis
autem homo mendax_. Et ideo qui [Sidenote: Joh. 8, 44.]_loquitur mendacium,
de suo loquitur_. Ergo ut verum loquar, de tuo loquar*. Ecce dedisti nobis
_in escam omne fenum sativum, seminans semen quod est super omnem terram,
et omne lignum quod habet in se fructum seminis sativi_. Nec nobis solis,
sed _et omnibus avibus coeli, et bestiis terrae_, atque serpentibus*;
piscibus autem et cetis magnis non dedisti haec. Dicebamus enim eis terrae
fructibus significari, et in allegoria figurari opera misericordiae, quae
hujus vitae necessitatibus exhibentur ex terra fructifera. Talis terra erat
pius [Sidenote: 2 Tim. 1, 16.] _Onesiphorus_, cujus _domui dedisti
misericordiam, quia frequenter_ Paulum tuum _refrigeravit, et catenam ejus
non erubuit_. Hoc fecerunt et fratres, et tali fruge fructificaverunt, qui
[Sidenote: 2 Cor. 11, 9.]_quod_ ei _deerat, suppleverunt ex Macedonia_.
Quomodo autem dolet quaedam ligna, quae fructum ei debitum non dederunt,
ubi ait: [Sidenote: 2 Tim. 4, 16.]_In prima mea defensione nemo mihi
adfuit, sed omnes me dereliquerunt: non illis imputetur!_ Ista enim
debentur eis qui ministrant doctrinam rationalem per intelligentias
divinorum mysteriorum; et ita eis debentur, tanquam _hominibus_. Debentur
eis autem sicut _animae vivae_, praebentibus se ad imitandum in omni
continentia. Item debentur eis tanquam _volatilibus_, propter benedictiones
eorum quae _multiplicantur super terram_, quoniam [Sidenote: Ps. 18, 5.]_in
omnem terram exivit sonus eorum_.

[Sidenote: XXVI. Voluptas et utilitas ex beneficio in proximum collato.]

39. Pascuntur autem his escis qui laetantur eis; nec illi laetantur eis
[Sidenote: Phil. 3, 19.]_quorum Deus venter est_. Neque enim in illis qui
praebent ista, ea quae dant, fructus est; sed quo animo dant. Itaque ille
qui Deo serviebat, non [Sidenote: Rom. 16, 18.]_suo ventri_, video plane
unde gaudeat; video, et congratulor ei valde. _Acceperat_ enim a
Philippensibus, quae _per Epaphroditum_ miserant; sed tamen unde gaudeat,
video. Unde autem gaudet, inde pascitur, quia in veritate loquens, _Gavisus
sum_, inquit, {273} _magnifice in Domino, quia tandem aliquando
repullulastis sapere pro me, in quo et sapiebatis; taedium autem
habuistis_. Isti ergo diuturno taedio marcuerant, et quasi exaruerant ab
isto fructu boni operis; et gaudet eis quia _repullularunt_, non sibi quia
ejus indigentiae subvenerunt. Ideo secutus ait: [Sidenote: Phil. 4,
10-13.]_Non quod desit aliquid dico; ego enim didici, in quibus sum
sufficiens esse. Scio et minus habere, scio et abundare; in omnibus et in
omnia imbutus sum; et satiari, et esurire, et abundare, et penuriam pati:
omnia possum in eo qui me confortat_.

40. Unde ergo* gaudes, o Paule magne? Unde gaudes, unde pasceris, homo
_renovate in agnitionem Dei secundum imaginem ejus qui creavit te_, et
_anima viva_ tanta continentia, et lingua [Sidenote: 1 Cor. 14,
2.]_volatilis, loquens mysteria_? Talibus quippe animantibus ista esca
debetur. Quid est quod te pascit? Laetitia. Quod sequitur audiamus.
_Verumtamen_, inquit, _bene fecistis, communicantes tribulationi meae_.
Hinc gaudet, hinc pascitur, quia illi benefecerunt, non quia ejus angustia
relaxata est, qui dicit tibi, _In tribulatione dilatasti mihi_: quia et
[Sidenote: Ps. 4, 2.]_abundare et penuriam pati[374] novit in te qui
confortas_ eum. _Scitis enim_, inquit, [Sidenote: Phil. 4, 14, 16.]_et vos,
Philippenses, quoniam in principio Evangelii, cum ex Macedonia sum
profectus, nulla mihi Ecclesia communicavit in ratione dati et accepti,
nisi vos soli; quia et Thessalonicam, et semel et iterum, usibus meis
misistis_. Ad haec bona opera eos redisse nunc gaudet, et _repullulasse_
laetatur tanquam revirescente fertilitate agri.

41. Numquid propter usus suos, quia dixit, _Usibus meis misistis_? numquid
propterea gaudet? Non propterea. Et hoc unde scimus? Quoniam ipse sequitur
dicens: [Sidenote: Phil. 4, 17.]_Non quia quaero datum, sed requiro
fructum_*. Didicit a te, Deus meus, inter datum et fructum discernere.
Datum est res ipsa quam dat, qui impertitur haec necessaria; veluti est
nummus, cibus, potus, vestimentum, tectum, adjutorium. Fructus autem, bona
et recta voluntas datoris est. Non enim ait _Magister bonus, Qui susceperit
prophetam_, tantum, sed addidit, _in nomine prophetae_: neque ait tantum,
_Qui susceperit justum_; sed addidit, _in nomine justi_. Ita quippe ille
_mercedem {274} prophetae_, iste _mercedem justi accipiet_. Nec solum ait,
[Sidenote: Mat. 10, 41. 42.]_Qui calicem aquae frigidae potum dederit uni
ex minimis meis_; sed addidit, _tantum in nomine discipuli_. Et sic
adjunxit: _Amen dico vobis, non perdet mercedem suam_. Datum est,
_suscipere prophetam, suscipere justum, porrigere calicem aquae frigidae_
discipulo; fructus autem, _in nomine prophetae, in nomine justi, in nomine
discipuli_ hoc facere. [Sidenote: 3 Reg. 17.]Fructu pascitur Elias a vidua
sciente quod hominem Dei pasceret, et propter hoc pasceret: per corvum
autem dato pascebatur. Nec interior Elias, sed exterior pascebatur, qui
posset etiam talis cibi egestate corrumpi.

[Sidenote: XXVII. Quid per pisces et cetos significetur.]

42. Ideoque dicam quod verum est coram te, Domine: cum homines idiotae
atque infideles, quibus initiandis atque lucrandis necessaria sunt
sacramenta initiorum, et magnalia miraculorum, quae nomine _piscium_ et
_cetorum_ significari credimus*, suscipiunt corporaliter reficiendos, aut
in aliquo usu praesentis vitae adjuvandos pueros tuos, cum id quare
faciendum sit, et quo pertineat ignorent; nec illi istos pascunt, nec isti
ab illis pascuntur: quia nec illi haec sancta et recta voluntate operantur;
nec isti eorum datis, ubi fructum nondum vident, laetantur. Inde quippe
animus pascitur, unde laetatur. Et ideo pisces et ceti non vescuntur escis,
quas non germinat nisi jam terra ab amaritudine marinorum fluctuum
distincta atque discreta.

[Sidenote: XXVIII. In ver. 31: _Et vidit Deus omnia quae fecit, et ecce
bona valde_ &c.]

43. Et vidisti, Deus, omnia quae fecisti, et _ecce bona valde_; quia et nos
videmus* ea, et _ecce omnia bona valde_. In singulis generibus operum
tuorum, cum dixisses ut fierent et facta essent, illud atque illud*
_vidisti quia bonum est_. Septies numeravi scriptum esse _te vidisse quia
bonum est quod fecisti_: et hoc octavum est, quia _vidisti omnia quae
fecisti; et ecce_ non solum bona, sed etiam _valde bona_ tanquam simul
omnia. Nam singula tantum _bona_ erant; simul autem _omnia_ et _bona_, et
_valde_. Hoc dicunt* etiam pulchra quaeque corpora; quia longe multo
pulchrius est corpus quod ex membris pulchris omnibus constat, quam ipsa
membra singula quorum ordinatissimo conventu completur universum, quamvis
et illa etiam singillatim pulchra sint[375].

{275}

[Sidenote: XXIX. Quomodo intelligendum quod Deus octies vidit bona esse
opera sua.]

44. Et attendi ut invenirem, utrum septies vel octies videris quia bona
sunt opera tua, cum tibi placuerunt; et in tua visione non inveni tempora,
per quae intelligerem quod toties videris quae fecisti, et dixi: "O Domine,
nonne ista Scriptura tua vera est, quoniam tu verax et veritas edidisti*
eam? Cur ergo tu mihi dicis non esse in tua visione tempora; et ista
Scriptura tua mihi dicit, per singulos dies ea quae fecisti te _vidisse
quia bona sunt_; et cum ea numerarem, inveni quoties?" Ad haec tu dicis
mihi, quoniam tu es Deus meus, et dicis voce forti in aure interiore servo
tuo, perrumpens meam surditatem, et clamans: "O homo, nempe quod Scriptura
mea dicit, ego dico. Et tamen illa temporaliter dicit, Verbo autem meo
tempus non accidit, quia aequali mecum aeternitate consistit. Sic ea quae
vos per Spiritum meum videtis, ego video; sicut ea quae vos per Spiritum
meum dicitis, ego dico. Atque ita, cum vos temporaliter ea videatis, non
ego temporaliter video; quemadmodum, cum vos temporaliter ea dicatis, non
ego temporaliter dico."

[Sidenote: XXX. Manichaeorum deliria.]

45. Et audivi, Domine Deus meus, et elinxi stillam dulcedinis ex tua
veritate, et intellexi quoniam sunt quidam[376] quibus displicent opera
tua; et multa eorum dicunt te fecisse necessitate compulsum, sicut fabricas
coelorum et compositiones siderum: et haec non de tuo[377], sed jam fuisse
alibi creata et aliunde, quae tu contraheres et compaginares atque
contexeres, cum de hostibus victis[378] mundana moenia molireris, ut ea
{276} constructione devincti*, adversus te iterum rebellare non possent.
Alia vero nec fecisse te, nec omnino compegisse, sicut omnes carnes et
minutissima quaeque animantia, et quidquid radicibus terram tenet: sed
hostilem mentem naturamque aliam, non abs te conditam, tibique contrariam,
in inferioribus mundi locis ista gignere atque formare. Insani dicunt haec,
quoniam non per Spiritum tuum vident opera tua, nec te cognoscunt in eis.

[Sidenote: XXXI. Piis idem probatur quod Deo placuit.]

46. Qui autem per Spiritum tuum vident ea, tu vides in eis. Ergo cum vident
quia bona sunt, tu vides quia bona sunt: et quaecumque propter te placent,
tu in eis places*; et quae per Spiritum tuum placent nobis, tibi placent in
nobis. [Sidenote: 1 Cor. 2, 11. 12.]_Quis enim scit hominum quae sunt
hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est? sic et quae Dei sunt nemo
scit, nisi Spiritus Dei. Nos autem_, inquit, _non spiritum hujus mundi
accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt
nobis_. Et admoneor ut dicam: "Certe _nemo scit quae Dei sunt, nisi
Spiritus Dei_. Quomodo ergo scimus et nos quae a Deo donata sunt nobis?"
Respondetur mihi quoniam quae per ejus Spiritum scimus, etiam sic _nemo
scit, nisi Spiritus Dei_. Sicut enim recte dictum est, [Sidenote: Mat. 10,
20.]_Non enim vos estis qui loquimini_, eis qui in Dei Spiritu loquerentur;
sic recte dicitur, 'Non vos estis qui scitis,' eis qui in Dei Spiritu
sciunt. Nihilominus igitur recte dicitur, 'Non vos estis qui videtis,' eis
qui in Spiritu Dei vident: ita quidquid in Spiritu Dei _vident quia bonum
est_, non ipsi, sed Deus _videt quia bonum est_. Aliud ergo est, ut putet
quisque malum esse quod bonum est, quales supradicti sunt; aliud, ut quod
bonum est, _videat_ homo _quia bonum est_; (sicut multis tua creatura
placet _quia bona est_, quibus tamen non tu places in ea, unde frui magis
ipsa quam te volunt;) aliud autem, ut cum aliquid _videt_ homo _quia bonum
est, Deus_ in illo _videat quia bonum est_; ut scilicet ille ametur in eo
quod fecit[379], qui non amaretur {277} nisi per Spiritum* quem dedit;
[Sidenote: Rom. 5, 5.]_quoniam charitas Dei diffusa est in cordibus nostris
per Spiritum sanctum qui datus est nobis_, per quem _videmus quia bonum
est_ quidquid aliquo modo est: ab illo enim est, qui non aliquo modo est,
sed quod est, est*.

[Sidenote: XXXII. Compendio enarrat opera Dei.]

47. Gratias tibi, Domine. Videmus _coelum et terram_, sive corporalem
partem superiorem atque inferiorem, sive spiritualem corporalemque
creaturam; atque in ornatu* harum partium quibus constat vel universa mundi
moles, vel universa omnino creatura, videmus _lucem factam, divisamque a
tenebris_. Videmus _firmamentum coeli_: sive inter spirituales aquas
superiores et corporales inferiores[380], primarium corpus mundi; sive hoc
spatium aeris, quia et hoc vocatur coelum, per quod vagantur volatilia
coeli inter aquas quae vaporaliter eis superferuntur, et serenis etiam
noctibus rorant, et has quae in terris graves fluitant. Videmus
_congregratarum aquarum_ speciem per campos maris; et _aridam terram_, vel
nudatam, vel formatam ut esset visibilis et composita, herbarum quoque
atque arborum materiem. Videmus _luminaria_ fulgere desuper; _solem_
sufficere _diei, lunam et stellas_ consolari _noctem_ atque his omnibus
notari et significari _tempora_. Videmus humidam usquequaque naturam,
piscibus et belluis et alitibus fecundatam, quod aeris corpulentia, quae
volatus avium portat, aquarum exhalatione concrescit[381]. Videmus terrenis
animalibus faciem terrae decorari; hominemque ad _imaginem et similitudinem
tuam_ cunctis irrationabilibus animantibus, ipsa tua _imagine ac
similitudine_, hoc est rationis et intelligentiae virtute, praeponi. Et
quemadmodum in ejus anima aliud est quod consulendo dominatur, aliud quod
subditur ut obtemperet; sic viro factam esse etiam corporaliter feminam,
quae haberet quidem in mente rationalis intelligentiae parem naturam; sexu
tamen corporis ita masculino sexui subjiceretur, quemadmodum subjicitur
appetitus actionis ad concipiendam[382]* de ratione mentis recte agendi
solertiam. Videmus haec et singula bona, et omnia bona valde.

{278}

[Sidenote: XXXIII. Omnia de nihilo sive de concreata materia.]

48. Laudent te opera tua, ut amemus te; et amemus te*, ut laudent te opera
tua, quae habent initium et finem ex tempore, ortum et occasum, profectum
et defectum, speciem et privationem. Habent ergo consequentia mane et
vesperam, partim latenter, partim evidenter. De nihilo enim a te, non de te
facta sunt, non de aliqua non tua*, vel quae antea fuerit, sed de
concreata, id est simul a te creata materia; quia ejus informitatem sine
ulla temporis interpositione formasti. Nam cum aliud sit coeli et terrae
materies, aliud coeli et terrae species; materiem quidem de omnino nihilo,
mundi autem speciem de informi materia, simul tamen utrumque fecisti, ut
materiam forma, nulla morae intercapedine, sequeretur.

[Sidenote: XXXIV. Totius creationis mundi allegorica expositio.]

49. Inspeximus etiam propter quorum figurationem ista vel tali ordine
fieri, vel tali ordine scribi voluisti, et vidimus quia _bona sunt_
singula, et _omnia bona valde_, in Verbo tuo, in Unico tuo; _coelum et
terram_, caput et corpus Ecclesiae, in praedestinatione ante omnia tempora,
sine mane et vespera. Ubi autem coepisti praedestinata temporaliter
exsequi, ut occulta manifestares, et incomposita nostra componeres; quoniam
super nos erant peccata nostra, et in profundum tenebrosum abieramus abs
te, et _Spiritus tuus_ bonus _superferebatur_ ad subveniendum nobis _in
tempore opportuno_: et justificasti impios, et _distinxisti_ eos ab
iniquis; et solidasti auctoritatem Libri tui inter superiores qui tibi
dociles essent, et inferiores qui eis subderentur; et _congregasti_
societatem infidelium in _unam_ conspirationem, ut apparerent studia
fidelium, et tibi opera misericordiae parerent, distribuentes etiam
pauperibus terrenas facultates ad acquirenda coelestia. Et inde accendisti
quaedam _luminaria in firmamento_, verbum vitae habentes sanctos tuos, et
spiritualibus donis praelata sublimi auctoritate fulgentes: et inde ad
imbuendas infideles gentes, Sacramenta et miracula visibilia, vocesque
verborum _secundum firmamentum_ Libri tui, quibus etiam fideles
_benedicerentur_, ex materia corporali produxisti: et deinde fidelium
animam vivam per affectus ordinatos continentiae vigore formasti*; atque
inde tibi soli mentem subditam, et nullius {279} auctoritatis humanae ad
imitandum indigentem, renovasti _ad imaginem et similitudinem_ tuam:
praestantique intellectui rationabilem actionem, tanquam viro feminam,
subdidisti; omnibusque tuis ministeriis[383] perficiendos fideles in hac
vita necessariis, ab eisdem fidelibus ad usus temporales, fructuosa in
futurum opera praeberi voluisti. Haec omnia videmus, et _bona sunt valde_,
quoniam tu ea _vides_ in nobis, _qui Spiritum_, quo ea videremus, et in eis
te amaremus, _dedisti_ nobis.

[Sidenote: XXXV. Optat pacem.]

50. Domine Deus, pacem[384] da nobis (omnia enim praestitisti nobis); pacem
quietis, pacem sabbati, sabbati sine vespera*. Omnis quippe iste ordo
pulcherrimus rerum valde bonarum modis suis peractis transiturus est; et
_mane_ quippe in eis _factum est, et vespera_.

[Sidenote: XXXVI. Diem septimum vespera quare non sequatur.]

51. _Dies_ autem _septimus_ sine vespera est, nec habet occasum, quia
_sanctificasti eum_ ad permansionem sempiternam; ut id quod tu post _opera
tua bona valde_, quamvis ea quietus feceris, _requievisti septimo die_, hoc
praeloquatur nobis vox Libri tui, quod et nos post opera nostra, ideo bona
valde quia tu nobis ea donasti, sabbato vitae aeternae requiescamus in te.

[Sidenote: XXXVII. Deus in nobis quando quiescet.]

52. Etiam tunc enim sic requiesces in nobis, quemadmodum nunc operaris in
nobis; et ita erit illa requies tua per nos, quemadmodum sunt ista opera
tua per nos[385]. Tu autem, Domine, semper operaris, et semper requiescis.
Nec vides ad tempus*, nec moveris ad tempus, nec quiescis ad tempus; et
tamen facis et visiones temporales, et ipsa tempora, et quietem ex tempore.

[Sidenote: XXXVIII. Aliter Deus, aliter homo videt creata.]

53. Nos itaque ista quae fecisti videmus, quia sunt: tu autem quia vides
ea, sunt. Et nos foris videmus quia sunt, et intus quia _bona sunt_: tu
autem ibi vidisti facta, ubi vidisti facienda. Et nos alio tempore moti
sumus ad benefaciendum, posteaquam concepit de Spiritu tuo cor nostrum;
priore {280} autem tempore ad male faciendum movebamur deserentes te: tu
vero, Deus une bone, nunquam cessasti benefacere. Et sunt quaedam bona
opera nostra ex munere quidem tuo, sed non sempiterna; post illa nos
requieturos in tua grandi sanctificatione speramus: tu autem bonum nullo
indigens bono, semper quietus es; quoniam tua quies tu ipse es. Et hoc
intelligere quis hominum dabit homini? quis angelus angelo? quis angelus
homini? A te petatur, in te quaeratur, ad te pulsetur: [Sidenote: Mat. 7,
8.]sic, sic accipietur, sic invenietur, sic aperietur. Amen.

       *       *       *       *       *


{281}

AUGUSTINIANI ANNALES,

SIVE

COMPENDIOSA S. AUGUSTINI VITA

CUM SUIS ANNORUM NOTIS.

       *       *       *       *       *

PRAECIPUA FACTA.

    Ann.
    Aer. vulg.

    354. Augustinus Thagastae nascitur, Patricio patre, matre Monnica, die
    decima tertia Novembris; et paulo post catechumenis ascribitur.

    370. Sextum decimum aetatis annum agens, studiis intermissis, ex otio
    in luxuriam incidit. Mox Carthagine studens rhetoricae, libidinosi
    amoris laqueo irretitur.

    371. Patricius moritur, et Augustinus patre orbatus alitur Carthagine
    sumptibus matris et ope Romaniani.

    372. Cum secundum Carthagine annum degeret, filium Adeodatum ex
    concubina suscipit.

    374. In Manichaeorum haeresim labitur, et complures ex familiaribus
    suis in eam pellicit: casum ejus deflet Monnica, et reditum sperat.

    376. Aliquandiu Thagastae grammaticam docet: sed mox redit Carthaginem,
    et ibi rhetoricam profitetur. Cum illi theatrici carminis certamen
    inire placuisset, palmam tulit.

    379. Astrologiae nimium tribuens, paulatim ab ea avocatur. De Pulchro
    et Apto libros scribit.

    383. Manichaeorum errores et imbecillitatem comperit, sed incidit in
    Academicorum dubia. Romam proficiscitur: ibi rhetoricam docet.

    385. Mediolani artem oratoriam profitetur: Ambrosii auditor, ab
    erroribus paulatim resipiscit; at libidinis jugum excutere non ad huc
    valet.

    386. Plurimum proficit ex apostoli Pauli lectione; et tandem coelesti
    voce percussus convertitur. Magisterii onus cum abjecisset, adversus
    Academicos scribit.

    387. Mediolani Baptismum, ministrante Ambrosio, suscipit cum filio suo
    Adeodato. Monnicae ad Ostia Tiberina obitus.

    388. Augustinus in Africam redit. Adeodatus optimae indolis et
    mirabilis ingenii puer, morte immatura praeripitur.

    389. Augustinus presbyter Hipponensis ordinatur ab episcopo illius
    Ecclesiae Valerio.

    392. Adversus Manichaeos scribit.

    394. Donatistas refellit.

    395. Hipponensis episcopus, Valerii coadjutor, anno exeunte ordinatur.

    396. Valerii Hipponensis episcopi obitus.

    397. Augustinus Confessiones suas scribit. Arianos, de Trinitate
    tractans, refellit.

    398. Concilium Carthaginense IV, in quo adest Augustinus.

    402. Petiliani Donatistae epistolam confutat.

    405. Caeciliani praesidium implorat adversus Hipponensium Donatistarum
    immanitatem.

    408. De urbis Romae obsidione scribit.

    411. Collatio Carthagine habita inter episcopos Catholicos et
    Donatistas, in qua Augustinus eminet. Pelagianos errores nascentes
    oppugnat.

    413. Ad scribendum suum opus de Civitate Dei animum appellit.

    417. De gestis Palaestinae synodi circa Pelagium scribit.

    420. Priscillianistas impugnat.

    424. Semipelagianos confutat.

    426. Heraclium presbyterum sibi successorem designat.

    428. Libros Retractationum scribit.

    429. Epistolis Prosperi et Hilarii respondet.

    430. Vandalis urbem Hipponensem obsidentibus, tertio obsidionis mense
    migravit ad Dominum die vigesima octava mensis Augusti.

       *       *       *       *       *


{282}

SYLLABUS CODICUM

AD QUOS IN EDIT. NOVISSIMA PARISIENSI RECOGNITI SUNT CONFESSIONUM LIBRI,

NECNON VARIANTES LECTIONES.

       *       *       *       *       *

MANUSCRIPTI CODICES.

Confessionum libri prodeunt hic de novo emendati ad veteres codices optimae
notae Fossatensem, Thuaneum, Corbeiensem, Germanensem, Benignianum, qui
ante annos 700 vel 800 scripti videntur:

Insuper, ad alios codices inferioris aetatis, aut nobis qui non omnes
propriis oculis exploravimus incompertae, scilicet ad Theodericensem,
Albinensem, Lyranum, Valinensem, Regium, Vedastinum, Vaticanum, unum e
bibliotheca RR. PP. Praedicatorum Paris. via Jacobaea, ex Sorbonica duos,
ex Victorina tres, ex bibliotheca RR. PP. Augustinianorum majoris conventus
Paris. quatuor:

Denique, ad Variantes Lectiones Lovaniensium cura ex quinque manuscriptis
collectas; necnon ad quatuor manuscriptos Anglicanos, scilicet unum ex
Bodleiana bibliotheca, duos ex Collegio Mertonensi, et unum ex Archiva
Laudina. [Hos, cum parum accurate collati fuerint, denuo contulimus.]

       *       *       *       *       *

EDITI CODICES.

Confessionum Libris emendandis adhibiti sunt editi codices antiquiores et
castigatiores:

    Am. Id est, liber excusus Basileae per Joannem de Amerbach, anno Domini
    1489.

    Bad. Quem Jodocus Badius per Joannem Parvum Parisiis excudi curavit,
    anno 1502.

    Er. Desiderii Erasmi cura castigatus, et Frobeniano prelo editus
    Basileae, anno 1529.

    Lov. Liber qui juxta recognitionum Theologorum Lovaniensium, ex
    Plantiniana typographia prodiit Antuerpiae, anno 1577.

    Arn. Editio quae D. Antonii Arnaldi doctoris Sorbonici studio ad
    duodecim manuscriptos recognita prodiit Parisiis, anno 1649.

       *       *       *       *       *

Praeter editiones modo allatas quibus solum usi fuerant RR. PP.
Benedictini, Editioni recenti Parisiensi accurandae adhibiti sunt
castigatiores libri, tum veteres tum recentiores:

    Lugd. Editio Lugdunensis, anni 1561.

    Ven. Editio Veneta, anni 1584.

    Somm. Editio H. Sommalii e Societate Jesu. Coloniae Agrippinae, anno
    l629.

    Lov. Editio posterior Theologorum Lovaniensium. Antuerpiae, apud
    Engelbertum Gymnicum, anno 1662.

    Dub. Editio quae D. Dubois cura prodiit Parisiis ex typis Joannis
    Baptistae Coignard, anno 1687.

    Benedict. Editio Benedictina, excusa denuo Antuerpiae, anno 1700.

    Mart. Editio Dom. J. Martin Benedictini e Congregatione S. Mauri,
    recognita ad antiquam editionem Ulimmerii necnon ad duodecim
    manuscriptos. Parisiis, anno 1741.

    Flor. Fr. Archangeli a Praesentatione sacerdotis, professi Carmelitae
    excalceati, Theologiae et Scripturae sanctae Lectoris, recognita ad
    multas editiones, necnon ad tredecim Etruriae manuscriptos. Florentiae,
    anno 1757.

    Rond. L. St. Rondet studio collata cum sexdecim manuscriptis, necnon
    cum praecedentibus editionibus. Parisiis, 1776.

       *       *       *       *       *


{283}

LECTIONES VARIANTES.

       *       *       *       *       *

    _Relatis in textum, ex Benedictinorum consilio, nonnullis Variantibus
    Lectionibus quae illos praeterierant, prius ab ipsis usurpatam
    lectionem sub oculos hic ponimus uncis inclusam_ [ ].

    _Si quas lectiones, iis quas in textum receperant, Benedictini, curis
    posterioribus, praetulerunt, lectionem priorem uncis inclusam, (post
    ed. ult. Paris.) exhibuimus; si qua editor ille Paris. editionem
    Benedictinam emendavit, vel nos edit. Parisiensem immutavimus,
    lectionem priorem cum verbis_ ed. B., ed. P., _subjecimus_.

      Ed. Oxon.

  SIGNORUM INTERPRETATIO.

  Cdd. codices.
  Mss. manuscripti.
  Edd. editi.
  Reg. Regius manuscriptus.
  Vatic. Vaticanus manuscriptus.
  Theoderic. Theodericensis ms.

Et sic de caeteris manuscriptis codicibus designandis.

  Codd. Oxonienses.

  A. Cod. Coll. Aen. Nas.
  B. Cod. Coll. Merton. N. 3. 10. Art.
  C. Ejusd. N. 1. 1. Art.
  D. Cod. Biblioth. Bodl. Bod. 185.
  E. Ejusd. Laud. 137.

Ubi vero hi Codices cum textu recepto conveniunt, id notare haud necesse
duximus.

Caeterum hic illic signa illa usitata usurpavimus, =, si ve. omissum sit,
+, si textui additum sit.

       *       *       *       *       *

P. 1. l. 5. resistis.--Somm. Lov. quinque Mss. apud Mart. laudati, necnon
Rond. cum tribus Mss. _superbis_, _Deus_, _resistis_. [bene]

l. 9. et scire.--_et si scire_ ABCD.

l. 11. = te Germ. 2. ap. Mart. ABC. habet D manu post.

2. inferis.--Theoderic. Ms. _ego sum inferi_, non intoleranter. Alii
plerique, _ego jam inferi_, librariorum lapsu, ut videtur. E.--Rond. cum
uno codice: _non enim ego sum in inferis._ _non enim ego sum jam in inf._
ABC _sum jam inferi_ D.

ut quoquam--_ut a quoquam_ 2 Mss. ap. Mart. Lov. ABDE.

dissiparis.--Antiquiores edd. scilicet a Jodoco Badio Ascensio, a Joanne
Amerbachio, et a Desiderio Erasmo, cum tribus Mss. _dispergeris_.

l. 12. tui = _tua_ 3 Mss &c. ap. Mart. ABCDE.

qui.--Ita Somm. Dub. Mart. Rond. [Ed. B. _quae._ c. ABCE _quo_ D.]

3. amisisti.--Somm. Flor. et Rond. _amittis_.

diximus.--Somm. Rond. cum uno Ms. _dicimus_.

est.--In antiquis edd. Bad. Am. et Er. necnon in uno e Mss. additur,
_miseria_.

4. Sine.--Somm. et Rond. cum novem Mss. necnon duo apud Mart. Mss. _Sine
me._ BE. D manu post.

mortalem.--Ita Mss. ferme omnes, et editio per Antonium Arnaldum doctorem
Sorbonicum adornata, ubi verbum, _nescio_, refertur ad superiorem
sententiam, _unde venerim huc_, qua se Augustinus significat circa animae
originem fluctuare. At Bad. Am. et Er. habent: _in istam dico mortalem
vitam: mortalem dicam vitam, an mortem vitalem nescio_: quam lectionem
Lovanienses ad trium Mss. fidem sic mutarunt: _in istam dicam mortalem
vitam, an mortem vitalem, nescio_.

quo.--Apud Bad. Am. Er. et Lov. _ex qua et in qua_. Verius porro in Mss. et
in editione Antonii Arn. pro designando utroque parente, _ex quo et in
qua_.

eis.--Ita Somm. Dub. Mart. Rond. cum quatuor Mss. [Ed. B. _quod ex eis
non._ ABCDE.]

5. tibi.--Somm. Lov. Rond. ex aliquot Mss. et 4 Mss. ap. Mart. _quaerentem
te, qui de hoc, quod novi, laudari te._

deficiunt.--Lov. _an anni tui_. Abest tamen _an_, a nostris Mss. et ab
aliis plerisque edd.--Insuper, Somm. et Rond. cum sex Mss. 1 ap. Mart., E.
_deficient_.

ult. intelligat.--_intelligit_ 3 Mss. ap. Mart. {284}

6. me.--Lov. et Arn. _Quis mihi commemorat_. Bad. Am. et Er. _Quis mecum
commemorat_. E. Sed vera lectio est quam Mss. ope restituimus, juxta quem
loquendi modum in libro de Magistro, cap. 1, dicit Augustinus: "Duas jam
loquendi causas constituo; aut ut doceamus, aut ut commemoremus vel alios
vel nosmetipsos." [mihi in memoriam revocat; quo sensu apud Aug. c. acc. p.
conjungitur. Erasm.]

purgat.--_purgabat_. Angl. Mss. (ABCD) (E. _purgat_)--Sic etiam Rond. cum
octo Mss.

cum.--Ita in Mss. et recte. Vult nimirum Augustinus posse vel ex eo
probari, quod illa, quae in infantibus benigne tolerantur, mala sint, quia
in aetate provectioribus tolerari aequo animo non possunt. Mendose ergo
legitur in edd. _Quod licet probes, tamen ferre_.

7. qua me vixisse.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. et Rond. cum decem Mss.
necnon tres apud Mart. Mss. et ACDE. _de qua_ B. et paulo post, _qua vivo_
ABCDE...._qua vixi_. CDE. [Ed. P. _quam me vixisse--quam vivo--quam vixi_
AB.]

si et.--Omittitur, _si et_, in editione Lovaniensi. _sed etsi_ B.

memoria.--Lov. _prensabam memoria_. Bad. Am. Er. et Arn. cum nonnullis Mss.
_pensabam memoria_. ABCDE. 5 Mss. ap. Mart. _praestabam_. Melior visa est
lectio Mss. Corb. Fossat. et aliorum optimae notae, qui habent,
_praesonabam_.

8. deridens.--Nonnulli e Mss. _diligens eos_. E. _irridens_ ABCD. Paulo
post vero Bad. Am. et Er. _acerbissime infligunt_.

9. approbet.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. Flor. et Rond. cum
duobus Mss. [Ed. B. _approbat._ ABCDE.]

aut.--Apud Bad. Am. Er. et Lov. _haud_.

s. 16. l. 2. ordinator.--In editionibus Am. Er. et Lov. legebatur, _tantum
non ordinator_. DE. Erratum: quod emendant edd. Bad. et Arn. et Mss. plures
ac potiores, a quibus abest negatio. vid. sup. not. 13. p. 9.

spectacula.--Lov. _per oculos periculosa micante in spectacula_. E. Alii
edd. _per oculos emicante_.--Tamen cum Lov. concordant Er. Lugd. Ven. et
Sommalius, et 1 MS. ap. Mart. _magis magisque periculose_ ABCD (inserto
tamen in D man. post. _per oculos_ ante _periculose_).

10. stomachi.--Sic reperimus in melioribus Mss. Apud Arn. vero et nonnullos
Mss. _pressus stomacho_. Denique Bad. Am. Er. et Lov. _pressus stomachi
dolore_. E.

sunt.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Flor. et Rond. cum sex Mss. necnon sex
alii Mss. apud Mart. hic et superius, _sint_. CE. _quasi laxata sint loca
peccandi, annon laxata sunt_? AD et ut videtur B.

vult.--Abest, _quod vult_, a Mss. optimis. ABCD (sed in marg. D adscribitur
ante _faciat_).

sanarer.--Somm. Dub. Mart. cum sex Mss. et Rond. cum quatuor aliis, _ut
cito sanarer_. [Mss. _quinque_ citat Mart.; habent autem _et ut_.]

eos.--Ita legit Arn. nec aliter ferunt plerique Mss. sed varia labes huic
loco illata est in edd. e quibus Am. Er. et Lov. sic habent, _et tibi tam
eos_. Bad. porro, _et territa per eos_. E. Alii, particula interposita, _et
terram magis per eos_: quam tamen particulam non ineleganter interdum
subintelligendam relinquit Augustinus.

referrem.--In Ms. Lyrensi, _referretur_.

11. eram.--Mss. frequentes, et ABCD [_quia caro eram_. E. et ed. P.]

terra.--Am. Er. et Lov. _e terra_.

P. 12. l. 1. putantur.--_putabantur_ 5 Mss. ap. Mart. et Somm. D man. post.

difficultas.--Ita Mss. praestantiores. At Lov. et Arn. _difficulter_,
_difficultas_.--Somm. Mart. cum quinque Mss. et Rond. cum tribus aliis:
_difficulter_. _Difficultas_. Ulim. et ABCD _difficultas omnino,
difficultas_. E _difficultas omnino ediscendae_.

13. possem.--Mss. aliquot cum Arn. _et quia non esset nisi_. DE. _quae non
esset_ ABC. Alii nonnulli _et quae non nosset nisi_.

a te.--Rond. cum septem Mss. _rece seramus a te_. E.

s. 24. pen. sed quae et in rebus. = _quae_ 6 Mss. ap. Mart. ABCD. = _et_
quoque E.

14. putarentur.--Apud. Lov. _ne flagitia putarentur_. Non integre.

s. 26. l. 23. appellare _ad_ aliquem 3 Mss. ap. Mart. ABCDE.

s. 27. l. 4. _decoris_ pro _dedecoris_ 5 Mss. ap. Mart.

15. eruis.--Am. Er. et Lov. _Et non eruis_. E. Sed melius longe Bad. Arn.
et Mss. praecipui, _Et nunc eruis_.

Nam.--Mss. tres Angl. _Nam ivi_. ABCD. 4 Mss. ap. Mart. longe _eram_.

tenebroso.--Apud Lov. additur, _cesseram_. Am. et Er. _recesseram_. In Ms.
Alb. habetur, _in affectu eram tenebroso_. Apud Bad. vero. Arn. et caeteros
fere omnes Mss. generalior effertur sententia absque addito, ut
intelligamus longe a Deo esse illos qui sunt in affectu tenebroso.

16. alteri.--Rond. cum quatuor Mss. hic interponit _non_. BC.

hominibus.--Lov. _inter homines_ D sup. ras. _inter homines hominibus_ ABC.
Patet legendum esse cum Mss. _inter hominibus_ K. 1^{ma}. man.; vel sine
aspiratione, _inter omines_: quod Augustinus in exemplum affert locutionis
incongruae et cavendae.

vanae Rond. cum octo Mss. quibus accedunt duo Mss. laudati a Mart. E.
[_vana_ ed. P. c. ABCD] mox _deprehenderam_ 4 Mss. {285} ap. Mart. et
_succedentibus haec ipsa omnino_ 7 Mss. ap. Mart. Mor. ABCDE.

vivebam.--Sic Mss. cum edd. plerisque, ubi Lov. c. 5 Mss. ap. Mart. habet,
_et jam tunc videbam_--Somm. et Rond. cum quatuor Mss. _et jam tunc
vivebam_. E. _etiam tunc et vivebam_ ABCD.

17. caeteris.--Bad. Am. Er. et Lov. _caeteras. meas atque caeteras_ E.
Castigatum est ex Arn. et Mss. _caeteris_. Quippe hoc loco fatetur
Augustinus se in eo peccasse, quod voluptates, sublimitates, veritates, non
in Deo; sed in seipso et creaturis aliis quaereret.

18. colligens.--Tres Mss. Angl. _colligas_. ABCD.

inferis.--Lov. cum antiquioribus edd. _satiari in inferis_. Expunximus,
_in_, juxta Mss. et Arn.

luminosus.--In libris editis ab Henrico Sommalio Societatis Jesu, et a
Thoma Blasio, legitur: _limosus limes_. In codice Corb. _liminosus_.
Utrobique corrupte: illic enim deflet Augutstinus quod sese intra honestae
amicitiae limites haud continuerit; adeoque legendum cum Mss. et aliis edd.
_luminosus limes_.

Obsurdueram.--In Lov. Somm. et Blas. _Obsordueram_. DE. Substituimus
_obsurdueram_ aliorum codicum auctoritate, necnon exigente vocabulo,
_stridore_, quod ad aures refertur.

19. modularetur. sic Mss. primae notae, et prope omnes; quam lectionem
parum abfuit ut praeeligeremus. ABCDE. [_moderaretur_ ed. P.]

nostrae.--In Mss. optimis. [_mortalitatis nostrae._ ABCDE. c. ed. P.]

libidinis.--Lov. Somm. et Blas. _accepit in me luxuria sceptrum, e totas
manus ei dedi vesania libidinis._ In aliis plerisque codicibus habetur in
recto, _vesania_; et abest vox, _luxuria_.

20. l. 10. de quam profundo.--_de quo_ 5 Mss. ap. Mart. ABCD.

meum.--Somm. et Rond. _quis enim hominum non extollebat laudibus tunc
patrem meum? tunc hominum_ ABD.

inclinatae.--Ms. Lyrensis: _perversus atque inclinatus_. mox _voluptatis_
ABCD.

21. l. 8. quanto magis turpes = _magis_ ABCD.

22. justitiae.--Mss. frequentiores: _nisi penuria et fastidio justitiae_.
ABCDE.

l. 15. malitia. Foeda erat. _foederata_ 5 Mss. ap. Mart.

dedecore.--Somm. et Rond. _de decore_, duabus vocibus. Tres Mss. apud Mart.
_non decus aliquod, sed dedecus appetens_.

23. et.--Somm. et Rond. hic addunt, _opibus_. E.

ego.--Somm. Dub. Mart. Rond. _ergo_. Alii edd. _quid ergo eo_.

erat.--Er. Lugd. Lov. Somm. Dub. Mart. Rond. _erant_.

iniquitatem.--Lov. _sola iniquitate_. DE. At alii cdd. melius, _solam
iniquitatem_.

fruens.--Angl. duo _furens_. [E. _tantum_] Alii, _fruens_.

ibi.--In Mss. quatuor et Arn. _mihi_.

24. a quo?--Somm. Lov. Flor. Rond. om. _potest_. [_a quo potest_? ABCDE. c.
ed. P.]

sua.--Ita in Mss. et antiquioribus edd. cum in Lov. et Arn. legatur, _opera
tua malis inimica sunt_. E. Contra mentem Augustini, qui, nisi fallimur,
probare intendit nihil Dei innocentiae derogari poena malis irrogata; quia
si quid patiuntur nocumenti, totum in ipsa eorum opera refundi debet.

s. 14. l. 4. etiam sic te imitando = _te_ ABCD.

25. reorum. sic Codices plerique, cum Ulim. et E. Maluimus, uti pauciores
habent, _consortium reorum_. ABCD. Hoc enim verbo S. Augustinus peccati
illius sui gravitatem amplificat, sicuti deinceps facit, se et _consciorum
animorum confricatione_ accensum, et _consortio simul peccantium_
delectatum fuisse accusans. [_reorum_ ed. P.]

26. occurrit.--Er. Lugd. Lov. Somm. et Rond. _occurrerit_.

27. amabam.--Lov. et 4 Mss. ap. Mart. _et amari amabam_; moxque, _amans
amari_. At Bad. Am. Er. Arn. et Ulim. cum Mss. pro, _amari_, habent,
_amare_, utroque loco, et melius.

l. 4. _quid_ pro _quod_ ABCDE.

libidinis.--Am. Er. et Lov. _de tartarea libidine_. At Bad. Arn. et Mss.
_de tartaro libidinis_.

28. insania.--Septem Mss. _mirabilis insania._ E.

actori.--Am. Er. et Lov. _auctori._ ABD. _auditori_ C.

dolores.--Theologi Lovanienses legunt: _lacrymae ergo amantur et dolores_.
Abest vox, _lacrymae_, a Mss. et edd. plerisque. _lacrymae_ loco
_lacrymatur_ habet E. _lacryma_ D. _lacrymat_ AB.

aestus.--Rond. ex tribus Mss. et totidem ap. Mart. _in aestus._

s. 3. l. 9. amentur--_amantur_ ABCD.

l. 13. congaudebam.--_bat_ ABCD. sed puncto forsan notatur, et mox
_contristabatur_.

antep. lateque--_alteque_ 5 Mss. ap. Mart. ABCDE.

gererent.--Er. Lugd. Lov. Somm. Mart. cum 1 Ms. Rond. _gererentur._

dolor.--Bad. Am. Er. et Lov. _delectatur cor_, cum 5 Mss. ap. Mart. Nostram
vero lectionem praeferunt Mss. et Arn.

29. s. 5. l. 2. sacrilegam curiositatem _sacrilega curiositate_ ABCDE.
{286}

scaevum.--Sic juxta vetustos cdd. scribendum hic, _scaevum_, id est,
sinistrum: non, _saevum_, uti scribitur apud Er. et Lov.

30. s. 7. l. 4. _quendam Ciceronis_ minus recte ex edit. Lips. pro _quendam
cujusdam Ciceronis_ quod habent ABCDE. cum ed. P.

l. 11. surgeret _jam_ coeperam ABCDE.

31. refrangebat.--Sic Mss. prope omnes cum Bad. neque secus Am. et Er. nisi
quod scribunt, _refringebat_. At Lov. et Arn. habent, _et hoc solo in me
tanta flagrantia refrigebat_.

praebiberat.--Er. Lugd. Ven. Lov. Flor. et sex Mss. apud Mart. _pie
biberat_. ABCDE.

s. 9. l. 2. ut viderem--_et videre_, 4 Mss. ap. Mart. et ABCD.

nomina.--Lov. _Haec enim omnia non. haec omnia_ E.

sono.--Quatuor Mss. _tenui sono_. ABCD (sed in D sup. emendatur _sono
tenus_) E. Alii _tenus sono_.

s. 10. l. 1. = _et_ ABCDE.

32. l. 1. et caeterum = _et_ ABCDE.

33. habes.--Er. _abes_. B.

34. pulmenta.--Sic Mss. cum Bad. Am. Arn. ubi Er. et Lov. _elementa_. Angl.
quatuor, _bulmenta_. [minus recte, habent enim omnes _pulmenta_.]

illam.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. c. 2 Mss. Flor. et Rond. _in
illam_. ABCE. D man. 2^{da}.

illum.--Er. Ven. _illam_. et 3 Mss. ap. Mart. D man. 2^{da}.

35. l. 3. quibus rerum ignarus.--_rebus_ ABCDE. 5 Mss. ap. Mart. Ulim. et
Arn.

Scriptura.--Sic Mss. Angl.--Sic etiam editio Am. duo Mss. Flor. necnon
editio Florentina. 3 Mss. ap. Mart. [_et si recte in Scripturis
diceremur_.]

rectissima.--Quatuor Mss. _lectissima_. AC. D 1^{ma}. man.

l. ult. juste--_juxta_ 2 Mss. ap. Mart.

36. l. 1. Numquid.--_Et numq._ ABCD.

l. 8. his--_hic_ ABCDE.

praecepit.--Apud Lov. additur, _Deus_. D. man. 2^{da}. Lips. Sed ea vox
abest a Mss. et plerisque edd. quia quae hic laudatur Justitia, non est
alia ab ipso Deo, qui praecepit.

37. l. 4. = _est_ ABCDE.

38. l. 3. Tu + _Domine_ derelinqueris ABCD.

l. 4. quia--_qui_ ABCDE et Germ. 1 ap. Mart.

42. l. 1. videretur _videbatur_ ABCD.

concederet.--In editis Bad. Am. Er. et Lov. _me secum crederet_. Sed
legendum cum Mss. potioribus, _me concederet_; vel cum Arn. _me secum
concederet_.--Editio Florentina censet omnino legendum, _me secum
crederet_: quod probare nititur auctoritate tum edd. supra memoratarum, tum
Sommalii, tum undecim Mss. Etruriae: cujus tamen rationibus non
convincimur. _Ut vivere me secum crederet et haberet_ (_habere_ E) _mecum_
ABCDE. et 5 Mss. melioris notae ap. Mart.

44. fieri.--Er. Lugd. Ven. Lov. Flor. et Rond. _fieri enim_. E.

45. carmina.--Bad. Am. Er. et Lov. _certamina_.

46. s. 3. l. 6. = _me_ ABCDE _sinerem_ E.

castitate.--Bad. Am. et Er. substituunt, _charitate_.

47. planos.--In quibusdam editionibus, _planetarios_. Ita in ipsa editione
Lovaniensium per typographorum oscitantiam; quandoquidem in suis
Castigationibus aiunt rectius videri sibi legendum, _planos_, id est
impostores, quo nomine appellatos olim fuisse Mathematicos palam est. Hoc
porro nomen alias adhibet Augustinus, ut libro tertio contra Academicos,
cap. 15.

48. l. 1. medicae artis.--_medicinae_ ABCDE. 4 Mss. ap. Mart.

proconsule.--Er. Lugd. Ven. Benedict. _pro consule_, duobus verbis. Lov.
_proconsul e manu sua_. ACD. _proconsul manu_ G. 2. ap. Mart. E.

l. 13. illam.--_illa_ ABCDE et 6 Mss. ap. Mart.

intelligere.--Sic legendum cum Mss. Angl. ABCDE.--Quibus suffragantur sex
Mss. Flor. necnon Mart. cum tribus Mss. et Rond. cum quatuor aliis Mss.
[_potuisset intelligere_.]

sustentas.--Lov. et Rond. _sustentes_.

paginis.--Apud Am. Er. et Lov. _de Paganis_; quibus perperam suffragantur
aliquot Mss. E.

castus.--Mart. cum tribus Mss. melioris notae [_cautus_ ABCDE c. ed. Par.]

49. cocta.--2 Mss. ap. Mart. et Lov. E. Mss. plures _coacta_, et melius
nostra opinione dicitur _coacta_, id est coagmentata amicitia, quam
_cocta_. licet hanc vocem Lovanienses praetulerint.--Quinque Mss. apud
Mart. citati et D man. 2^{da}. habent, _coacto fervore_ [_coacta_ ABCD c.
Ed. Par.] mox = _ego_ ABCDE.

convertis.--In Editis Am. Er. et Lov. _Simulque convertens_. Paulo post,
apud Lov. legere est, _super omnes civitates_; pro, _suavitates_.

suavi.--Er. Lugd. Ven. Lov. _suavis_. E.

50. s. 9. l. 4. expetebant--_spectabant_ ABC. _expectabant_ G. 1. DE. _sp.
enim_ ABE. = _mihi_ ABCDE et pro _quia, quod_ ABCDE. G. 2. ap. Mart. _quae_
G. 1. _quando_ 4 Mss. ap. Mart.

51. l. 3. = _tunc_ ABCDE.

l. 7. tunc--_nunc_ AC. D man. 1^{ore}. _non_ B.

l. 8. _Sic enim ego eram_ ABD. _ego enim_ E. {287}

ibi.--Am. Er. Lov. et Somm. _An hoc tibi_. D. man. 2^{da}, ut videtur.

52. conscissam.--Quinque Mss. _concisam_, et ABCDE.

Ad te.--Ita magno consensu Mss. paucis exceptis qui habent, vel _a te_ vel
cum edd. _miseriae quae a te_. D man. 2^{da}, _quae ad te_.

53. s. 14. l. 3. ex ejus corpore--_ex eis_ ABC. D man. 1^{ore}.

antep. quo fugit--_a quo_ ABCD.

et non.--Sequimur Mss. In edd. porro sublata negatione legitur, _etenim
omnia senescunt_.

54. sint.--Mss. tres: _Eunt enim quo? ut non sint._

s. 16. pen. descendunt--_discedunt_ 3 Mss. ap. Mart.

s. 17. l. 3. hae--_haec_ ABCD.

55. ubi est.--In codice Sorbonico, et 2 Mss. ap. Mart. _Ecce ibi est, ubi
sapit veritas._

eam--Lov. Arn. Mart. cum quinque Mss. necnon Rond. cum quatuor Mss. _ut
sanet eam_. [e Vulg.] D man. 2^{da}.

l. 7 ab inf. illi alter--_ille_ ABCDE, 2 G. et Ulim. ap. Mart. _ille et
alter_ 2 Mss. ap. Mart.

56. descensum.--Benignianus codex optimae notae, _discessum_.

l. 5 ab inf. corporibus--_corporalibus_ ABCD.

57. Hierium.--Sic scribitur in editione Lov. et in Mss. plerisque. At in
Bad. Am. Er. Arn. et quatuor Mss. _Icherium_.

l. 5 ab inf. meae--_suae_ AB. C man. post. D. et 6 Mss. ap. Mart.

dictor.--In edd., E et 6 Mss. ap. Mart. _doctor_. In duobus Mss. Lov.
_dictator_: corrupte scilicet pro, _dictor_; quam vocem nostrorum codicum
auctoritate restituere visum est.

58. meae.--Arn. cum editione Moreti, an. 1650 sic habet: _animo versabam et
ostentationem contemplationis meae_. Mss. sex: _modos contempl._

vitae.--Mss. Angl. cum nostris habent: _divisione irrationabilis_ (ABCD)
_vitae_; sive, _irrationalis_. E. Apud Lov. _rationalis_; mendose, ut
patet.

mentem.--Mss. quinque non deterioris notae et ABCDE habent _sine ullo sensu
mentem_, pro, _sine ullo sexu_.

59. s. 25. antep. accepimus--_accipimus_ ABD et 3 Mss. ap. Mart.

60. confitebar.--Edd. _pene errare confitebar_, manifesto lapsu. ABCDE.
_plane_ 1 Ms. ap. Mart.

61. acumen.--In antiquioribus editionibus, _discendi_. Lov. et Arn.
_disputandi_. At in Mss. pluribus, _dispiciendi acumen_, quae germana
lectio visa est.

cupiditates.--Lov. cum antiquioribus editionibus, _meretricias
cupiditates_. At Mss. cum Arn. _meretrices_: quod vocabulum usurpavit
Augustinus ab eo loco Evangelii, ad quem alludit.

62. timebimus.--Somm. Ulim. Lov. Arn. Moret. Mart. cum septem Mss. necnon
Rond. cum tredecim Mss. ABCDE [_timemus_ ed. P.]

64. vexarentur.--Ita codices plerique, et elegantius videtur quam si rupto
periodi nexu nova incipiat sententia hoc modo: _In te offenderunt injusti
ut juste vexarentur_, uti habent nonnulli Mss. cum Arn. _ut et_ &c. ABCD.
_offenderent--et_ E.

suam.--Substituimus, _suam_ ex Mss. melioris notae, loco _tuam_, quod in
codicibus vulgatis, et in Mss. nonnullis reperitur.

s. 3. l. 4. suaviloquentiae--_suavis eloq._ ABCD.

l. 5. quam ego + _jam_ ABCD.

65. tibi.--Arn. et Mss. duo, _occidant se tibi_; moxque, _trucident_. Alii
plerique codices comprobant alteram lectionem, quae paululum obscura est
propter distantiam particulae negantis referendae etiam ad verba,
_occidunt_, et _trucidant_.

66. quae.--Somm. Dub. Mart. c. 1 Ms. et Rond. Lips. _qui._ E.

s. 6. pen. ad illas rationes--exploratas. _ad illa ratio_ B. _explorata_
ABC. _ad illas rationales_ ACD man. 1^{ore}.

s. 7. l. 5. sicut Deum--_sicut Te_ ABCD man. 1^{ore}.

67. hoc.--Er. Lugd. Ven. Lov. Flor. _ad haec. adhuc_ ABC _hoc_ sup. lin. D.

s. 8. l. 7. existimari se. _se_ (_sese_ C.) _aestimari_ ABCD _aestimari se_
Mart. cum 2 G. et Arn.

tam.--Arn. et Moret. D man. post. _falsa tam_ ABD man. 1^{ore}. Mart. (c. 5
Mss. et Ulim.) Rond. _falsata_ C. Rhythmus "non solum ignorata, sed etiam
falsata" Aug. sapit [_falsa tam vesana superbiae_. ed. P.]

69. eoque.--Er. Lugd. Ven. Lov. _eo quoque_. ABCD.

antep. quas--_quos_ ABCD 4 Mss. ap. Mart. Ulim. Mor.

70. quod.--Rond. _quo_ ABCD. 1 Ms. ap. Mart. Mor.

modis.--Ulim. Somm. Arn. Mor. Mart. cum sex Mss. et Rond. cum undecim Mss.
_miris et occultis modis_. E. et D. sup. lin.

est.--Er. Lugd. Ven. Lov. Dub. Mart. Flor. et Rond. _sit_.

71. nolui.--Codex Sorb. _meos esse volui_. Consentit Gallica versio Arn.
sed alii cdd. etiam Arn. in Latino textu, habent _nolui_. Et reipsa cum in
schola rhetoris studeret Augustinus, fuit longe sedatior, ut ait supra,
lib. iii. c. 3.

diligebant.--Somm. Dub. Arn. Mart. (c. 5 Mss.) Mor. et Rond. _diligent_ A
[_diligunt_, BCDE c. ed. P.] {288}

72. non mansit. Sic Mss. magno consensu. E. Verior forsitan lectio est, qua
filium mater significatur suis fletibus ac precibus prosecuta. = _non_ ABCD
et 3 Mss. ap. Mart. et Arn. [_remansit_ ed. Par.]

me faceres.--ita Mss. et Arn. ABCDE. [_ut in me_ ed. Par.]

ista.--Lugd. Ven. Lov. Somm. Mart. c. 4 Mss. Arn. Mor. Flor. Rond.
_contemnentes ista_.

Evae.--Sic restituimus ex veterrimo codice Corb. et 2 Mss. ap. Mart., nam
peccatum est in aliis plerisque Mss. qui habent, _arguebatur in ea
reliquiarum Evae_. BCDE. Quos sequuntur Bad. Am. et Er. _reliquum_ A. Alii
vero dum locum emaculatum cupiunt, substituunt, _rea_, pro, _in ea_, Mss.
certe refragantibus. Nihil dubii est quin primum vitiatus fuerit locus ab
iis quibus insolens et ignota erat vox, _reliquiarium_. In qua librarii
rursum peccarunt libro 1 Quaestionum in Genesim, quaestione 148, ubi
codices veriores praeferunt, "enutrire vestrum reliquiarium," juxta LXX.
[Greek: kataleipsin], non, _reliquias_, aut, _reliquiarum_, ut
alii.--Praeterea, codici Corbeiensi suffragantur duo manuscripti Florentini
optimae notae.

s. 16. l. 2. ibam + _jam_ ad inferos ABCDE Mart. cum 5 Mss. et Ulim. Arn.
Mor. &c.

sua.--Sic legendum cum Mss. cum Bad. et Arn. non ut Am. Er. et Lov. _in
carne_; tametsi hoc habeat locus Apostoli ad quem alludit Augustinus. Nam
hic dicere maluit, _nec solverat ille in cruce_; quia sui recordabatur
erroris quo antea cum Manichaeis non crucem, sed carnem Christi negaverat.

73. l. 9. recuperarem--_reciperem_ ABCD. = _mei_ ABCD.

s. 17. l. 7. bis in die--_bis die_ ABCDE.

l. 12. mutabile ABC. quod tamen glossam sapit. E. sed fors. sup. ras. et 2
Mss. ap. Mart. [_nutabile_ D. c. ed. P.]

amabam.--Ita 3 edd. vetusti ap. Mart. ubi Lovanienses habent, _peccavi
tibi_; _sed excusare me amabam_.--Somm. Mart. et Rond. _peccabam_. _me
amabam_ habent ABCDE.

in me.--Lov. Mor. et antiquae editiones, (cum 3 Mss. ap. Mart. E et A. sup.
lin. _in_ in orat. serie) _te a me_. Melius vero Mss. et Arn. _te in me_,
juxta Manichaeorum errorem, qui Dei portionem in homine cum natura mali
depugnare credebant.

75. l. 1. maligna.--_mala_ AC G. 1. ap. Mart. _mea_ B.

eorum.--Alludit ad versiculum 4 Psal. 140, et sequitur hic et alias
lectionem quamdam LXX, quae habet, [Greek: sunduaso] _combinabo_:
quapropter scribimus cum antiquioribus codicibus _combinabam_, E in textu,
corr. in marg. pro quo in aliis est, _convivebam_, aut, _combibebam
convivabar_, _communicabam_. ACD. _cabo_. B. _combinabar_ Moret.

76. diffunderetur abs te--cdd. Regiomont. Bertin. 2 edit. Ulim. Bad. Arn.
Lov. Er. ABCD ed. Par.]

77. reprehenderant.--Mart. cum 1 Ms. et Rond. _reprehendebant_.

79. s. 23. l. 4. per eosdem ipsos--_eos ipsos_ ABC 2 Germ. ap. Mart. qui
habent _Manichaeis_.

nesciens.--Sic Mss. Angl. cum nostris. At Am. Er. Lov. _et nescivi_. Somm.
Blas. Mor. et 2 Mss. ap. Mart. _et nesciebam_.

80. excipiendum.--Lov. _decipiendum_.

occidebar spiritaliter. Itaque. Somm. et Rond. ABCDE. [_occidebar.
Spiritaliter itaque--expositis_ ed. Par.]

s. 25. l. 7. multa probabiliora--_multo_ ACDE 3 Mss. ap. Mart. et Mor.

83. densiores.--In codice Alb. additur, _fundere_.

Ambrosium.--Ita potiores Mss. At edd. _currerem, et in Ambrosii_. ABCDE et
G. 2. ap. Mart.

periculo.--Er. Lugd. Ven. et Lov. _acriore periculo_.

mirarer.--Sic potiores Mss. et Am. Er. Arn. At Bad. et Lov. et 4 Mss. ap.
Mart. _miraretur_.

pocillum.--Am. et Er. _potillum_.

84. tepidissimo. E. _quod ... aquatissimum ... tepidissimum_ Somm. Arn.
Dub. Flor. et Rond. B. _quod jam non solum aquatissimo_. ACD. 4 Mss. ap.
Mart. et Blas.

l. 7. = _se_ ABCDE.

praedicationem.--Lov. Somm. Blas. et 5 Mss. ap. Mart. habent: _in ejus
praedicatione_. CE.

85. l. 18. disceptare--_dissertare_ ABCDE.

86. dicere.--sic omnes fere Mss. D. Lips. (altera tamen lectione subjecta)
[_discere_ 2 Mss. ap. Mart. et edd. ABCE. ed. Par.]

pulsans.--Sic legendum cum Mss. et Somm. Arn. non quemadmodum Lov. et editi
caeteri habent, _pulsansque_.

Ecclesia.--Post vocem, _Ecclesia_, additur in edd. et E. _tua_, quae vox
abest a Mss.

87. l. 2. viderem--_videram_ ABCD.

l. 3. sint--_sunt_ ABCD.

88. viderem.--Mart. cum 1 Ms. _videram_. ABCD.

l. ult. inconcusse--_inconcussa_ Somm. Arn. Mor. Mart. c. 3 Mss.

90. l. 5. ab inf. quo--_quod_ ABCDE.

91. l. 3. = _illud_ ABCDE.

92. voluptate.--Tres Mss. Angl. _cum mira voluptate_. ABCDE.

93. esset.--Er. Lugd. Ven. Lov. Mart. E _obvius esset_. E. Somm. et Rond.
_per viam obvius esset. pervium esset_ ABCD.

l. 5. mea--_ea_ ABCE _eo_ D [male]. {289}

s. 11. l. 3. ortus erat. _erat_ ortus ABCD. _eram ortus_ E Lips.

l. 7. Magnam. _magnae_ ABCD et 1 Ms. ap. Mart.

92. l. 17. = _jam_ ABCDE.

l. 22. visum contemnere. _visu_ ABCD. 4 Mss. ap. Mart. Som.

94. s. 14. l. ult. judici. _judiciis_ ABCD. (E. manu 1^ma. _judicibus_ e
corr.) 6 Mss. ap. Mart.

s. 15. pen. tandem [Symbol: Dagger] _jam_ ille ABCDE. 7 Mss. ap. Mart. Arn.
Moret.

95. ter.--Bad. Am. Er. Blas. _Et ibi_. Lov. Somm. Mor. et 4 Mss. ap. Mart.
_Et inter haec_. At Mss. plures potioresque cum Arn. habent, _Et ter jam
assertion_. Praetulimus; nam Alypius tertium functus assessoris munere
dicitur etiam postea lib. 8. c. 6. "Mecum erat Alypius," inquit Augustinus,
"otiosus ab opere jurisperitorum post assessionem tertiam, exspectans
quibus iterum consilia venderet."

Italicianarum.--Apud Lov. Arn. Mor. 5 Mss. ap. Mart. et BC _Italicarum_. At
in vetustis edd. _Italicianarum_, uti scribitur etiam in Notitia dignitatum
Imperii, et ab iis qui de Comite largitionibus in Italia faciendis
praefecto agunt. sic ADE.

aversabamur.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Arn. Dub. Mart. c. 3 Mss. Flor.
et Rond. [Ed. B. _adversabamur_.]

97. l. 10. quaerimus, sumimus,--_quaeremus_, _sumemus_ ABCD. et E manu
post. _sumemus comparabimus_.

horis.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Flor. et Rond. _antemeridianas horas_.

vita misera. ABCD. [vita _haec_ misera E. cum ed. P.]

_ac_ non. ABCDE. et 4 Mss. ap. Mart. [_an_ non ed. Par.]

98. cantans.--Arn. Flor. et sex Mss. apud Mart. ABCDE. [_causans._ ed.
Par.] et paulo post, Somm. Rond. et tres Mss. apud Mart. Mor. et Lov. ad
marg. _desideraveramus_, pro _desideraremus_.

99. deligatus.--Lov. Blas. cum aliquot Mss. _delicatus_. E sup. ras. Somm.
Arn. _delectatus_. Stant vero pro nostra lectione melioris notae Mss. ABCD.

s. 22. l. 18. incidit.--_incidet_ ABCD.

100. l. 5. demonstrabas. ABCDE Mart. c. 4 Mss. Arn. et Mor. [_demonstrares_
ed. P.]

101. formabamus.--In antiquioribus editionibus et nonnullis Mss.
_firmabamus_. Flor. _pene firmaveramus_.

gemitus.--Codex Alb. et antiquiores edd. _Inde ad suspiria et gemitus
convertebamur, et gressus_ E. _regressus_ Mart. c. 2 Mss.

avulsa.--_evulsa_ ABC.

ereptura. ABCDE. [ed. P. _raptura_] mox _ablatura_ ABCDE.

102. l. 8. quod ista ipsa, foeda tamen. _quod tanta ipsa, foeda_ (_foeda
ipsa_ 2 Mss.) _tamen_ 5 Mss. ap. Mart.

feram.--In Lyrensi codice, _et ego ibi liberabo_.

103. cogitabam.--Bad. Am. et Er. _non tamen te cogitabam_.

104. illos deceptos deceptores et loquaces mutos. ABCD. _et deceptores_. E.
[_deceptos illos et deceptores_ ed. P.] Am. Er. _loquaces mutos, et_ (=
_et_ Ulim.) _ob hoc mutos, quoniam_.

105. noluisses.--Legitur, _voluisses_, apud Bad. Am. Er. Somm. et Blas. et
5 Mss. ap. Mart. E.

explicatam ABCDE et G. l. ap. Mart. [_explicitam_ ed. p.]

106. liquidam.--Sic Mss. Angl. [ABCD] et nostri prope omnes. Germ. l. ap.
Mart. Et paulo post, _non alium quam me_.--Hanc eamdem habent lectionem
Arn. Mart. Flor. et Rond. cum aliquot aliis Mss. [_eam liquide cernere_...
(sic E) _non aliud quam me_ (E).]

factus esset.--Omittitur, _bonus_, in Mss. Benign. Theoderic. et aliquot
aliis. ABCD [_bonus_ ed. P.]

107. ubi. ABCDE cum ed. Ben. _unde_ Som. Arn. Mor. Mart. [cum 3 Mss. neque
tamen antiquiss.] [_unde_ ed. P.]

alia ABCD [_animalia_ E. c. ed. P.]

tuam.--Quatuor Mss. _creaturarum tuarum_. mox _quae_ + _re vera_ corpora
erant ABCD et Mart. c. 6 Mss. Arn. Mor. [_quae vera corpora_ ed. P.]

l. 7. ab inf. per immensa = _spatia_ ABCDE. [_spatia_ ed. P.]

108. ea.--Ita Mss. cum Bad. et Arn. At Am. Er. Lov. et 3 Mss. ap. Mart.
mutata interpunctione habent: _Aut unde fecit ea? Materies aliqua mala
erat._ mox _totum_ ABCD. [_totam_ E. c. ed. P.] et _omnipotens_ ABCDE
[_omnia potens_ ed. P.]

fabricaretur.--Er. Lugd. Ven. Somm. et Rond. _fabricaret_.

fluitans.--Bad. Am. Er. Lov. _fluctuans_. 4 Mss. ap. Mart. et E.

109. illam.--Sic in Mss. et ABCDE. Lips. [_ullam_ ed. P.]

quod.--Sic ex Mss. Angl. et Mart. c. 7 Mss. Ulim. Lov. Arn. [_dicebat_,
_quantum valeret_.]

sui.--In edd. plerisque: _et collatione flagrabant in eas nugas igne cordis
sui_. E. _flagitabant meas_ A _in eas_ BCD. Castigavit Arn. _flabant
ignem_: nos ex Mss. restituimus _flatabant_; quo in verbo, quia minime
familiare erat, lapsi sunt librarii et locum corruperunt. Id porro usurpat
Arnobius adversus Gentes, lib. 2, circa medium: "Quid mimulos, histriones,
cantores tuba, tibia, calamoque flatantes?"

Firminum.--Er. Lugd. Ven. Somm. et Rond. _de eodem Firmino_. {290}

110. pronuntiarem.--Mart. cum 3 Mss. Arn. Mor. _praenuntiarem_.

colligi.--Sic legendum juxta Mss. Angl. ABCD et 2 Germ. ap. Mart.
[_dicerem? Inde certissime collegi ea quae vera._ (sic E.)]

aditu.--Bad. Am. Er. cum 5 Mss. et 1 ap. Mart. _auditu_.

at eadem.--Somm. Arn. Mor. Mart. cum 5 Mss. _ad_ AD _aut_ BCE. _aut si_ 1
Ms. ap. Mart. _diceret si eadem_. Er. Lugd. Lov. et Ven. [_etiamsi_ ed. P.]

111. l. 2. aut quid ABCDE [_ut quid_ ed. P.] atque Scripturis ABCDE [_in
Script._ ed. P.]

recipiebant.--Codex Benign. _rapiebant_.

112. s. 12. pen. meorum ABCDE [om. ed. P.]

l. ult. Verbum Deus. ABCD. [_Verbum Dei Deus_ ed. P.]

115. lucem--Hic in edd. additur, _Domini_, qua voce carent Mss.

116. conspicitur.--Mss. magno consensu ferunt, _conspiciuntur_.

s. 18. l. 4. quid ABCDE [_quod_ ed. P.]

117. extra.--Legebatur in Lov. et antiquioribus editionibus, et 4 Mss. ap.
Mart. _quia extra te non est aliquid_, C. At Arn. expunxit, _te_, quae vox
abest a potioribus Mss. et abesse debet, cum sensus sit, nihil esse extra
universam creaturam, quod ad perturbandum ordinem a Deo constitutum
irrumpat.

ista.--Sic Mss. melioris notae cum Arn. ubi Somm. Mor. et 3 Mss. ap. Mart.
habent _ut dicerem non esse nisi ista_: caeteri porro edd. Ulim. et 1 Ms.
ap. Mart. _ut dicerem non esse ista_.

118. s. 22. l. 1. Et sensi expertus ABCDE. [_et expertus sum_ ed. P.]

infima.--Sic Bad. Am. Ulim. et Er. sicque Mss. Angl. et plures e nostris
Mss. et 4 ap. Mart. At Arn. et Mss. aliquot, _detortae in infimam_, Supple,
_substantiam_. Lov. _detortam in infimam_. [_detortae in infimam voluntatis
perversitatem_.] _projicientis in intima_ ABCDE.

instabam--Am. et Er. cum Mss. quatuor, et ABCD [_stabam_ E. c. ed. Par.]
mox _diripiebar_ ABCDE 3 Mss. ap. Mart. Ulim. Arn. Mor. [_derip._ ed. P.]

119. l. 2. _nuntiaret_ ABCDE et om. _et_ ante _quousque_ ABCD.
[_adnuntiaret et_ ed. P.]

pervenit.--Egregium huncce locum reparant codices Mss. Nam in vulgatis
corrupte legebatur: _et perveniret_, E.

lin. ead. _certa_ ABCDE et Mart. c. 2 Germ. [_certo_ ed. P.]

evalui.--Er. Lugd. Ven. Lov. Mart. Flor. _valui_ ADE. C man. 1^{ore}.

120. animum.--Er. Lugd. Ven. Rond. _animam_. E.

122. coepi.--Dub. Mart. et Rond. _cepi_.

123. curia.--In editis, _cura_, ABCDE et 4 Mss. ap. Mart. At in Ms. Benign.
longe melius, _curia coelestis Imperatoris_.

125. tua.--Bad. Am. Er. cum codice Alb. _delectatione tua_ E.

l. 6. _audiunt_ ABCDE. et aliquot edd. [_audient_ Mart. c. 3 Mss. Arn. Mor.
ed. P.]

126. quod.--Mart. tribus suffragantibus Mss. _quo_.

tecumque unum Deum.--Omitti poterant isthaec verba, _cum Spiritu sancto_,
quae absunt a pluribus et potioribus Mss. (ed. B.) om. ABCD. Ea igitur
omisimus; hic enim de Deitate Filii agitur, non de Sacrosancta Trinitate
fit confessio. Vocc. uncinis includit Lips.--Ed. Ox. [_tecumque cum Spiritu
Sancto unum Deum_ E cum ed. P.]

127. l. 11. de quo ille ABCD. et Mart. c. G. 2. [_deque illo_ ed. P.]

dilucidaverat.--Mss. non addunt, _et dilucidaverat_. (ed. B.) absunt ab
ABCD. ea ergo omisimus. uncinis includit Lips. [habet ed. P.] mox _in_ Rom.
foro. = _in_ ABCDE.

monstra.--Mirum quantum hic varient codices. Ex vetustioribus et
castigatioribus, codices Fossat. Benign. Corb. 1 Germ. etc. pro,
_populusque etiam_, habent, _popilios jam_. (_pompilios jam_ E.) Alii
quinque cum Bad. Am. Er. Somm. Blas. _populi usiam_. Victor. et Germ. 2
&c., _populique jam_. Nonnulli, _populi etiam_. Lov. _populusque etiam_.
Nos ex ipso Benedictinorum consilio, tres Mss. Angl. secuti sumus, quorum
lectio caeteris eo loco exhibitis longe praestat. Porro conjunctio _et_,
addita est ante _omnigenum_, quia in omnibus Mss. reperitur. [_Romana
nobilitas inflata spirabat populusque etiam et omnigenum deum monstra_.]
_Populos_ tamen, non _populo_ cum ed. P., habent ABCD; id ergo restituimus,
praesertim cum in plerisque lectionis depravationibus adhuc supersit litera
_s_. (Ed. Ox.)

mox _quae ista_ ABCD [_iste_ ed. P.]

128. Christi videro = _te_ ABCD. [habet ed. P.]

tuo.--Rond. cum paucis Mss. _suo_.

129. quam exsultantibus pastoris. Sic in Mss. (et Arn.) praeter Valinensem
qui habet, _quam exsultantibus Angelis pastoris_: et melius. (ed. B.) om.
_Angelis_ ABCDE et 2 Mss. ap. Mart. et edd. plur. quae habent _quam
exsultantibus pastoris_. omisimus ergo; fit enim allusio ad Luc. 15, 5. ubi
de Pastoris gaudio narratur, vc. autem _Angelis_ inseruerunt quibus
constructio durior visa est. (uncinis includit Lips.) ed. Ox. [_Angelis_
ed. P.]

130. l. 1. quia ABCD. [_qui ea_ E. c. ed. P.]

voluptariis ABCD. [_voluntariis_ E. c. ed. P.]

131. l. 2. jam amemus et curramus. ABCDE. [_amemus curramus_ ed. P.] {291}

tanquam quae sunt. ABCDE. 1 Ms. ap. Mart. Mor. [ = _quae_ ed. P.]

magnae. 7 Mss. ap. Mart. Arn. Mor.--Lov. _magnum_.

cogitabatur.--Mss. octo habent, _cogebatur_, non inepte ad significandam
vim diabolo illatam. Sequimur vulgatorum lectionem in Mss. etiam bene
multis repertam; et vero potest habere eumdem sensum.

132. experimento.--Sic Er. Somm. Arn. Mart. et Flor. cum non paucis Mss.
ADE. Apud Lugd. Ven. et Lov. _meo ipso_. C. _in eo ipso_ B. [_in me ipso_.
ed. B.]

volens.--Lov. Mor. _quod faciebam volens_. Sed legendum, _quam_, uti habent
alii codices; et supplendum, _magis_, quam particulam reticere amat
Augustinus.

excusatio.--Bad. Am. Er. Lov. _ulla excusatio_.

133. vincebat.--In 5 Mss. _et non vincebat_. Sed verior aliorum codicum
lectio sine negatione. Id nempe _vincebat_, quod saniore judicio mentis
praeferebatur, tametsi infirmioris adhuc voluntatis affectu non eligeretur.
Unde mox ait: _Non erat omnino quod responderem veritate convictus._

gemebam.--Lov. et 1 Ms. ap. Mart. man. 2^{da}. _degebam_.

134. Pontitianus.--Sic in Mss. At in codicibus editis scribitur,
_Potitianus_.

135. erant.--Am. Er. Lov. Somm. _erat_.

quando.--In plerisque edd. _Et quamdiu_. At in melioribus Mss. et Arn. _Et
quando_. Malumus: ut antithesis servetur; quia in sequenti membro dicitur,
_ecce nunc fio_.--Er. Lugd. Ven. Lov. Mart. Flor. et Rond. ABCDE _istud_,
non _istuc_. [_istuc_ ed. P.]

136. socium.--Sic Mss. At Lov. _socio_.

jam ABCDE et 5 Mss. ap. Mart. Mor. [ = _jam_ ed. P.]

dicebat.--Somm. et Germ. 2. _decebat_.

conhibebam.--Lovanienses in quatuor suis Mss. legebant, _convivebam_. Nos
in nostris reperimus _conhibebam_. Nempe suam iniquitatem secum habebat,
convivebat, et tamen obliviscebatur.--Editio Florentina, _cohibebam_. (ed.
P.) Sic ABCDE. Ea vero vel vera lectio est, vel ambigua licet, orthographia
tantum a vera differt; vid. sup. p. 136. n. q. Eadem fere habet, quam
serius vidi, not. Bened. ad Ps. 81.

"_Connivistis_ Er. _connibuistis_, et infra loco _conniverunt_ habet
_conhibuerunt_; atque ita veteres libri, in quibus pro verbo _conniveo_
constanter scriptum est _conhibeo_." ed. Ox. [_connivebam_ ed. P.]

137. caeteris.--Er. cum uno Ms. _certis_.

es.--Er. Lugd. Ven. Lov. Mart. ABCD. [_est_ ed. P.]

renitebatur.--Mss. Angl. ABCDE. _retinebatur_. Alii, _renitebatur_. pen.
alloquebantur ABCD. [_loquebantur_.]

138. non.--Er. Lugd. Ven. _non sciebam_.

insaniebam.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Arn. Mor. Mart. Flor. et Rond.
[_insanibam_. Ed. B.]

pedem.--Sic legendum juxta Mss. [_pedem post pedem_.]

luctantem.--Codex Corb. _parte assurgentem; cum alia parte alibi jacente
cadentem, luctantem_. Angl. duo, _parte assurgentem cum alia_.
ABCD.--Lectionem codicis Corb. praetulit editio Florentina; lectioni Mss.
Angl. duo Mss. Flor. et 3 ap. Mart. et Arn. suffragantur. Er. Lugd. Ven.
_partem assurgentem_. Haec autem lectio, sicut et _parte assurgente_, quam
habent E. Somm. Mor. Ben. inde profluxit quod librarii constructionem parum
perspexerunt, ideoque verba proxime sequentia secum concordari voluerunt,
quod in Mss. saepissime accidit. ed. Ox. [_parte assurgente_ ed. P.]

nutum = _mentis_ ABCDE. [_nutum mentis_ ed. P.]

suam.--Lov. Somm. Blas. _ad voluptatem suam_; corrupte, nam de perficienda
voluntate loquitur Augustinus. Et vero in Mss. nullo fere excepto, in
antiquioribus editionibus et Arn. habetur, _ad voluntatem suam_.

ult. paret ABCD. [_paretur_ ed. P.]

139. non itaque plena.--_itaque_ ADCDE _plene_ ABCD [non _utique_ plena.
ed. P.]

vere.--_vero_ ABCDE.

paenam meae--_poenae_ ABCD.

141. ponit.--Ms. Corb. Germ. 1. et aliquot alii, _non punit_.

vanitatum.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. Flor. et Rond. cum
Mss. non paucis. [_vanitantium_. E cum ed. B.]

142. blandiens venirem ABCD [_ut ven._ E cum ed. P.]

istae.--Er. Lugd. Somm. Lov. Rond. _quod isti et istae_. (_et quod istae_
E.)

non.--Mart. cum quatuor Mss. _an non_. _Seipsis_ pro _semetipsis_ ABCDE.

murmura ABCDE. [_murmur_ ed. P.]

et ille sensit nescio quid. Aliquid enim.--Lov. Er. Lugd. Ven. Somm. et
Rond. [_et ille sensit; nescio quid enim_ ed. P.]

143. nihil aliud interpretans, nisi divinitus mihi juberi ut--_divinitus
mihi juberi nisi ut_ ABCDE.

ex = ex ABCD.

carnis providentiam. _prudentiam_. E.

_recipite_.--Lov. _assumite_. Alii cdd. _recipite_.

145. hostiam ABCDE et 5 Mss. ap. Mart. [_sacrificium_ ed. P.]

mea.--Sic Mss. et Arn. At Lov. _Quid non mali ego? An facta mea_. In aliis
etiam edd. habetur, _ego_; sed, _an_, mutatur in, _aut_. {292}

volebas.--Sic prope omnes Edd. et Mss. Attamen Arn. habet _nolebas_.
[_nolebas._]

suavitate ABCD. [_voluptate_ ed. P.]

146. loquacitatis.--In codice Benigniano _mundanis loquacitatibus_.

vergeremus.--Mss. duo, _mergeremur_. 4 ap. Mart. _vergeremur_.

discedere.--Mart. _si ita discederem_: haec verba _si ita_, cum Ms. Germ.
uno; verbum autem _discederem_, cum duobus Germ. et quatuor aliis Mss.

dicerent.--Quatuor Mss. apud Mart. _multi dicerent_.

147. intermittere. _intermitterem_ ABCDE.

148. in re ejus essemus. sic Mss. nullo fere excepto. ADE (abest a C) [B
cum ed. P. _rure_.]

illi.--Quatuor Mss. apud Mart. _Retribue illi_.

reddis ABCDE [_reddes_ ed. P.]

Nebridius = meus ABCD [habet ed. P.]

149. ille.--In duobus Mss. _a quo potatur ille_.

nostra.--Lov. cum antiquioribus edd. et 1 Ms. ap. Mart. _conversatione
nostra._ ABCD.

dies quo. ACD. [_dies in quo_. ed. P.] mox _Et factum est. Eruisti_ ABCD.
[est, et eruisti ed. P.]

anhelantibus.--Somm. _Sed adhuc in superbiae scholam, tanquam in
pausationem anhelantibus_. Arn. et Mss. nostram praeferunt lectionem. Nempe
ad illud Augustinus alludit quod accidit fugientibus, qui cum primum
pausant, aliquandiu anhelant.

150. l. 8. quomodo ABCD. [_quoque modo_ E. cum ed. P.]

tunc.--Er. Lugd. Lov. Somm. et Rond. _essent tunc, ignorante me utrum
audirent, et me nesciente quod ibi essent_. sic ABCDE. ordine tamen
paullulum immutato, _ignorante me utrum audirent tunc_.

151. clamat propheta.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. Rond. _clamat_
ABCDE. _propheta_ ABCD. Editio Florentina, _et clamabat propheta_.
[_clamabat prophetia._ ed. P.]

phantasmatibus.--Bad. cum duobus Mss. et 5 ap. Mart. _phantasiis_. Mendose:
nam Augustinus in hujus operis libro 3, c. 6, phantasias vocat eorum quae
sunt, phantasmata vero eorum quae omnino non sunt corporum imagines; quas
ipse Manichaeis olim adhaerens, pro veritate amplexabatur.--Cum Er. Lugd.
Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. Flor. et Rond. legendum existimavimus,
_phantasmatibus_. ABCD. sed mox _quas_ pro _quae_ ACDE. [E cum ed. B.
_phantasmatis_.]

152. aeternum.--In edd. _O si viderent internum lumen aeternum!_ In codice
Corb. et Germ. _O si viderent in te internum lumen aeternum!_ Visum est
sequi alios optimae notae Mss. inter quos, omnes Mss. Angl. (ABCDE) qui
caeteris omissis verbis praeferunt, _O si viderent internum,
aeternum!_--His Mss. adstipulantur sex Mss. Florentini. (Uncinis includit
Lips.)

ubi.--Lov. Somm. _Ibi enim, ibi mihi._ At Mss. cum Bad. Am. Er. Blas. Arn.
_Ibi enim, ubi mihi._--Ita etiam sex Mss. Florentini.

temporibus.--Ita Mss. quo loco edd. habent, _temporalibus_.--Habent etiam
_temporalibus_ sex manuscripti citati in editione Florentina quae sic etiam
legit. _temporalia_ E cum 1 Ms. ap. Mart. _temporalibus_ cum 5 ib.

153. pestis.--Mart. cum uno Ms. et Rond. _prae istis_. Tres Mss. apud Mart.
_prius_.

inimicis.--Am. Er. et Lov. _et super inimicis scripturis Scripturae hujus_.
At Mss. Bad. et Arn. carent voce, _scripturis_. _inimicos_ ABCD.

recordabor.--Sic Dub. cum tribus optimae notae Mss. Sic etiam Mart. cum
duobus, et Rond. cum octo Mss. [_recordabar_ ed. B. et incipit caput
duodecimum ad haec verba: _Sed nec oblitus_.]

154. formare.--In Mss. pluribus et potioribus; _multum potens formare_;
ACDE (abest haec clausula a B.) et paulo post, _praeter delictum non
habebam_ ACDE. [_reformare--nihil habebam_ ed. P.] mox _nutriebatur_ ABCDE
_respiraveras_ ACD.

155. pietatis.--Lov. _et ex ea aestuabat affectus pietatis_.

qua.--Sex Mss. apud Mart. _quae fuerat seducta_ C. Sic Rond. cum duobus
aliis Mss. _quia_ E.

imitantibus.--Somm. Mart. _per caeteras partes imitantibus_. Rond. _per
caeteras orbis partes_.

156. laetitiae.--Aliquot Mss. _laetitia_.--Hanc alteram lectionem sequitur
editio Florentina, cum uno e suis manuscriptis. _tumultuante laetitia_
ABCDE.

lucentes.--Somm. et Rond. _inde laudes tuae ferventer lucentes_.

applicatus.--Sic ABCDE cum ed. Ben. minus recte ergo "trium Mss. Angl.
auctoritate" _ampliatus_ legendum censuerunt Ben.; pro qua lectione unum
tantum Ms. affert Mart. Restituimus ergo lect. priorem Ben. Ed. Ox.--Er.
Lugd. Ven. Lov. Somm. _applicitus_.

respirans.--In tribus Mss. _et tantum respirans_ ABCD. paullo ante _Ideo_
pro _Et ideo_ ABCDE. [Et ideo ed. P.]

157. habitaturi.--Sic habent Mss. et Arn. At Bad. Am. Er. Lov.
_habitabamus_.--Paulo post, Somm. et Rond. _in placito_.

nascerer.--Sic legendum cum Mss.--Quam sequimur lectionem, scilicet
_nascerer_, amplexus erat Rond. ex octo {293} manuscriptorum auctoritate.
Mart. cum G. 1, et quibusdam aliis [_renascerer_.]

commissam = _sibi_ ABCDE [habet ed. P.]

permanebit ABCD. [_praevalebit_ E c. ed. P.]

158. temulenta.--Lyrensis codex, _temulentiae_.

praepositos.--Antonius Arn. suspicatur legendum esse, _per perversos_; vel,
_per praeposteros homines_.

coelitum.--In Ms. Benigniano, _coeli tui. coelestium_ ABCD.

ordinate.--Potiores Mss. et ABCDE. [_ordinans_ ed. P.]

159. l. 13. refractum et quietum ABCDE. [_refracto et quieto_ ed. P.]

s. 20. l. 2. evicit ABCD. [_vicit_ E c. ed. P.]

160. cruditas.--Apud Bad. Am. Er. et plures Mss. _crudelitas_. E.

homini.--Sic legendum videtur juxta melioris notae cdd. In edd. porro
legebatur, _animo humano_ ABCDE. utrumque habet G. 1. ap. Mart.

161. loquendo.--Lov. cum 1 Ms. ap. Mart. _loquendo te_. Abest _te_, a
manuscriptis.

suspiravimus.--Ms. Corb. _susum spiravimus_.

162. si quis audiat. _si qui audiant_ ABCD.

attingimus.--Sic Somm. Lov. Mor. quatuor Mss. apud Mart. citati, et ABCDE.
[_attigimus_ ed. P.]

talia.--Mart. cum quatuor Mss. _dicebamus talia_.

ponitis ABCDE. [_ponetis_ ed. P.]

pen. peregre. _in peregre_ ABCD.

163. aperuisset.--Sic Arn. et aliquot ex praecipuis Mss. At Bad. Am. Er.
Lov. _apparuisset_.--Hanc alteram lectionem sequuntur Flor. cum undecim, et
Rond. pariter cum undecim Mss. ABCDE.

extremum.--Mss. plerique omittunt verbum, _spiritum_ ABCD. [_spiritum_ ed.
P.]

164. l. 1. tacebat. _tacuit_ CE.

celebrare.--1 Ms. apud Mart. et Rond. _celebrari_.

sonum.--Lov. aliaeque edit. _sermonem_. ABCDE.

anima. = _mea_ ABCD. [habet ed. P.]

165. est.--Apud Rond. haec verba, _cum ecce corpus elatum est_, concludunt
periodum praecedentem.

pascitur.--Tres Mss. Angl. _pascitur, difficile posse vitare. Visum etiam_
ABCD.

soporis.--Multi edd. Ita etiam Flor. Lov. Som. Arn. Mor. necnon Mart. et
Rond. uterque cum sex Mss. ABDE _sopore gratiae_ C. [_sopora_ ed. P. Lips.
et sic quidem haud dubie in carmine Ambrosii legendum, et _sopora_ pro
verbo habendum est, alioquin manca foret constructio; hic vero paullulum
immutatur versus cum Dei laudes enarrentur, oratio vero ad Ipsum haud
dirigatur. ed. Ox.]

sancte.--Bad. Am. Er. Lov. Som. cum 4 Mss. _sanctam_.

requievi in eis. Mart. cum 3 Mss. Arn. Mor. ABCD. [E cum ed. P.
_requievit_.]

166. s. 34. l. 8. Baptismum + _tuum_ BC.

l. 9. ex ore ABDE _de_ C. [_ab_ ed. P.]

locum.--Absunt a Mss. prope omnibus isthaec verba, _invenire indulgentiae_
et ABCD. Ea ergo omisimus. (Ed. Ox.) Ea tamen habent 4 Mss. ap. Mart. et
Benedictinorum lectioni suffragatur editio Florentina et E. [_indulgentiae
apud te locum invenire_. ed. P.]

glorietur.--Sic Mss. cum Arn. At Lov. cum antiquioribus cdd. _O si
cognoscant se omnes_ [ = _omnes_ ABCD.] _homines, et qui gloriantur_,
[_atur_ E.] _in Domino glorientur_, [_etur_ E.] ABCDE.--Editio Veneta sic
habet: _et qui gloriantur, in Domino glorientur_.

s. 35. l. 6. scio + _eam_ ABCD.

l. 10. judicio ABCD. [_judicium_ E. et ed. P. e Vulg.]

s. 36. l. 1. _quod_ BCDE _quem_ A [non habet ed. P.]

lin. autem seq. namque = _illa_ ABCD.

167. ei.--Arn. cum aliquot Mss. _offerat_, E sed melius Bad. Am. Er. Lov.
cum pluribus Mss. _auferat ei_, scilicet Christo emptori, uti nobis quidem
videtur.

Domine Deus meus.--Editio Veneta, ABCE et 1^{ma}. manu D. [_Domine meus,
Deus meus_, ed. P.]

confessiones.--In edd. pluribus, et 5 Mss. ap. Mart. _tam per confessiones_
BCE. Abest, _tam_, a Mss. quos magis probamus. AD.

168. sanum.--Somm. et sex Mss. apud Mart. citati, _sane_.

neque enim id ago--_neque ego id_ ABCD.

169. enim.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Dub. [In ed. B. deest _enim_.]

s. 4. l. 11. Domine + _Deus_ meus ABCDE [ = _Deus_ ed. P.]

170. accedam = _ad te_ ABCD [_quantum ad te accedam_ E c. ed. P.]

confitear.--Isthaec verba, _non qualis fuerim, sed qualis sim ut hoc
confitear_, desunt in ed. B. et in aliquot edd. ac Mss. sed habentur in
utrisque potioribus.

171. ecce.--Editio Veneta, _etiam. non candorem_ ABCD [_nec_ E c. ed. Par.]
_amica oculis_ ABCD.

172. dixistis. _dicite_ utroque loco ABCDE.

Deum meum? Jam = _quem_ ABCD [_meum quem jam_ E c. ed. P.]

de responsionibus = _singulis_ ABCDE [_de singulis respons._ ed. P.]

s. 9. pen. sensum ABCD [_sensus_ E c. ed. P.]

conspiciantur.--Quinque Mss. apud Mart. _conspiciant_. {294}

173. videnti. _videns_ [_vide en_ E] _moles enim_ [ = E] _minor est_ ABCDE.

est.--Sic Arn. et Mss. At Am. Er. Lov. _etiam tibi vita est_.--Hanc alteram
lectionem editiones Ven. et Lugd. secutae sunt.

quia. _et_ ABCDE et ante _equus_ = _et_ [_et equus_, ed. P.]

animus.--Editio Veneta, _unus ego animus_. _ago ego unus_ ABCD.

s. 12. l. 2. fecit me _cum ea_ 5 Mss. ap. Mart.

cujuscemodi.--Er. Ven. et Lugd. _de hujuscemodi_. E.

proruunt.--Editio Veneta, _se promunt_.

quod.--Er. Ven. Lugd. _illud quod_. E.

174. mea.--Bertinensis Ms. apud Mart. _in memoriam meam_.

175. capit.--Lovanienses: _ut ubi sit, quid sit, non capiat_.--Er. Ven.
Lugd. _ut ubi sit, quid_ [_quod_ E] _sui non capiat_. _capit_ D] 3 Mss. ap.
Mart. _ut ibi sit quod sui non capiat_. C. Mart. cum aliis _angustus est ut
ibi sit quod sui non capit?_ AB. Et postea: Mart. c. 5 Mss. _numquid extra
ipsum? annon in ipso est?_ At vero Somm. et Rond. _annon in ipso?_ omisso
_est_.

loco.--Lov. _loca_.--Sic etiam Ven. et Lugd. ABCD.

hic ABCD [_sic est_ om. _hic_ E. c. ed. P.]

recoleretur.--Sex Mss. apud Mart. _recolitur_. mox _vanescit_ ABCD.

176. auras.--Sic Arn. et Mss. At Am. Bad. Er. Lov. _per aures_ ABCDE.--Sic
etiam editiones Ven. et Lugd.

possunt.--Er. Ven. Lugd. _dicam si possum_. ABCD.

iterum.--Ita meliores Mss. et sic legendum esse probat quod sequitur,
_neque enim est alia regio eorum_, ex qua scilicet cogi possint. Quare
emendandi editi codices qui habent, _et in idem_ (ABCDE) vel, _et ibidem_.

177. s. 20. l. 1. quomodo. _quo modo_ 1 Ms. ap. Mart.

s. 21. l. 7. + _et_ e ABCDE [om. _et_ ed. P.]

ult. non fuit = _non_ 5 Mss. ap. Mart. Lov. Am.

178. corporis.--sic in Mss. et Flor. BCD. E. in marg. _assensibus_ A [in
prius editis, _impressas sensibus corporis_ et ed. P.] mox _accipimus_
ABCD.

179. l. 4. en ABCDE [_et_ ed. P.]

dimetimur ABCDE [_dem._ ed. P.]

s. 28. l. 5. occurrerit ABCD et punctis inferius notatum E. [_occurrit_ ed.
P.]

180. inhaereri. Mart. cum 1 Ms. Arn. et Moret. Dub. ABCDE. _inhaereri_ bis
habent ABCD et _potest_ ABCDE. [_inhaerere_ ed. P.]

An.--Mart. cum 1 Ms. _fueramus; ac non ... flagitabat_. Alias, _nam_.

181. l. 2. separavit. _segregavit_ ABCD.

aspectui. _adspectus_ ABCD _conspectui_ E mox _et_ pro _sed_ ABCD.

182. vivit. _vivat_ ABCD.

183. ita ut = _ut_ ABCD.

amamus = _eam_ et _adhuc_ ABCD [_amamus eam et tamen adhuc_ ed. P.]

enim + et hoc ABCDE. 2 Germ. c. omnibus Mss. ap. Mart. [ = _et_ ed. P.]

notitia.--Sic Am. Arn. et Mss. At Er. et Lov. habent, _in exteriore
notitia_. E.

s. 31. l. 6. fieri possit.--_posset_ Somm. Arn. Mart. cum Mss. Flor. Rond.
ABCDE [_posset_ ed. P.]

s. 31. l. 8. uterque se statim. Er. Lugd. Arn. Dub. Rond. cum 11 Mss. et
ABCDE omittunt statim ante haec verba, _fieri possit ut_ [sensu id omnino
postulante].

num--Iidem et Lips. [_nam_ ed. P.]

184. quia. _qui_ ABCD.

185. indicat.--Lov. _judicat_.

veris mavult. _verissimis vult_ ABCD _veris|ma[ =]vult_ [sic E.]

fabricasti = _illic_ ABCD [_illic tibi_ E cum ed. P.]

sanctuarium.--In aliquot Mss. _sacrarium_.

186. nec illic. _et nec illic_ ABCD.

contristamur. _cum tristamur_ ABCDE.

Fragrasti. B. E 2 manu.--Er. Lugd. Flor. _Flagrasti_. ACD.

s. 39, l. 1. ex omni me + _omnino_ Mart. c. 4 Mss. et Somm.

187. ea ABCDE [_eas_ ed. P.]

tentatio.--Bad. Am. Er. et Lov. _humanae vitae tentatio_. 1 Ms. ap. Mart.
et E. Ita etiam Somm. necnon septem Mss. citati in editione Florentina.

et ne frangat tolerantiam.--Bad. et plures e vetustioribus Mss. ABCDE nisi
quod D habet _tolerantia_ [_naufragat_ tolerantia ed. P.]

188. ibi. _sibi_ ABD.

manet.--Septem Mss. Recte, referendo ad rationem.--Somm. et Rond. _Ubi est
tunc ratio qua vigilans animus, talibus  ... inconcussus manet?_ Hanc
lectionem in melioribus codicibus exhiberi affirmat editio Florentina, et
praeferendam censet. Attamen omittit priorem partem hujus lectionis, quod
fortasse ex typographorum accidit oscitantia. (ed. P.) Habent etiam ABCD;
eam ergo praetulimus; et lectio quidem _maneo_ glossam sapit. [_inconcussus
manco_ E. cum ed. P.]

non potens es, Deus omnipotens BCD. Hanc lectionem, cum antithesin melius
servet, praetulimus. _non es omnipotens, Deus, sanare_ A [_potens est manus
tua_ cum ed. P.]

libeat.--Rond. cum undecim Mss. _tantulum libeat_. ABCDE.

189. in quid BC. _inquit_ AD [_quid_ ed. P.]

sperans.--Rond. juxta sex Mss. _et sperans_. E.

meam = ABCD. mox _incorruptionem_ {295} _sempiternam_ ABCDE e Vulg. et _in
servitute_ ABCD.

vocantur.--Am. Er. et Lov. _calamitates deliciae vocantur_. At Mss.
plerique et Arn. _calamitas_.--Somm. Rond. cum quatuor Mss. _calamitates_.

quo.--In omnibus editis ante Arn. legebatur, _quam quo transire_. Expunctum
est, _quam_, auctoritate Mss. et sensu exigente.--Paulo ante, Somm. et
Rond. cum duobus Mss. _alias qua transcatur. quo_ E. _qui_ A.

dexteram tuam = _ad salutem meam_ ABCD [habet E c. ed. P.]

190. _antea_ ABCD recte procul dubio, quum _postea_ paullo ante concinne
respondeat. [_a te_ E cum ed. P.]

nos = ABCD.

gloriatur.--Quinque Mss. citati apud Mart. _ut quod gloriatur in Domino
glorietur. glorietur_ AE.

l. ult. offensionem. _offendiculum_ e Vulg. ABCD.

191. ejus.--Bad. Am. Er. et Lov. _imperfectum meum_. Sed Mss. cum Arn.
_imperfectum ejus_, scilicet Christi, ex cujus persona versiculum istum
interpretatur Augustinus, Enarr. in Psal. 138, n. 23.

fortasse. _forsitan_ ABCDE.

192. suavi diversitate. E. "Gislen. _pro sonorum diversitate_; optime Ulim.
_pro suavi diversitate_" Mart. quod praetulimus, quippe quod, compendiose
scriptum, lectioni vulgatae facile occasionem praebuerit. (ed. Ox.) Rond.
c. uno Ms. _pro sua div._ [ABCD cum ed. P. _pro sui div._] mox _excitantur_
ABCD.

moveor.--Editio Moreti, apud Rond. _et nunc ipse commoveor. ipsum
commoveor_ (_veo_ E.) ABCDE.

193. vide.--Somm. Mor. et Rond. _respice, et exaudi; vide_.

loquor.--Somm. ABCD et Mart. cum sex Mss. [_loquar_ ed. P.]

animum.--Somm. et Rond. cum duobus Mss. _contristet animum_. E.

s. 52. l. 4, 5. benedicere. _benediceret_ 2 Germ. ap. Mart. ABCD. mox pro
_grandi aetate, granditate_ ABD _grandaevitate_ C.

est.--Er. Lugd. Somm. et Rond. cum sex Mss. hic addunt, _et alia non est_.
E.

194. fabricationibus.--Lov. _hujuscemodi fabricationibus_. Sed Mss. habent
_cujuscemodi_: quo vocabulo frequens utitur Augustinus pro,
_qualibuscumque_; idque jam restituimus in hujus libri capite 8, n. 12.

meo.--Mss. et edd. plures, _sanctificatori meo_. Pauci vero,
_sacrificatori_.

s. 53. l. 15. spargant + _inde_ ABCD.

nam ego ABCDE [_nam et ego_ ed. P.]

praeter enim ABCDE [_pr. eam en._ ed. P.]

195. cognoscendum. _noscendum_ ABCD.

libidine. _libidinem_ ABCDE _ad experiendi--libidinem_ Somm. Moret. et 2
Mss. ap. Mart. qui eam probat.

proceditur.--Ita Mss. cum Arn. At Bad. Am. Er. et Lov. _ad perscrutanda
naturae secreta, quae praeter nos est operata, proceditur_.

196. multa.--Lov. _ecce quam multa. tam_ E.

das. _da_ ABCD.

tentatur.--Mart. cum sex, et Rond. cum quatuor Mss. _tentetur_.

s. 57. l. 13. sedentem--muscas. _sedente--muscam_ ABCD mox _implicat_ A.

197. conceptaculum.--Rond. _receptaculum_. Praeterea, sic pergit Ulim.
Rond. juxta 4 Mss. citatos apud Mart. _sit cor nostrum, et portet copiosae
vanitatis catervas_. mox l. 6. _voce_ ABCDE.

tua.--Mss. nonnulli cum Arn. _nisi nota misericordia tua_. Alias, _nisi
tota_.

quia.--Somm. et Rond. juxta novem Mss. et ABCDE. [_qui_ ed. P.]

me.--Mart. cum sex Mss. _cessabit a me_.

gaudium.--In Somm. necnon in Rond. qui novem Mss. nititur auctoritate, et
in ADE incipit periodus ab his verbis, _sed numquid_; et ad illa, _quod non
est gaudium_? concluditur. mox pro ambitiones, _nem_ A _one_ BCD. [_potest?
Timeri_ &c. _misera vita est_. ed. P.]

imitanti.--Sic legimus in Ms. Fossat. C. At in aliis plerisque habetur
_imitandi_, aut, _imitati_ (ABDE) aut _imitantes_, minus bene, ut
arbitramur.

198. l. 6. donum, _bonum_ ABCD.

s. 59. ult. hominis quam Dei. _in hominibus quam in Deo_ E. Initio autem c.
37. praemittunt ABCD. _In aliis te precamur_, mox l. 5. gemitus cordis
ABCD.

absunt.--Somm. _vel voluntate cum adsunt, vel necessitate cum desunt_.
Rond. eamdem sequitur lectionem; attamen ultimo loco habet, _absunt_.
paullo ante, pro _quantum assecutus,--quantis_ BCD.

199. sim ABCD et E _sit_ puncto notatum [_sit_ ed. P.]

tu.--Lov. _quam tibi_. ABCD. Sed melius antiquiores edd. et Mss. _quam tu_.
E. Hic nimirum id confitetur quod supra cap. 5, cum diceret: "Mihi sum
praesentior quam tibi: et tamen te novi nullo modo posse violari; ego vero
quibus tentationibus resistere valeam, quibusve non valeam,
nescio."--Lovaniensium lectioni suffragantur Somm. et Rond. cum septem Mss.

200. s. 63. l. 3. qui ad.--_quia privatam quandam excellentiam contrahit_
(_contrahunt_ B) ABCD.

tentat.--Am. Er. et Lov. _contrahere emendicata suffragia tentat; et cum a
me_. Somm. _contrahit, et emendicata suffragia tentat; et cum a me_.
Praetulimus lectionem Mss. quae etiam est Bad. et Arn. Mox post _saepe_ om.
_homo_ plures Mss. et ABCD. [habet E. c. ed. P.] {296}

contemptu.--Am. Er. Lov. Som. et 4 Mss. ap. Mart. _de ipso vanae gloriae
contemptu_. Abest, _vanae_, a mss. quorum etiam nonnulli verba sequentia
sic interpungunt: _Non enim eam contemnit cum gloriatur. Intus etiam, intus
est aliud._ ABDE. Omisimus ergo _vanae_, atque ita esse interpungendum
censuimus. ed. Ox. [_contemptu vanae gloriae--cum gloriatur intus. Etiam
intus_ ed. P.]

placeant.--Sic potiores Mss.; Lov. vero et 5 Mss. ap. Mart. absque
negatione, _vel placeant_. E.

gratia.--Edd. plerique locum huncce ita interpolatum habent: _aut etiam
sicut ex tua gratia, sed non sua merita, non tamen_. (_sicut ex tua gratia
merita_ E.) Removimus haec verba, _sed non sua merita_, quia iis carent
Mss.

eam ABCDE [_ea_ ed. P.] et pen. _sed_ + _et_ iid.

201. memoriae.--Lov. _memoria_. mox pro _latis_, _laetis_ AD.

degravat.--In Mss. omnibus, nullo fere excepto. _Tantum consuetudinis
sarcina digna est._ Ita etiam Bad. ABCDE.

Ambiendum.--Sic Mss. excepto Lyrensi qui habet _Abeundum_. et 3, ap. Mart.
qui habent _An abeundum_? Arn. _An ambiendum_? At Bad. Am. Er. Lov. _An
eundum_. E.

202. et multum. _at_ AD _ad_ BC.

s. 68. l. 3. mediator ille = _ille_ ABCD utpote qui a loco SS. absit; unde
mox "_qui_ (BC) non rapinam arbitratus _est_ esse." ABCD.

impiorum.--Benign. Ms. _justificandorum impiorum_. Corb. Ms. et 4 ap. Mart.
_justificatorum piorum_. Utraque lectio conjectura est scribae, qui textum
haud intellexit. ed. Ox.

Hinc. Codex Fossat. Ita etiam unus e Sorbonicis Mss. ABCD. [_Hic_ E cum ed.
P.]

simul unus Deus.--Mss. plerique non habent verba, _cum Spiritu sancto_.
ABCD. vid. sup. p. 290. col. 2. ad p. 126. uncinis includit Lips. [E. cum
ed. P. _simul cum Sp. S._]

203. agitaveram corde ABCD. _in corde_ sed _in_ puncto notato, E. [_in
corde_ ed. P.]

pen. Deum ABCDE [_Dominum_ ed. P.]

ult. requirunt. _requirent_ ABCD.

205. l. 4. eas ABCDE [_ea_ ed. P.]

206. Sacrificem.--Lov. _quia sic est, ut sacrificem_.--Sic etiam Er. Ven.
Somm. et quinque Mss. citati apud Martin. E.

207. recumbentes.--Sic Arn. et duodecim Mss. At Lov. _recubantes_.

voluptatum.--Codex Corb. _superaffluentia_ Bad. Am. cum quatuor Mss.
_superfluentium voluptatum_. mox pro _sitientem_, _sentientem_ ABCD. mox s.
4. l. 1. _et_ ante _exaudi_, _de_ ante _lapidibus_, _Domine_ ante _Deus_
om. ABCD. et pro _sicut_, _ita ut_ habent. _delectationes_ + _suas_ 5 Mss.
ap. Mart. et E.

208. ipsos.--Sic antiquiores et meliores Mss. At prius editi habent, _ipsum
quaero_. sic 2 Mss. ap. Mart. et E.

te.--Deest in edd. _a te_ quae voces in Mss. prope omnibus inveniuntur.
Desunt in 5 Mss. ap. Mart. et E.; in Lips. uncinis inclusi sunt.

mox l. 14. _te te_ ABCD. [_te_ ed. P.]

in eo = ABCD.

cui comparata _quo_ (_cui_ E) _comparato_ ABCDE.

terram.--Apud Am. Er. et Lov. sic incipit caput 5: _In principio fecit Deus
coelum et terram. Quomodo_. Eadem verba exstant hic loci apud Bad. sed
absunt a Mss. et ab editione Arnaldina.

209. l. 8. quo artem capiat et videat. _capit ut videat_ Germ. ap. Mart.
_capit_ ABCD.

laudant. _laudent_ ABCD.

Domini. _Dei_ ABCD = _mei_ E.

210. Verbi tui. _Verbo tuo_ ABCD.

sempiterne.--Nonnulli e Mss. _simul et sempiterno dicis_. (D. cum textu sed
sup. ras.) Mox etiam plures potioresque cum Arn. habent, _et simul et
sempiterna fiunt_.--Er. Ven. Lugd. hoc posteriori loco, _et simul et
sempiterna_. Somm. Flor. _simul et sempiterna_: omissa ante _simul_
particula _et_. ABCDE [_sempiterna_ ed. P.]

tunc desinit ABCDE. [_esse desinit_ ed. P.]

_quia_.--Habent edd. _qui et loquitur_. At Mss. _quia et loquitur_, juxta
Graecum: [Greek: hoti kai lalo humin]. Sic legisse Augustinum intelligitur
aliis ex locis, ut ex cap. 28. lib. seq. et ex Tract. 38 in Joan. etc.

dicentis.--Ben. Mart. ABCDE.--_dicentem_ Er. Ven. Lugd. Somm. Flor. et
Rond. cum tribus Mss. [_dicentem_ ed. P.]

211. ubi.--Sic Er. Ven. Lugd. Somm. et Rond. cum septem Mss. [_ibi_ man.
2^{da}. E. c. ed. Ben.]

sapientia. bis ABCD. Ben. Dub. Mart. [semel E. cum ed. P.]

egestate. _paupertate_ cum Vulg. ABCD.

exstitit. _existit_ ABCD.

212. praeterire. _praeteriri_ ABCD. mox _dictet et futura_ ABCD. _dicit et_
2 Mss. ap. Mart. [_dictet futura_ ed. P.]

aliud ridere. _aliud est_ ACD.

creatura.--Benignianus codex, _quod nullam faciebat creaturam_.

213. s. 16. l. 6. isti enim nostri ABCDE. [_autem_ ed. P.] mox = _et_ ante
_eunt_ ABD.

214. esse.--Lov. _tendit ad non esse_ B. Abest particula, _ad_, a Mss. quae
et alias ab Augustino non adhibetur post verbum _tendit_, ut lib. 4 hujus
operis cap. 10: "Ergo cum oriuntur et tendunt esse."

s. 19. l. 1. utrum praesens.--_utrum et_ Arn. Mor. Mart. c. 1 Ms.

215. ita mediorum ABCD. [_ita si_ E. c. ed. P.]

poterunt. _potuerunt_ ABCD. {297}

ei ABCDE. [_ejus_ ed. P.]

216. narrarent ABCD. [_vera narrarent_ E. c. ed. P.]

imagines.--Edd. plerique _praesententur imagines_ 3 Mss. ap. Mart. ABCDE.
et paulo post, _praesentia futurorum_, 2 Mss. ap. Mart. Reddimus lectionem
Mss. quibus posteriore loco suffragatur Arnaldus.

est.--BC. Er. Ven. Lugd. _erit_. ADE.

217. occultorum = ABCD.

fateorque. _fateor quia_ BD. _quod_ AC.

218. metitur.--Edd. aliquot [Lov. Som.] et Mss. (2 ap. Mart. ABDE.)
_metimur ergo cum praeterit ... non metimur_ (A); _quid enim metiatur_.
(_metiamur_ E.) Male. mox _metimur_ A. et in fin. cap. _metitur_ BC. et D.
sup. ras.

confitebor. _confitear_ ABCD.

vere. _vera_ AD.

cognoscere.--Bad. Am. Er. Lov. Som. _cognoscere te_. 5 Mss. ap. Mart. et E.
Expungendum est, _te_, juxta Mss. et Arn. quia de tempore, non de Deo,
cognoscendo loquitur Augustinus.

vivo.--Lov. _ad hanc inhio_: recte, nisi alii refragarentur et edd. et Mss.
qui magno consensu ferunt, _ad hanc vivo. et propter hanc vivo_ E. _ad hunc
vivo_ AC.

219. annui.--Sic legendum videtur cum Mss. Vedast. duobus, et uno Corb. vel
cum Arn. _et non annui_. Ubi Germ. codex habet, _et non abnui_. Lov. vero
cum aliquot Mss. _et non anni_ ABCDE. Er. _et anni_. Denique Bad. et Am.
_et non animi_.--Editio Veneta: _tempora, et anni; non annui_.

ligneolae.--Omnes Mss. Angl. (ABCD tantum.) _circuitum illius, aut definite
duplum ligneolae rotae_.--Er. Ven. Lugd. _igneolae_.

totius.--Er. Ven. Lugd. Somm. Dub. Mor. et Rond. cum octo Mss. 1 Ms. ap.
Mart. _totus_. E manu post.

ille.--Er. Ven. Lugd. _illa._ mox _quantum_ ABCDE.

220. victoriosum.--Bad. Am. Er. et Lov. cum paucioribus Mss. _ut victor
Josue_ Bert. et E.

cum. = ABCD.

si et. ABDE. [_etsi_ ed. P.] mox _motus_ ABCD.

221. _id_ ipsum A. _ad_ ipsum E. [_ipsum_ ed. P.] mox _moram_ pro _mora_
ABDE.

item. _idem_ BC.

illud? Tempus metior. _tempus illud? Metior_, AD. _illud tempus. Metior_
BC.

puta. _puto_ ABCD.

222. tenore. _tempore_ ABCD.

l. 17. ad aliquam. _aliqua_ ABCD.

pronuntio, renuntio. _pronuntio et_ ABCDE.

Ipsamque longam num--? ABCD. [Ipsam _quoque_ longum _non_ E. c. ed. P.]

qua.--Lov. et antiquiores editiones, _quam metior_. (ABC. et mox _qua_
ACD.) Sed melius Arn. cum Mss. _qua_: statim quippe dixerat Augustinus
brevi syllaba longam se metiri.

223. eas. _ea_ ABCD.

consumptione. _consummatione_ ABCD.

pergat.--2 Germ. et plur. Mss. ap. Arn. In prius edd. _peragat abesse quod
aderit_. Bert. et E.--Quidam legendum putant; _pergat adesse quod aberit_;
quam lectionem Mart. et Rond. in textum receperunt. _pergat ad esse_
[_adesse_ Mor.] _quod aderit_. ABCD.

224. illo.--Er. Ven. Lugd. Somm. Dub. Flor. et Rond. cum septem Mss. E.
[_illa_. ed. P.]

extentus.--Sic Mss. At edd. _intentus_. E.

dissilui.--Mss. Benign. Corb. et alii non deteriores, _dissolui_.

225. Qui. [_quod_ ex err. typoth.]--Er. Ven. Lugd. Mart. c. 2 Germ. Arn.
Mor. et Rond. cum octo Mss. ABCDE. [_Quod_ ed. P.] mox _dicit_ ABCD.

et. _ut_ ABCD.

distentione.--In vulgatis, et aliquot Mss. _sine distinctione_. E. At in
Mss. pluribus et melioris notae habetur, _sine distentione_, (E. in marg.)
consequentius porro ad illud quod praecedit: _Neque enim sicut nota
cantantis ... variatur affectus sensusque distenditur_.

226. accepit. _cepit_ ABCDE.

cujus.--Er. Lugd. Ven. Lov. _cui_.

227. hanc. _haec_ ABCE.

s. 4. l. 6. luculenta. _lucentia_ ABCD.

ea.--Ita in Mss. et concinnius quam si legas ut in vulgatis, _Et cum in ea_
ABCDE.--Somm. utraque particula omissa, sic incipit: _Cum in ea_.

quod. quod, _quid, quid_. ABCDE.

confitear.--In Mss. omnibus habetur, _si totum confitear_: cujus
propositionis sensus ex istis completur verbis, _quis legentium capere
durabit_?

autem.--Mart. ex uno Ms. _Verumtamen_: sic etiam unus apud Rond.
manuscriptus.

228. nihil.--Sequimur Mss. Benign. Theoderic. etc. Non pauci tamen cum Lov.
et Arn. habent, _quiddam inter formam et nihil_, [ABCD.] _nec_. [_et_ A.]
At Bad. Am. et Er. cum duobus Mss. sic ferunt: _quam cogitabam quiddam
informe et nihil formatum, nec nihil informe, prope nihil_. E.

est.--Sic Mss., paucis exceptis. _esse_ A. At Lov. cum antiquioribus
editionibus: _nihil aliquid est, et non est, hoc eam dicerem_. E. _si dici
posset, aliquid et est, et non est_. Ulim.

aliud.--Editi, _alibi aliud_. E.

de nihilo. bis ABCD.

229. talis. _alias_ ABCD.

aut. Ita in melioribus Mss. et Bad. Porro in aliis edd. _sed tenebrae
erant. et_ e Gen. ABCD.

abyssum.--In prius vulgatis, _et tenebrae_ {298} _erant super abyssum_ A.
Sed abest, _erant_, a Mss. BCDE.

terra.--Lov. cum aliis edd. _informitas terrae invisibilis_ ABCDE. _et
incompositae_ ABCD.

230. l. 1. O Lumen Veritas ABCDE. [_O Veritas_ ed. P.]

impacatorum.--Lov. et Arn. _propter tumultus peccatorum_. Sed melius Bad.
Am. et Er. _impacatorum_. Nam ita Mss. nullo fere excepto; atque hoc nomine
designati videntur Manichaei, Scripturarum sacrarum inimici.

revivisco.--Sic habetur in prius edd. _hunc bibam, et tunc vivam; nam non
ego vita mea. Si male vixi, ex me mors mihi_ [_mihi mors_ E.] _fui, et in
te revivisco_. E _tunc_ pro _hinc_, et _et_ ante _in te_, restituimus cum
ABCDE [_hinc_ et = _et_ ed. P.]

in aurem interiorem. _in aure interiore_ ubique ABCD.

voluptas.--Mss. 2 Germ. Fossat. et alii sex. et ABCDE [_voluntas_ ed. P.]

231. peregrinatio.--Lov. et Arn. _Unde intelligat anima quantum
peregrinatione_. Praetulimus lectionem Bad. Am. et Er. quae ex pluribus
Mss. comprobatur, et hic apprime convenit; nam isthaec verba, _unde
intelligat anima_, ad illa referuntur, _quam longe super omnia tempora sis
aeternus_.

s. 14. l. ult. nulla. _nullae_ ABCD.

232. quoto, _quo_ ABCD. et man. 1^{ore}. E.

manifestatione.--Lov. et 2 Mss. ap. Mart. _in manifesta facie_.

233. de.--Somm. Rond. et Lips. omittunt praepositionem _de_. E.

nostrum.--ABCDE. Rond. _te arbitro, Deus omnium nostrum_. [_nostrorum_ ed.
P.]

dicit.--Sic legendum juxta Mss. Angl. [_dicitur._]

234. aeternum.--Arn. cum Mss. quatuor, _sine labe stat in aeternum_. _in
aeternum stat_ E. mox = _Deo_ ABCD.

quoniam ABCD [_quia_ ed. P.]

235. suspiret. _suspirat_ ABCD.

concedunt. _contendunt_ ABCD.

238. prope.--Lov. _proprie_.

239. Corporale.--Ita plures et potiores Mss. cum Arn. At Bad. Am. Er. Som.
Blas. cum quinque Mss. habent, _id est, Incorporale_. Lov. _id est,
Corporabile_.

240. vultis.--Somm. et Germ. 1. _quisquam ita tentaverit, si non vult
istam_. Mart. c. 2 Mss. _si non vult hanc_.

intelligamus.--In omnibus fere libris legitur, _nisi ut intelligamus_;
(ABCDE.) librariorum lapsu, qui forte mutarunt _aut_, in, _ut_. Hanc porro
particulam removimus juxta Arn. et Ms. Benignianum. [uncinis inclusam habet
Lips.]

praescriptum. _scriptum_ ACDE et paullo ante, = _Deus_ ABCD.

a Deo. _ab eo_. ABCD.

aut si eo ABCDE. [_in eo_ ed. P.]

241. audimus.--Rond. cum septem Mss. ABCD et E. manu priori. [_audivimus_
ed. P.]

ex Deo ABDE. _e_ C. [_a Deo_ ed. P.]

vera.--Lov. _sic inveniet eam inter tam multa verba_. E.--Sic quoque
Sommalius. _Inveniet_ legit etiam Rond. cum novem Mss. ABCDE [_invenit_ ed.
P.]

242. l. 2. sive quid aliud ABCD. [_aliud aliquid_ E. c. ed. P.]

veritatis. _veritas_ ABCD.

244. existere. ed. Ben. ABCDE. _existeret_ Somm. Lov. Arn. Mor. Dub. Mart.
cum quatuor Mss. et Rond. cum sex Mss. [_existeret_ ed. P.]

Domine ABCD. [_et Dom._ E. c. ed. P.]

245. et fierent.--_et ut fierent_ ABCD.

variationes.--Ita Lov. Sed alii libri editi et scripti habent,
_narrationes_ (ABCDE.) excepto Ms. Benigniano, qui pro ea voce substituit,
_rationes_.

creaturae.--_naturae_ ABCD.

246. acutum.--Somm. et Rond. cum quatuor Mss. necnon quinque Mss. citati
apud Mart. _sic acuto cernat animo_. ABCD.

prior.--Edd. _perficiendi potentia_ (BC.) _prior_; refragantibus Mss.
quorum lectionem amplectimur.

247. narrari.--Legendum videtur, _variari_: vult enim Augustinus quod sicut
sonus origine praecedit cantum qui ex eo formatur; ita materia _velut
tempore_, id est origine praecedere debet, ut aliquid de illa _variari_
possit.

praecedatur.--Sic Mss. et Arn. At Bad. habet, _praecedantur_; "5 Mss. &c."
ap. Mart. _praeceduntur_. alii edd. _praecedunt_ E.

248. vidit. "Ita 2 Germ. c. omn. fere Mss.; aliquot editi _videt_." Mart.
[_videt_ ed. P.]

excelsior.--Plerique editi, _excellentior_.

sufficient.--Lov. Somm. Arn. Mor. et Mart. cum quatuor Mss. et ABCDE.
_sufficiant_.

249. l. 1, 2. Invoco. _Invocem_ ABD.

ne. ABCD. [_nec_ ed. P.]

250. natura.--Somm. et quinque Mss. apud Mart. _spirituales corporalesque
naturae_.

promeruerunt.--Somm. Dub. Mart. et Rond. cum quatuor Mss. ABCDE.
[_promeruerant_. ed. P.]

251. haerendo ABCDE. [_cohaerendo_ ed. P.] mox _quodcumque_ pro _quod
utcumque_ ABCD.

252. nostrae.--Insignem huncce locum redintegrant Mss. Mutilus quippe in
excusis erat, detractis verbis istis, _sapientiae nostrae_.

253. dicam.--Mss. non habent hoc loco, _Mergimur et emergimus_.--Neque
Somm. {299} neque Flor. habent haec verba. om. ABCDE [habet ed. P. uncinis
includit Lips.]

spiritualis.--Ita Mss. At editiones, excepta Arnaldina, praeferunt,
_sprituales_. E. Non bene: intendit quippe Augustinus abyssum
intellectualis omnis creaturae ipso Angeli et hominis lapsu fuisse
indicatam.

amo.--Sic in Mss.--Sic etiam Am. Er. et ed. Florentin. ABCD. Lips. [_redde
te mihi: te enim amo_ E. c. ed. P.]

abscondatur.--Lov. _donec abscondar_. Sed verius editiones aliae cum Mss.
_abscondatur_. Subintellige, _vita mea_.

254. aguntur. _coguntur_ hic et paullo post 5 Mss. ap. Mart. mox _super_
pro _supra_ bis ex ABCDE.

_mihi_.--In prius excusis, _quae dixerunt mihi_. Sed alludit Augustinus ad
Psal. 121, ver. 1, in quo legere solet, _qui dixerunt_; et sic habent hic
Mss.

lux.--Sic Mss. cum Arn. At Bad. Am. Er. et Lov. habent, _facta est_; (E.)
et paulo post, _quo tenebrae fuimus_. E.

255. intelligat; a te petat. Sic Mss. omissis verbis, _et qui non potest_,
ABCD _et a te_ E. uncinis inclusa habet Lips. [_et qui non potest_ ed. P.]

dum...quod loquitur.--Somm. Lov. Dub. Mart. c. 4 Mss. Rond. _sciat quid
loquatur, dum_ ABCD. _quod_ ABCDE [_cum_--_quid_ ed. P.]

256. l. c. et ibi probent. ABCD [_et probent_ E. c. ed. P.]

sunt.--Er. et Lov. _quam longe aliud sunt_. Sed abest _aliud_ a Mss. necnon
ab edd. Bad. Am. Somm. et Arn. Mox pro _nosse_, _scire_ BC. pro _novi_,
_scio_ ABCD. et post _velle_, _ut sim_ ABCD.

ut.--Lov. _aut terna_. Sed clarius aliae editiones cum Mss. _ut terna_. Mox
enim sequitur, _an utrumque_; quo significatur duo jam esse proposita:
unum, _an propter tria haec ibi Trinitas_; alterum porro, _an in singulis
haec tria_, ita _ut terna singulorum sint_. Quanquam apud Am. et Er. sic
post haec legitur: _an utrorumque miris modis simpliciter et multipliciter
infinito insensibili sine quo est_. Ita quoque apud Bad. nisi quod habetur,
_fine_; non, _sine_.

suo.--Somm. Moret. et Rond. _in Christo Filio suo_. Mart. c. Germ. et 2
aliis _in Filio suo_.

257. l. 4. conversi ABCD. [_et conversi_ E. c. ed. P.]

sed jam in voce. Ulim. Arn. Somm. Mart. c. Germ. et 4 aliis et Rond. ABCD
_non_ manu priore E, post^e. _jam_. Er. Lugd. _Sed jam non in voce_. [_sed
in voce_ ed. P.]

_mentibus_.--Mss. aliquot ex vetustis, et ABCD. _effici sensibus_.--Paulo
post etiam Somm. et Rond. _ut sensibus perfecti sitis_. ABCD. paullo ante,
_sensus_ pro _mentis_ etiam E., sed ibi solus.

258. l. 3. eorum sensus corrumpantur,--_sensus corporum_ ABCD.

es.--Apud Lov. omittitur, _Ecce ubi es_.

astabo.--Editi cum nonnullis Mss., _Mane astabo tibi_. ABDE. At abest
_tibi_ a verioribus codicibus. C. mox _unde et in_ ABCD [_unde in_ E. c.
ed. P.}

259. suspicere.--Lov. cum antiquioribus editionibus _suscipere_; (B.) et
paulo post: _susciperent et cognoscerent misericordiam tuam_. Sed liquet
meliorem esse Mss. lectionem, quam in textu damus. mox _agnoscere_ ABCD.

260. quod.--Lov. _quos_, in textu; et ad marginem, _quod_: hoc praeferre
visum est, maxime cum legatur in edd. aliis et Mss.

nobis.--In vulgatis, _quod nondum est, da nobis_. At in Mss. non habetur,
_da_, nisi forte in aliquo e recentioribus. [5 ap. Mart.]

261. atque.--Ita Bad. Am. Er. cum Mss. undecim. At Lov. et Arn. _progredi
sinantur aquae, ut in se comminuantur_.

suum.--Bad. Am. Er. et Lov. omittunt, _et dat fructum suum_.--Alii etiam
cdd. id omittunt, et uno periodo sequentes, habent paulo post, _germinet_.

beneficum.--Sic legendum, juxta quatuor Mss. Angl. (ABCDE.)--Hanc lectionem
omnino sequendam affirmat Mart. et illam tuetur auctoritate unius Ms. Hanc
quoque usurpat editio Florentina, illique lectioni adstipulantur tres Mss.
citati apud Rond. Praeterea, cum fuerit bis excusus ille tomus primus BB.
in prius edito legitur _beneficium_; in edito posterius, _beneficum_, licet
suam superiorem notam Patres BB. servaverint, in qua lectio _beneficum_
referenda in textum declaratur.

262. et ecce ABCD. (sicut plures e PP. ap. Sabat.) Lips. [om. _et_ ed. P.]

benignitatis operarios.--Quatuor Mss. Angl. (ABCD. abest ab E.) Vocem scil.
_benignitatis_. e loco Psalmi prox. cit. _annum benignitatis tuae_ hic haud
dubie inseruit ipse Aug. Ed. Ox. [_mitteus operarios_ ed. P.]

optanti.--Lov. _vitam optanti_, et paulo post, _ortum praeparas_: contra
quam habent caeteri codices, quos utroque loco sequimur.

263. principia.--Mss. melioris notae, _in principia_, id est in luminaria
noctis: quae lectio videretur praeferenda, nisi paulo supra haberetur, _in
principio_ diei; forte pro _in principium diei_, juxta librum 1 de Genesi
contra Manichaeos, cap. 14. [ed. B.] _principia_ CDE. quod omnino
praeferendum videtur, quum cdd. auctoritate firmetur; lectio vero
_principio_ e manu emendatrice facile profluxerit, [_principio_ AB. c. ed.
P.]

264. despectorum.--Am. Er. et novem Mss. _desperatorum_. E.

quasi decurrens spiritus vehemens. ABCD et sic Aug. de Unit. Eccl. T. 9.
col. 356. c. a Sabat. allegat.--_ferretur flatus_ {300} _v._ a librariis,
utpote usitatior, illata est; habent etiam _ferretur_ BC; duplicem
lectionem AD. _decurrens spiritus vehemens ferretur flatus vehemens._
[_ferr. flat. veh._ ed. P.]

per quos. _quod_ ABCD et E man. post.

_in_ nomine tuo ABCDE [_nom. tuo_ ed. P.]

265. s. 27. l. 2. cognitiones. _cogitationes_ ABCD et E man. 1^{ore}.

l. 7. multiplicantur ABCDE [_multiplicatur_ ed. P.]

a quo. _qua_ (sc. pulchritudine) ABCD.

ejecit.--Lov. Ulim. Mart. c. 3. Mss. Arn. Mor. et Rond. _ejicit_.

266. signo.--Somm. et Rond. cum quinque Mss. _in signum_. ABCD.

ut operentur. _et operantur_ ABCD.

eis.--Lov. _benedicunt eis_. Sed legendum cum edd. aliis et Mss.
_benedicuntur ab eis_: quae lectio perperam correcta est propter verbum,
_exhortantur_, quod putarunt active usurpari.

sumit.--Arn. et Mart. cum sex Mss. ABCD. [_sumpsit_ E. c. ed. P.]

intenta. _attenta_ ABCD.

267. viva.--Plures Mss. _in animam vivam_. ABCD.

268. et. ABCDE. [_nec_ ed. P.]

_vos._--In edd. deest _vos_. quam vocem restituere placuit ex Mss. quia
locum illum sic referre solet Augustinus.

eum.--Bad. Am. Er. et Arn. _facis jam capacem_. Sic etiam duo e Mss.; mox
_vel unitatem_ ABCD.

269. neque enim de. ACDE [_neque de_ B. c. ed. P.] mox _in agnitione Dei_
ABCDE [--_onem_ ed. P.]

quanquam.--Ita plerique Mss. cum Arn. At aliae editiones habent, _tanquam_:
Mss. tres, ap. Mart. _quemquam_; mox "de _his_ qui" pro _iis_ ABCD. cum
vers. Vet. cont. Vulg.

270. qua.--Lov. aliaeque editiones, excepta Arn. _quae_ (E): male, uti ex
Mss. et ex sermonis serie intelligitur, et paullo ante _renuntiandis_ pro
_enuntiandis_ ABCD.

271. effert. _offert_ ACDE.

affectionibus. 2 Germ. ap. Mart. ABCDE [_affectibus_ ed. P.]

eorum. ABCDE [_horum_ ed. P.]

272. non moventur nisi variis. sic Dub. Mart. et Rond. cum undecim Mss.
BCD. [_nisi a variis._ AE. c. ed. P.]

loquar. _loquor_ BCDE.

serpentibus. repentibus ABCD.

273. gaudes.--Somm. Arn. Mor. Mart. cum sex, et Rond. cum undecim Mss. ABCD
expungunt verba, _in omnibus_. Non male. [_in omnibus gaudes_ ed. P.]

_fructum._--Bad. Am. Er. et Lov. addunt, _abundantem_. (E.) Sed hac voce
carent Mss. et Arn.

didicit ABCDE [_didici_ ed. P.]

274. credimus. _credidimus_ ABCD. mox pro

pertineat. _pertineant_ ABCD et pro

animus. _anima_ ABCD.

videmus.--In Mss.--Sic quoque legunt Mart. c. 5 Mss. Flor. et Rond. cum
aliquot Mss. et ABCD. [_vidimus_ ed. P.] mox = _omnia_ ABCD.

illud.--Lov. _illud atque aliud vidisti_.

dicunt.--Ita Mss. plerique cum Arn. At Lov. aliaeque editiones, _Hoc modo
dicuntur etiam_.

275. edidisti. _dedisti._ ABCDE et 2 Mss. ap. Mart.

s. 44. pen. dicatis. _dicitis_ ABCD.

276. devincti.--Sic legendum juxta Mss. Anglicanos. [BCD tantum.]--Hanc
lectionem habet Mart. [ex iisd. Mss.] necnon Rond. cum tribus Mss.
[_devicti_ AE. c. text. Ben. et Lips.]

places.--Bad. Am. Er. Lov. _complaces_.

277. Spiritum quem dedit ABCDE [_Sanctum_ ed. P.]

est.--Quinque Mss. apud Mart. _sed est est_. punctis notatur _quod_ man.
post. in E.

ornatu.--Tres Mss. apud Mart. _in ornatum_.

concipiendam. _concupiscendam_ BCE _concupiendam_ AD. vid. p. 277. not. d.

278. te.--Angl. Mss. _et amemur a te_. [ABCD tantum.]

tua.--Ita Mss. et Arn. At Bad. Am. Er. Lov. _non de te aliqua, non de tua,
vel quae antea fuerit._ ita E, sed = _te_.

s. 49. l. 14. in unam conspirationem. _in una conspiratione_ ABCD et E man.
post.

l. 15. et tibi + _ut_ ABCDE.

formasti.--Codex Benignianus, _firmasti_.

279. vespera.--Sic legendum liquet cum Albinensi codice; non ut alii
plerique editi et scripti habent, _pacem sine vespera_. ABCDE.

tempus.--Hic editiones, excepta Arnaldina, interponunt, _nec operaris ad
tempus_; (E.) quae verba absunt a plerisque codicibus manuscriptis. ABCD.

280. l. 3. bona opera. = _bona_ ABCD.

       *       *       *       *       *


{301}

INDEX CAPITUM

(EX EDIT. BENED.)

       *       *       *       *       *

  LIBER PRIMUS.

  I. Deum vult laudare ab ipso excitatus.                              p. 1

  II. Deum quem invocat in ipso esse, ipsumque in Deo.                    2

  III. Deus sic ubique totus, ut res nulla ipsum totum capiat.          id.

  IV. Dei majestas et perfectiones inexplicabiles.                      id.

  V. Petit amorem Dei, et delictorum veniam.                              3

  VI. Infantiam suam describit; laudat Dei providentiam et aeternitatem.  4

  VII. Infantia quoque peccatis obnoxia.                                  6

  VIII. Unde puer loqui didicerit.                                        7

  IX. Odium litterarum, amor lusus, et vapulandi timor in pueris.         8

  X. Amore lusus et spectaculorum avocatur a litterarum studio.           9

  XI. Morbo pressus Baptismum flagitat, quem mater certo consilio differt.
                                                                        id.

  XII. Ad litteras cogebatur, quo tamen Deus utebatur bene.              10

  XIII. Quibus studiis potissimum sit delectatus.                        11

  XIV. Litteras Graecas oderat.                                          12

  XV. Precatio ad Deum.                                                  13

  XVI. Improbat modum juventutis erudiendae.                            id.

  XVII. Prosequitur contra modum exercendae juventutis in re litteraria. 14

  XVIII. Quod homines curant servare leges grammaticorum, et non divinorum
         praeceptorum.                                                   15

  XIX. Pueritiae vitia quae in majores aetates transeunt.
      16

  XX. Pro bonis sibi in pueritia collatis Deo gratias agit.             id.

  LIBER SECUNDUS.

  I. Adolescentiae aetatem et vitia recolit.                             18

  II. Annum aetatis suae decimum sextum in ardore libidinoso consumptum. 19

  III. De peregrinatione studiorum causa, et de parentum proposito.      20

  IV. Furtum cum sodalibus perpetratum.                                  21

  V. Neminem peccare sine causa.                                         22

  VI. Omnia quae boni specie ad vitia invitant, in solo Deo esse vera et
      perfecta.                                                          23

  VII. Gratias agit Deo pro remissione peccatorum, quodque a multis
       servatus sit.                                                     25

  VIII. Amavit in furto consortium simul peccantium.                    id.

  IX. Contagiosa res sodales mali.                                       26

  X. In Deo omne bonum.                                                 id.

  LIBER TERTIUS.

  I. Amore quem venabatur capitur.                                       27

  II. Amavit spectacula tragica.                                        id.

  III. In schola rhetoris ab Eversorum factis abhorrebat.                29

  IV. Hortensius Ciceronis excitavit illum ad ardorem philosophiae.      30

  V. Fastidiit sacras Litteras propter simplicitatem stili.              31

  VI. A Manichaeis quomodo captus.                                      id.

  VII. Doctrina Manichaeorum absurda cui suffragabatur.                  34

  VIII. Contra Manichaeos dicit quae flagitia semper detestanda, quae
        facinora.                                                        36

  IX. Discrimen inter peccata, et inter Dei judicium et hominum.         38

  X. Nugae Manichaeorum de terrae fructibus.                             39

  XI. Planctus et somnium matris de filio.                               42

  XII. Quale responsum mater Augustini accepit a quodam episcopo de
       ipsius conversione.                                               43

  LIBER QUARTUS.

  I. Quamdiu et quomodo alios seduxerit.                                 45

  II. Rhetoricam docet, concubinam fovet, et aruspicem qui victoriam
      promittebat, contemnit.                                            46

  III. Ab astrologia, cui deditus erat, per senem medicinae et rerum
       peritum revocatur.                                                47

  IV. Morbum et baptismum amici narrat, quem etiam suis erroribus
  {302}
      involverat;eoque morte sublato, dolet gravissime. Mirabilis
      efficacia sacramenti Baptismi.                                     49

  V. Cur fletus dulcis miseris.                                          50

  VI. Quantus ex amici morte dolor.                                      51

  VII. Impatientia doloris mutat locum.                                  52

  VIII. Tempus et amicorum colloquia doloris edentur.                   id.

  IX. De humana amicitia. Beatus qui amat in Deo.                        53

  X. Labiles creaturae, nec in eis potest anima requiescere.            id.

  XI. Omnia creata sunt instabilia. Solus Deus stabilis.                 54

  XII. Amor non improbatur, modo in his quae placent, amemus Deum.       55

  XIII. Amor unde proveniat.                                             56

  XIV. Libri de Apto et Pulchro Hierio nuncupati. Unde hunc amaverat.    57

  XV. Quod corporalibus imaginibus contenebratus, non potuit capere
      spiritualia.                                                       58

  XVI. Categorias Aristotelis et liberalium artium libros per se
       intellexit.                                                       60

  LIBER QUINTUS.

  I. Excitat mentem ad Deum laudandum.                                   63

  II. Dei praesentiam iniquos non effugere: itaque ad eum debere
      converti.                                                         id.

  III. De Fausto manichaeo, et de philosophorum caecitate qui per
       creaturas Creatorem non cognoverunt.                              64

  IV. Sola Dei cognitio beat.                                            66

  V. Manichaei de astris imperitia indignum eum fide in caeteris
     faciebat.                                                           67

  VI. Faustus eloquens, sed liberalium disciplinarum expers.             68

  VII. Alienatur a secta Manichaeorum.                                   69

  VIII. Proficiscitur Romam contra matris voluntatem.                    70

  IX. Febri correptus periculose laborat.                                72

  X. Errores ante susceptam Evangelii doctrinam.                         74

  XI. Qualiter Augustinus contulerit cum catholicis.                     77

  XII. Fraus discipulorum Romae in praeceptores.                         78

  XIII. Docturus rhetoricam mittitur Mediolanum; ab Ambrosio suscipitur. 79

  XIV. Audito Ambrosio, paulatim ab erroribus resipiscit.               id.

  LIBER SEXTUS.

  I. Augustinus nec Manichaeus nec catholicus.                           82

  II. Epulae et synaxis apud sepulcra martyrum.                          83

  III. Occupationes et studia Ambrosii.                                  84

  IV. Doctrinam Ecclesiae Ambrosio concionante intelligit.               86

  V. De sacrorum Librorum auctoritate et necessario usu.                 87

  VI. De miseria ambitiosorum, adducto exemplo mendici laetantis.        90

  VII. Alypium a Circensium insania convertit.                           91

  VIII. Alypius capitur insania ludorum gladiatoriorum, a quibus antea
        abhorruerat.                                                     93

  IX. Alypius ut fur apprehenditur.                                     id.

  X. De integritate Alypii et adventu Nebridii.                          95

  XI. Anxius Augustinus de instituenda vita deliberat.                   96

  XII. Contentio inter Alypium et Augustinum de matrimonio et caelibatu. 98

  XIII. Uxor quaeritur Augustino.                                        99

  XIV. De vita communi agenda cum amicis deliberat.                     100

  XV. In locum discedentis concubinae alia succedit.                    101

  XVI. Mortis et judicii metum nunquam deposuit.                        id.

  LIBER SEPTIMUS.

  I. Deum cogitat tanquam aliquid corporeum per infinita spatia
     diffusum.                                                          102

  II. Momentum quo Nebridius confutarat Manichaeos.                     104

  III. Liberum arbitrium causa peccati.                                 105

  IV. Deum incorruptibilem esse oportet.                                106

  V. Quaerit iterum unde malum, et quae radix ejus.
      107

  VI. Mathematicorum divinationes rejicit.                              108

  VII. Misere torquetur inquirens unde sit malum.                       111

  VIII. Quomodo divina misericordia subvenerit Augustino.               112

  IX. In Platonicorum libris Verbi aeterni divinitatem, non incarnati
      humilitatem invenit.                                              id.

  X. Clarius innotescunt jam Augustino divina.                          115

  XI. Quomodo creaturae sunt, et non sunt.                              116

  XII. Omnia bona, quaecumque sunt.                                     id.

  XIII. Omnia condita laudant Deum.                                     117

  XIV. Sanae mentis homini nihil displicet inter creaturas Dei.         id.

  XV. Quomodo veritas et falsitas in creaturis.                         118

  XVI. Omnia bona, licet quibusdam non apta.                            id.
  {303}

  XVII. Quae retardent a cognitione divinorum.                          id.

  XVIII. Solus Christus via ad salutem.                                 119

  XIX. Quid senserit de Christi incarnatione.                           120

  XX. Ex Platonicis libris peritior, sed inflatior evaserat.            121

  XXI. Quid in sacris Libris invenerit, non inventum in Platonicis.     122

  LIBER OCTAVUS.

  I. Studio vitae melius instituendae ad Simplicianum ire statuit.      125

  II. De Victorino rhetore converso.                                    126

  III. Quod Deus et Angeli magis gaudent in peccatorum conversione.     129

  IV. Quare plus laetandum sit in conversione nobilium.                 131

  V. Quae remorabantur eum a conversione.                               id.

  VI. Pontitianus narrat Antonii vitam.                                 133

  VII. Rodebatur intus audito Pontitiano.                               136

  VIII. In hortum secedit; quid ibi egerit.                             137

  IX. Unde fit ut animus imperet sibi, et resistatur.                   138

  X. Adversus Manichaeos qui ex duabus contrariis voluntatibus duas
     contrarias naturas asseverant.                                     139

  XI. Lucta spiritus et carnis in Augustino.                            141

  XII. Vocis admonitu quomodo totus conversus.                          142

  LIBER NONUS.

  I. Laudat Dei bonitatem, agnoscens suam miseriam.                     145

  II. Deserere rhetorices professione differt usque ad vindemiales
      ferias.                                                           146

  III. Verecundus concedit illi rus suum.                               147

  IV. Libri apud Cassiciacum scripti. Epistolae ad Nebridium. Quibus
      coelitus perfusus gratiis, et quam vivido pietatis sensu, dum
      Psalmos evolvit. Acerrimo dolore dentium subito liberatur.        149

  V. Ambrosium consulit quid legendum.                                  153

  VI. Mediolani baptizatur cum Alypio et Adeodato.                      154

  VII. Ecclesiastici cantus institutio Mediolani. Inventio corporum
       SS. Protasii et Gervasii.                                        155

  VIII. Evodii conversio. Matris obitus, ejusque a teneris educatio.    156

  IX. Laudabiles matris suae mores prosequitur.                         159

  X. Colloquium cum matre de regno coelorum.                            160

  XI. De ecstasi et morte matris.                                       162

  XII. Quomodo luxerit mortem matris. Sacrificium pro defunctis.        163

  XIII. Orat pro matre defuncta.                                        166

  LIBER DECIMUS.

  I. In Deo solo spes et gaudium.                                       168

  II. Cum Deo nota sint arcana, quid est confiteri illi.                168

  III. Quo fructu confitebitur deinceps quis sit, non quis fuerit.      169

  IV. Quod magni sint fructus hujuscemodi confessionis.                 170

  V. Homo sese totum non novit.                                         171

  VI. Quid amat, cum Deum amat; et quomodo ex creaturis Deus
      cognoscitur.                                                      id.

  VII. Corporea aut sensitiva virtute Deus non invenitur.               173

  VIII. Memoriae vis.                                                   id.

  IX.  Memoria disciplinarum.                                           175

  X. Disciplinae in memoriam non introducuntur per sensus, sed ex ejus
     abditiore sinu eruuntur.                                           id.

  XI. Quid sit discere.                                                 176

  XII. Rerum Mathematicarum memoria.                                    177

  XIII. Memoria meminisse nos meminimus.                                id.

  XIV. Quomodo memoria continet affectus animi. Laeta non laeti quomodo
       recordamur.                                                      id.

  XV. Etiam quae absunt meminimus.                                      178

  XVI. Et oblivionis memoria est.                                       179

  XVII. Magna memoriae vis, sed ultra progrediendum ut attingatur Deus. 180

  XVIII. Non inveniretur ea res quae excidit, nisi memoria teneretur.   181

  XIX. Quid sit reminisci.                                              id.

  XX. Ut beatitudinem omnes appetant, oportet eam noverint.             182

  XXI. Quomodo memoria beatam vitam continet.                           183

  XXII. Beata vita quae, et ubi.                                        184

  XXIII. Item prosequitur quae sit beata vita, et ubi.                  id.

  XXIV. Gratulatur quod sua in memoria Deus locum habeat.               185

  XXV. In quo memoriae gradu reperiatur Deus.                           185

  XXVI. Ubi invenitur Deus.                                             186

  XXVII. Quomodo hominem rapiat Dei pulchritudo.                        id.

  XXVIII. Miseriae hujus vitae.                                         id.

  XXIX. In Deo spes tota.                                               187

  XXX. Confitetur ut se habet ad tentationes carnalis libidinis.        id.

  XXXI. Ut se gerit ad tentationes gulae.                               189
  {304}

  XXXII. Ut se gerit ad odorum illecebras.                              191

  XXXIII. Ut se gerit ad voluptates aurium.                             192

  XXXIV. Ut se gerit ad oculorum illecebras.                            193

  XXXV. Ut se habet ad secundum tentationis genus, quod est
        curiositatis.                                                   194

  XXXVI. Ut se habet ad tertium tentationis genus, quod est superbiae.  197

  XXXVII. Ut movetur laudibus humanis.                                  198

  XXXVIII. Et virtuti periculum a vana gloria.                          200

  XXXIX. Amoris proprii vis et natura.                                  id.

  XL. Quod in se et caeteris rebus Deum investigavit.                   id.

  XLI. Triplex cupiditas.                                               201

  XLII. Nonnulli ad daemones tanquam redeundi ad Deum mediatores
        infeliciter recurrerunt.                                        id.

  XLIII. Christus verus mediator.                                       202

  LIBER UNDECIMUS.

  I. Cur confitemur Deo scienti.                                        205

  II. Petit a Deo Scripturarum sanctarum intelligentiam.                id.

  III. Quae scripsit Moyses de creatione coeli et terrae, intelligere
       non potest nisi donante Deo.                                     208

  IV. Creatura clamat creatorem Deum.                                   208

  V. Ex nihilo conditus mundus.                                         id.

  VI. Quomodo Deus dixit, ut fieret mundus.                             209

  VII. Verbum Dei coaeternum Deo.                                       210

  VIII. Verbum Dei ipsum est principium quo docemur omnem veritatem.    id.

  IX. Quomodo Verbum Dei loquatur cordi.                                211

  X. Obtrectantes quid faceret Deus antequam coelum et terram
     conderet.                                                          id.

  XI. Objectioni respondet quod aeternitas Dei nescit tempora.          212

  XII. Quid Deus fecerit ante mundi creationem.                         id.

  XIII. Quod ante tempora a Deo creata nullum tempus fuerit.            213

  XIV. Temporis differentiae tres.                                      id.

  XV. Mensura temporis in quo.                                          214

  XVI. Quale tempus metiri liceat, et quale non.                        215

  XVII. Ubi tempus praeteritum et futurum.                              216

  XVIII. Quomodo praeterita et futura tempora sint praesentia.          id.

  XIX. Non capit modum, quo Deus docet futura.                          217

  XX. Differentiae temporis quomodo nominandae.                         217

  XXI. Quomodo tempus liceat metiri.                                    218

  XXII. Petit aenigmatis istius solutionem a Deo.                       218

  XXIII. Quid sit tempus.                                               219

  XXIV. Tempus est quo metimur motum corporis.                          220

  XXV. Rursus Deum interpellat.                                         id.

  XXVI. Quomodo tempus metimur.                                         221

  XXVII. Quomodo metimur tempus permanens in animo.                     id.

  XXVIII. Animo metimur tempora.                                        223

  XXIX. Se in temporalia distentum cupit in Deum colligi.               224

  XXX. Coarguit rursum obtrectantes, quid fecerit Deus ante mundi
       creationem.                                                      id.

  XXXI. Quomodo cognoscit Deus, quomodo creatura.                       225

  LIBER DUODECIMUS.

  I. Difficilis inquisito veri.                                         226

  II. De duplici coelo et terra.                                        id.

  III. Quid tenebrae super faciem abyssi.                               id.

  IV. Quid terra invisibilis et incomposita.                            227

  V. Cur sic appellata videtur materia informis.                        id.

  VI. Quid olim cum Manichaeis senserit de materia informi, quid modo.  id.

  VII. Deus fecit de nihilo coelum, id est Angelos; et terram, id est
       informem materiam.                                               228

  VIII. Materia informis ex nihilo; ex hac omnia visibilia.             229

  IX. Cur absque dierum mentione scriptum est, Deum fecisse in principio
      coelum et terram.                                                 id.

  X. A Deo cupit edoceri.                                               230

  XI. Quid a Deo didicerit.                                             id.

  XII. Creatura duplex carens tempore.                                  231

  XIII. Cur sine dierum commemoratione dicit Scriptura, quod in
        principio fecit Deus coelum et terram.                          232

  XIV. Scripturae profunditas.                                          id.

  XV. Quae de Deo deque Angelis et informi materia sentit Augustinus,
      non possunt oblocutores negare.                                   233

  XVI. Rem habere non vult cum iis qui contradicunt veritati divinae.   235

  XVII. Ut coeli et terrae nominibus aliud et aliud intelligi potest.   236

  XVIII. Quis error innoxius in Scripturis.                             237

  XIX. Quae liquido vera.                                               238

  XX. _In principio creavit_ etc. varie intellectum.                    id.
  {305}

  XXI. _Terra erat invisibilis_ etc. varie intellectum.                 239

  XXII. Aliquid esse a Deo conditum, de quo sileat liber Genesis, nihil
        repugnat.                                                       240

  XXIII. Duo dissensionum genera in Scripturis interpretandis.          241

  XXIV. Ex multis veris non debet fidenter asseri hoc aut illud
        sensisse Moysen.                                                id.

  XXV. Adversus eos qui aliorum interpretandi rationem temere
       rejiciunt.                                                       242

  XXVI. Qui sermo deceat Scripturam.                                    243

  XXVII. Scripturam decet humile simplexque verborum genus.             244

  XXVIII. Ut varie intelligitur ab eruditis Scriptura.                  id.

  XXIX. Quot modis dicitur aliquid prius.                               245

  XXX. Tractatores Scripturae diversa sentientes, concordent invicem
       charitate et studio veritatis.                                   247

  XXXI. Sensisse putandus est Moyses quidquid veri potest in ipsius
        verbis inveniri.                                                247

  XXXII. Veri Scripturae sensus a Spiritu sancto revelantur.            248

  LIBER DECIMUS TERTIUS.

  I. Invocat Deum, cujus bonitate se praeventum agnoscit.               249

  II. Creaturae ex Dei bonitate subsistunt et perficiuntur.             id.

  III. Ex Dei gratia omnia.                                             251

  IV. Deus non eget rebus conditis.                                     id.

  V. Trinitas qui Deus est, ex primis verbis Geneseos intelligitur.     252

  VI. Cur dictus est Spiritus superferri super aquas.                   id.

  VII. Effectus Spiritus sancti.                                        id.

  VIII. Intellectuali creaturae ad beatam requiem non sufficit quidquid
        Deo minus est.                                                  253

  IX. Cur solus Spiritus sanctus superferebatur super aquas.            254

  X. Ex dono Dei omnia.                                                 id.

  XI. Symbola Trinitatis in homine.                                     255

  XII. Mundi creatio formationem Ecclesiae praefigurat.                 256

  XIII. Renovatio hominis dum hic vivit nondum perfecta.                257

  XIV. Fide et spe corroboramur.                                        258

  XV. Explanat ver. 6. cap. 1 Gen. _Fiat firmamentum_ etc. Quid
      firmamentum, quid superiores aquae.                               id.

  XVI. Solus Deus se scit omnino sicuti est.                            260

  XVII. In ver. 9: _Congregentur aquae_, Quid mare, quid arida.
        Explicatur ver. 11: _Germinet terra_ etc.                       id.

  XVIII. In ver. 14: _Fiant luminaria_ etc. Quae luminaria dividentia
         inter diem et noctem.                                          261

  XIX. Tractat eumdem versiculum, _Fiant luminaria_ etc.                263

  XX. In ver. 20: _Producant aquae_ etc. Quae reptilia, quae volatilia. 264

  XXI. In ver. 24: _Producat terra animam vivam_ etc.                   265

  XXII. In ver. 26: _Faciamus hominem ad imaginem_ etc. Renovatio
        mentis.                                                         268

  XXIII. In eumdem versiculum: _Et praesit piscibus maris_ etc. De
         quibus christianus judicet.                                    id.

  XXIV. In ver. 28: _Et benedixit eos Deus dicens_, _Crescite_ etc.     270

  XXV. In ver. 29: _Ecce dedi vobis amnem herbam .... in escam_ etc.    272

  XXVI. Voluptas et utilitas ex beneficio in proximum collato.          id.

  XXVII. Quid per pisces et cetos significetur.                         274

  XXVIII. In ver. 31: _Et vidit Deus omnia quae fecit, et ecce bona
          valde_ etc.                                                   id.

  XXIX. Quomodo intelligendum quod Deus octies vidit bona esse
        opera sua.                                                      275

  XXX. Manichaeorum deliria.                                            id.

  XXXI. Piis idem probatur quod Deo placuit.                            276

  XXXII. Compendio enarrat opera Dei.                                   277

  XXXIII. Omnia de nihilo sive de concreata materia.                    278

  XXXIV. Totius creationis mundi allegorica expositio.                  id.

  XXXV. Optat pacem.                                                    279

  XXXVI. Diem septimum vespera quare non sequatur.                      id.

  XXXVII. Deus in nobis quando quiescet.                                id.

  XXXVIII. Aliter Deus, aliter homo videt creata.                       280

EXPLICIT INDEX CAPITUM.

       *       *       *       *       *


{307}

INDEX.

                              A.

Abrahae sinus, 148, et n.

Abstinentia. Non immunditia obsonii timenda est, sed immunditia
    cupiditatis, 191.

Abyssus humanae conscientia nuda est oculis Dei, 168.

Academici pro Scepticis male habiti, 75, et n. 80.

Accessio critica medicis vocatur, 83.

ADEODATUS Augustini filius de peccato, 154. Aetatis anno fere xv. cum ipso
    baptizatur, ib. Aug^o. horrori est illius ingenium, ib. Sensa ipsius
    sunt omnia quae ex alterius collocutoris persona inseruntur in Aug^i.
    lib. _de Magistro_ edito Romae cum esset in annis xvi. ib. praematura
    morte rapitur, ib.

Adulantes amici pervertunt; inimici litigantes plerumque corrigunt, 158.

Aegyptius cibus, 114, et n.

Aeneis cit. 11, 12, 14, 127.

Aeneam venisse Carthaginem non est verum, 12.

Aerem deum esse credit Anaximenes, 172.

Aeternitas Dei aeternitas semper stans, 212. Aeternum internum, 152.

Affectus. In Affectu tenebroso est longe a Dei vultu, 15, 228.

Agentes in rebus duo, cognita Antonii vita, nuntium saeculo remitttunt,
    135.

Agriculturam nefas esse censebant Manichaei, 40, et n.

Alimentum sola salutis causa sumendum, 189. Aug. a Deo edoctus ut
    quemadmodum medicamenta sic alimenta sumpturus accedat, ib.

Altare. Ex eo dispensatur Victima Sancta, 167. Ad id fieri memoriam sui
    desiderat Monnica in extremis, 163.

ALYPIUS Thagaste oriundus, 91. Parentibus primatibus municipalibus, ib.
    Natu minor Aug^o. ib. A minore aetate magnam virtutis indolem prae se
    ferebat, ib. Augustino amicissimus a primis annis, ib. ab eoque frater
    cordis sui dictus, 150. et ejusdem Thagaste et Carthagine in Rhetorica
    auditor, ib. Carthagine spectaculis deditus, ib. a Circensium insania
    revocatur objurgatione Augustini, 92. ut fur apprehenditur, 94. sed mox
    liberatur, 95. Manichaeorum superstitione cum Aug^o. involvitur, 92.
    Romam venit ante Aug. ut jus discat, 93. Spectaculis gladiatoriis
    incaute capitur, ib. Mediolanum cum Aug^o. proficiscitur, 65.
    Assessoris munere tertium fungitur, ib. 133. Dum assidet Comiti
    largitionum Italicianarum, ejus integritas a potentissimo senatore et
    pollicitationibus et minis tentatur, ib. Continentissime vivit, 98.
    Aug^m. ab uxore ducenda prohibet, quo simul sapientiae libere vacent,
    ib. Disputat cum ipso de finibus bonorum et malorum, 101. Putat credi a
    Catholicis non esse in Christo animam et mentem hominis, ideoque ad
    fidem pigre movetur: At postea errorem hunc Apollinaristarum esse
    intelligens, Catholicae fidei contemperatus est, 121. Aug^i. ad Deum
    conversi proposito bono sese adjungit, 144. Secedit cum illo in agrum
    Cassiciacum, Catechumenus cum Catechumeno, 150. Illic cum eo disputat
    "_de ordine, contra Academicos_" et _de vita beata_, 149, n. Christi
    nomen literariis illis lucubrationibus inseri dedignatur, sed postea
    resipiscit, 150. Remeat Mediolanum nomen inter baptizandos cum
    Augustino daturus, 154. Fortissimus domitor corporis, Italicum solum
    glaciale nudo pede obterit insolito ausu, ib. Baptizatur, ib. Fit
    tandem Episcopus Thagastensis, 95, n.

Ambitiosorum miseria, 90.

AMBROSIUS episcopus Mediolanensis laudatur, 79. Coelibatus ejus,
    occupationes et studia, 84, 85. Omni die Dominica verbum Dei tractat ad
    populum, 85. Ad veteris Legis interpretationem quasi regulam
    commendans, saepe inter concionandum dicebat, "Littera occidit,
    Spiritus autem vivificat," 86. Benigne excipit Aug^m. qui studiose
    ipsum concionantem audit, 79. Diligitur a Monnica perinde atque Angelus
    Dei, 83. Aug^o. consulenti quid potissimum de Scripturis legere debeat,
    quo sese ad baptismum comparet, Isaiam praescribit, 153. Persecutionem
    a Justina Valentiniani regis matre Ariana patitur, 155, et n.
{308}
Excubat plebs in Ecclesia mori parata cum Episcopo, ib. Corpora SS.
    Protasii et Gervasii divinitus detegit, ib. Synaxes ad memorias
    Martyrum prohibet, 83.

Ambrosiana basilica, 156. Ambrosiani versus, 165.

Amicitia dulcis est propter unitatem de multis animis, 22. Non est vera
    nisi eam Deus adglutinet inter in haerentes Ipsi, 49. Malorum amicitia
    inimica, 26. Miser est omnis animus vinctus amicitia rerum mortalium,
    51.

Amicus est beatus qui amat Deum, et amicum in Deo, et inimicum propter
    Deum, 50. Solus nullum carum amittit, cui omnes in illo cari sunt, qui
    non amittitur, ib. Bene Horatius dixit de amico suo, "_Dimidium animae
    meae_," 51.

Amicus Aug^i. quidam carissimus, quem in Manichaeorum haeresin deflexerat,
    febri correptus et pene exanimis nesciens baptizatur. (49.) Mox
    recreatus, mirum in modum animo mutato, Aug^m. Baptismum ex more
    (Manichaeorum sc.) irridentem exhorret et reprehendit, 50.

Amor ex amore laudantium accenditur, 57. pondus est, quo animus fertur
    quocumque fertur, 254. Nihil amamus nisi pulchrum, 56.

Amor Dei. Non amaretur Deus nisi per Spiritum sanctum, 252, 277. Deus amari
    se jubet ab homine, et nisi faciat, minatur ingentes miserias, 3. Omnia
    nobis dicunt ut Deum amemus, nec cessant dicere omnibus, ut sint
    inexcusabiles, 171. Non possumus metiri, ut sciamus quantum desit nobis
    amoris ad id quod sat est, 253. Minus Deum amat, qui cum Deo aliquid
    amat, quod non propter Deum amat, 187. Ibi est locus quietis
    imperturbabilis ubi non deseritur amor si ipse non deserat, 54.

Amor sui improbus. Sibi placentes, multum Deo displicent, 200.

Amor proximi. Si placent animae, in Deo amentur, et ad eum rapiantur, 55.

Amor mundi. Amore subduntur homines creaturis, et subditi judicare non
    possunt, 172. Amari et timeri velle ab hominibus non propter Deum,
    misera vita est et foeda jactantia, 197.

Amphitheatrum ludorum gladiatoriorum, 93.

Anaximenes aerem Deum esse credit, 172.

Angeli natura mutabiles, 230, 234, n. 235, 106.

Angeli beati dicuntur Coelum coeli, 231, Domus Dei, ib. 234. Sapientia
    creata, 234. Curia coelestis Imperatoris, 123. coelestis militia, ib.
    Non sunt coaeterni Deo, nec tamen passi vicissitudinem temporum, 230.
    Nunquam sunt peregrinati, sed ita formati ut sine ullo defectu
    contemplationis, sine ullo intervallo mutationis, aeternitate et
    incommutabilitate Dei perfruantur, 231. Angelorum codex, 260.

Anima sicut se illuminare de se non potest, ita se satiare de se non
    potest, 260.

Animae mortuae motus tres, fastus elationis, delectatio libidinis, venenum
    curiositatis, 267. Ea vitando vivit anima, quae appetendo moritur, ib.

Animus ad capiendum se ipsum angustus est, 175.

Animus imperat corpori, et paretur statim: imperat sibi, et resistitur,
    139. Aegritudo haec animi est, quia non totus assurgit veritate
    sublevatus, consuetudine praegravatus, ib. Animi perturbationes
    quatuor, 178. Inde animus pascitur unde laetatur, 274.

Anni Dei omnes simul stant, 5. Anni Dei unus dies, 5.

ANTONIUS Aegyptius monachus, 134. et n. Ad Deum conversus audita evangelica
    voce. (S. Matt 19, 21.) "_Vade, vende_," 143. Ex ejus vitae lectione
    convertuntur duo Aulici, 135.

Anubis, 127.

Apollinaristarum error de Christo, 121. et n.

Apostoli Luminaria mundi, ignes sancti, et decori, 264.

Appetitus et metus, facinorum causae, 23.

Aptum et pulchrum, quid, 58.

'Aquae super firmamentum' nomine angeli intellecti, 259. Cur solus Spiritus
    sanctus, non vero Pater et Filius, feratur super aquas, 254.

Aristotelis decem Categoriae, 60.

Astrologorum vanae divinationes, 47, 48, 108, 109.

ATHANASIUS Alexandrinus episcopus, qualem in psalmis cantum probaverit,
    192.

Avaritia, 38, n.

Auditores Manichaeorum, 31. n. 41, n. 45, n. 74.

AUGUSTINUS.

    _Ortus ejus Infantia et Pueritia._

    Natus est Thagaste municipio Africae, 49, 52, 20. idibus Novembribus,
    149, n. Parentes ejus Patricius et Monnica, 167. Infantia, 4-7.
    Pueritia, 7-17. Ab utero matris in Christiana religione fuit educatus,
    9, 31. {309} signatus signo crucis, ib. et sacramento salis initiatus,
    ib. et n. positusque a parentibus in Catechumenorum gradu, 81, 97.
    Stomachi pressu repente correptus, pene moriturus baptismum pie
    instanterque flagitat, 10, 73. reparata valetudine baptismus differtur,
    ib.

    Datur in scholam ut discat litteras, 8. puer coepit Deum rogare, ne in
    Schola vapularet, ib. qualem Dei notionem tunc habuerit, ib. satis pro
    aetate ingeniosus, ib. at amore lusus et spectatulorum avocatur a
    litterarum studio, 9. victoriae in certaminibus amans, ib, 11, 16.
    curiosus, ib. refugit litterarum rudimenta, ubi legere scribere et
    numerare discitur, 10, 11, 12. Latinas litteras, quas inter blandimenta
    nutricum didicerat (12.) adamat, Graecas odit, 11. quippe difficiles,
    12. Poeseos amantissimus, ib. 14. Ob progressum in litteris "_Bonae
    spei puer_" appellatur, 14. Ipsi in Scholis sese exercenti acclamatur
    prae multis coaetaneis et conlectoribus, 15. Litteraturae atque
    Oratoriae percipiendae caussa peregrinatur in vicina urbe Madauris, 20.

    _Adolescentia, aet. an._ xvi. 18 sqq.

    An. aet. xvi in paterna domo, intermissis ex necessitate domestica
    studiis, transigit, genio ac libidinibus indulgens, 20. Inter coetaneos
    minoris dedecoris pudet, 21, 29.

    Matris monitus pro muliebribus habet, 21. Numquam tamen in matrem
    contumeliosus aut verbo durus, 164. Quo consilio parens uterque uxorem
    ei dare nolebat, 21.

    Furtum nocturnum committit, 22.

    _Aet. an._ xvii-xxix. 27-81. 30.

    Studiorum caussa Carthaginem mittitur aet. an. xvii. 27, 30. Sub id
    tempus orbatur patre, ib.

    Prosequitur studia, matre et Romaniano (100, n.) sumtus
    suppeditantibus, 30. Studia ejus ad fora litigiosa tendebant, 29.

    In schola rhetoris major est, ib. A moribus protervis condiscipulorum
    qui Eversores dicebantur, abhorret, 71, 29. pudore tamen impudenti,
    quod talis non esset, ib.

    Amore capitur, 27. theatricis spectaculis, ib.

    In celebritate sollemnitatum sacrarum intra ecclesiae parietes grave
    quoddam facinus admittit, 29. Ob quod a Deo graviter verberatur, ib.

    Concubinam fovet, servatque ei thori fidem, 46. filium ex ipsa
    suscepit, 46. Adeodatum nomine, 154. (_Vide_ Adeodatus.) Adolescens
    potebat a Deo castitatem, sed cito exaudiri nolebat, 137.

    An. Aet. xix. Ciceronis Hortensio ad sapientiae studium incenditur, 30.
    cum tamen ibi Christi nomen requireret, (81, 31.) in Sanctas Scripturas
    animum intendit, 31. Has negligit ut indignas quas Tullianae dignitati
    comparet, ib.

    Categorias Aristotelis, et Liberalium artium libros annos natus ferme,
    xx. per sese intellexit, 60, 61, 62.

    In Manichaeorum haeresin incidit, 31. in ea per novennium sc. ab an.
    aet. xix ad xxviii persistit, 45, 43, 60, 31, n. Inducit alios in
    eumdem errorem, 45, 49, 92, 100, n.

    Ejus interim errores de Deo, 35, 59, 62. de Christo, 72, et n. de
    rationali et irrationali natura, 58. de terrae fructibus, 39, 40. de
    veteri Lege, 35. de sanctis Patribus, ib. 39. de natura mali, 35, 58.
    de peccati caussa, 106, 74, n. in cujus inquisitione torquetur, 35,
    107, 111.

    Convictum filii sui refugit Monnica detestans blasphemias ejus, 42. at
    de futura ejus resipiscentia per somnium, (42.) perque episcopi
    cujusdam responsum, (44.) admonita, mensa domoque rursus excipit, 42.
    matris somnium alio detorquens, cita ejus responsione magis quam ipso
    somnio commovetur, ib.

    Rhetoricam docet, 46. primum Thagastae, 46, 52, 49. tum Carthagine, 52.
    quo impatientia doloris ex amici cujusdam sui morte, (50.) migraverat,
    ib.

    Aruspicem sibi palmam in litterario certamine promittentem detestatur,
    46. At consulere solet Mathematicos, 47. a quibus avocare ipsum frustra
    nititur Vindicianus senex, 48. et Nebridius, ib. Sed istud divinationis
    genus vanum esse demum intelligit audita narratione Firmini, 109. et
    prorsus rejicit, 108.

    Libros _de Pulchro et Apto_ duos aut tres scribit, 57. cir. ann. aet.
    xxvi, aut xxvii, 60. quos Hierio Romanae urbis oratori nuncupat, 57.

    Movetur Helpidii disputatione contra Manichaeos apud Carthaginem, 77,
    necnon Nebridii contra eosdem argumento, 105.

    Cir. an. aet. xxix. a Manichaeis alienari incipit, comperta Fausti
    imperitia, 69, 70, 75. non tamen omnino recedit, 75. Nondum enim
    intelligens quae sit fides Catholica, 76. desperat in Ecclesia posse
    inveniri verum, 79, 76. et ad philosophiam Scepticam propensus est, 75,
    80, 81, n. {310}

    Pertaesus licentiae scholarium Carthaginensium Romam navigat, 70, 71.
    invita et decepta matre, 71, 72.

    Romae febri correptus in domo cujusdam Manichaei, (74.) periculose
    laborat, 72. non jam ut antea, (10.) Baptismum flagitat, sed demens
    irridet, 73. Convalescit, 74.

    Familiariter versatur cum Manichaeis tam Electis quam Auditoribus, ib.

    Rhetoricam ibi docet, 78.

    Mediolanum mittitur a Symmacho urbis praefecto Rhetoricae docendae
    caussa, 79.

    Benigne excipitur ab Ambrosio, ib. cujus amore capitur, ib. et facundia
    delectatur, ib. Audita unius atque alterius loci Scripturae
    tractatione, cognoscit fidem Catholicam defendi posse contra
    Manichaeos, 80, 85. Quos demum relinquendos decernit, ib. Sed adhuc de
    omnibus dubitans, Catechumenus in Ecclesia catholica esse statuit,
    donec aliquid certi eluceat, 81.

    _Aet. an._ xxx. 96.

    Aug. nec Manichaeus est, nec Catholicus, 82. Ecclesiae doctrinam magis,
    magisque intelligit, concionante Ambrosio, 86. Necessitatem fidei, et
    Scripturarum auctoritatem agnoscit, 87-89.

    Inhiat adhuc honoribus, lucris, conjugio, 90.

    Ambitionis et cupiditatum vanitatem edocetur, viso mendico prae vino
    jocante et laetante, ib.

    Panegyrim conscribit in laudem Imperatoris, ib. forte Valentiniani
    minoris, ib. n.

    Anxius est de vitae ratione ineunda, 97. Conversionem de die in diem
    differt, 98.

    Eum ab ineundo conjugio revocare conatur Alypius, 98. uxor ei
    quaeritur, 99. quo conjugatus baptizetur, ib. Concubina in Africam
    redire permissa, aliam ipse procurat, 101.

    A gurgite carnalium voluptatum metu mortis et futuri judicii
    revocabatur, qui metus ab ejus pectore nunquam recessit, 101.

    De vita communi agenda, cum amicis deliberat, 100. ejus ratio, ib.
    consilium abjicitur, 101.

    _Aet. an._ xxxi. 103.

    Ignorantiae tenebris involutus errat adhuc circa Dei naturam, 103.
    Verum contemplatione gradatim assurgens pervenit demum ad ID QUOD EST;
    sed figere aciem non valet, 119. Credit in Christum stabili fide, sed
    informi, 111, 108, et erronea, ib. cum Photinianis quippe fere
    consentiens, 121.

    Platonicorum librorum lectione ad inveniendam veritatem adjuvatur, 112,
    122. Ex quibus peritior quidem, sed inflatior evadit, 121.

    Transit ad Scripturam S. maximeque ad Apostolum Paulum, ib. cujus
    lectione mirum in modum proficit, 123.

    _Aet. an._ xxxii. 136.

    Displicet agere in saeculo, 126. Amore tamen feminae detinetur, ib. Vis
    malae consuetudinis in eum, 132. Ligatus non ferro alieno, sed sua
    ferrea voluntate, ib.

    Simplicianum adit, 126. movetur et angitur audita ab ipso conversione
    Victorini, 131. et vita Antonii, narrante Pontitiano, 134, 143. necnon
    conversione duorum 'Agentium in rebus,' 136.

    Secedit in hortum, sequente ipsum Alypio, 138. Spiritus et carnis in eo
    luctamina, 141. Nec plene volebat, nec plene nolebat converti, ideo
    secum contendebat, 139. Plus in eo valebat deterius inolitum, quam
    melius insolitum, 141.

    Ab Alypio paululum secedit, et sub ficu se sternens, vim lachrymarum
    profundit, ac Dei misericordiam deprecatur, 142. Vocis admonitu legit
    Apostolum, (Rom. 13, 13. 14.) et totus convertitur, 143. Indicat matri,
    144. Caelibem vitam amplectitur, abjecta omni spe saeculi, ib.

    Deserere professionem rhetorices usque ad vindemiales ferias differt,
    146. quam paucissimorum dierum dilationem excusat, ib. quamquam haud
    culpa vacasse non diffitetur, 147.

    Munus docendi tandem deserit, 149. cogente quidem dolore pectoris, 147.
    sed magis alliciente desiderio vacandi Deo, ib. et n.

    Feriarum vindemialium tempore (i.e. cir. fin. mensis Aug. vel init.
    Sept. A.D. 386.) in Verecundi villam Cassiciacum secedit cum suis, 149.

    Ambrosium per litteras consulit quid potissimum de Scripturis sibi
    legendum sit, ut ad baptismum se digne comparet, 153. Isaiam legere
    jubetur, ib.

    Libros aliquot ibi conscribit, et ad Nebridium epistolas, 149, 150.

    _Aet. an._ xxxiii.

    Recitatione psalmorum vehementer afficitur, Catechumenus in villa cum
    Catechumeno Alypio feriatus, 150.

    Psalmum quartum meditatur adversus Manichaeos pie excandescens, 150
    sqq.

    Dolore dentium acerrimo cruciatur, 153. Orat cum suis et dolor fugit,
    ib. {311}

    Mediolanum revertitur nomen daturus inter baptizandos, 164.

    Baptizatur (ab Ambrosio, 154, n.) cum Alypio et Adeodato, ib. Gaudium
    spiritale post baptismum, fugiente omni sollicitudine anteactae vitae,
    155. Lachrymae ejus et motus pietatis ad hymnos et cantica Ecclesiae,
    ib.

    Reditum in Africam cum suis suscipit, 157.

    Apud Ostia Tiberina cum matre colloquitur de vita aeterna, atque in
    ejus contemplationem ambo rapiuntur, 161 sq. Vilescit mundus cum
    delectationibus suis, ib.

    Hinc elapsis vix quinque diebus matre orbatur, 165. Mortem ejus luget,
    ib. sq. Funus pro sollemni more celebratum prosequitur absque
    lachrymis, 165. Orat pro ejus salute, 166 sq. 165.

    _Aet. an._ xxxiv.

    Librum "_de Magistro_" cum Adeodato annos xvi nato componit, 154.

    _Aet. an._ xlvi. _&c._

    Libros _Confessionum_ A.D. circiter CCCC. edit. jampridem episcopus. 1,
    n.

    Mores ejus per id tempus, quo libros _Confessionum_ scribit, quinam
    sint, 169 sqq. Amor ejus in Deum vehemens, 171 sq. Deliciae ipsius
    occupari Dei memoria, 165. Spes ejus nonnisi in magna valde
    misericordia Dei, 187. Ut se habet ad tentationes libidinis carnalis,
    188 sq. Ad tentationes gulae, 189 sq. Ebriosus nunquam fuit, 190. Ut se
    gerit ad odorum, illecebras, 191 sq. Ad voluptates aurium, 192 sq. Ad
    illecebras oculorum, 193 sq. Ut se habet ad secundum tentationis genus,
    quod est curiositatis, 194 sqq. Incitatur a diabolo ut signum aliquod a
    Deo petat, 196. Item quomodo se gerit ad tertium genus, superbiae, 197.
    ad humanas laudes, 198.

    Ab actionibus necessitatis quantum relaxari potest, ad Dei
    contemplationem refugit, 201. Secessum in solitudinem aliquando animo
    agitans prohibetur a Deo, ut non sibi soli, sed aliis vivat, 203.
    Castae ejus deliciae Scripturae divinae, 206. Si quid tempus liberum
    habet, in illis totum impendit, ib.

Aulae favor res fragilis, 135. Aulici per multa pericula perveniunt ad
    grandius periculum. ib.

Aurium voluptas, 192.

Aurum ex Aegypto ab Israelitis ablatum veritatem adumbrat, 114, et n.

                              B.

Balneum ideo dictum quia anxietatem pellit ex animo, 165.

Baptismus, dicitur sacramentum salutare; mundatio, sanatio, 10. aqua
    gratiae, 71. salutis, 166. Dei gratia, 126. medicina, 73. vid. et 147,
    153, 155. Male differtur Augustino, 10. et pluribus aliis, quo securius
    interim peccarent, ib.

Baptismus in nomine sanctae Trinitatis datur, 256. Homo spiritalis judicare
    potest de sollemnitate sacramentorum; sive baptismi, sive mysterii in
    quo ille piscis (id est Christus) exhibetur, 269. Fidei professio de
    loco eminentiori coram fidelibus memoriter fieri Romae consueverat a
    baptizandis, 128, n.

Baptismi effectus, 154, 169, 50. Sine eo non intratur in regnum coelorum,
    265. Augustini amicus, nesciens baptizatus, mirum in modum animo
    mutatus est, 50. Baptismum Manichaei pro nihilo habuerunt, 49, n. Post
    baptismum, major et periculosior est delictorum reatus, 18. Baptizati
    audiebant fideles, 20, 160, 134.

Barbarismi vel solaecismi magis homines pudet quam vitii, 15.

Beatitudo est gaudium de veritate, 184. Est gaudere de Deo, ad Deum,
    propter Deum, 184. Est inhaerere Deo, 186, 66, 231. Est Deus ipse, 184,
    253. In hoc mundo non reperitur, 55.

Beatitudinem omnes appetunt, 184, 182. Multi eam adipisci non tantum
    volunt, quantum sat est ut valeant, 184.

Benedictio hominibus, avibus, et piscibus tantum a Deo impertita, quare,
    270.

Bona sunt omnia, 116. licet comparatione Dei non sint bona, 208. Deus bonus
    omnia bona fecit, ib. Bona nostra instituta et dona Dei sunt; mala vero
    nostra, delicta nostra sunt et judicia Dei, 170, et n. Nil prodest bona
    res non utenti bene, 61.

                              C.

Caecitas hominum de caecitate gloriantium, 29. Caecitates poenales spargit
    Deus super illicitas cupiditates, 16.

'Caeli et terrae' nomine intelligitur omnis creatura, 212. Spiritales et
    carnales Ecclesiae, 256. Caelum caeli est caelum quod non cernimus,
    226. Angeli, 228 sq. Caelum indocti rapiunt, 137.

Cantus est sonus speciosus, 246. Cantus ecclesiasticus instituitur
    Mediolani a S. Ambrosio, 155. Ejus melodiae utilitas magna, 193, ib. Ea
    mirum in modum afficitur Aug^s. 192. Delectatio carnis etiam in divino
    cantu cavenda, ib. Peccatur cum cantus amplius delectat quam res, ib.
    193.
{312}

Caritatis sublevatione et Spiritu sanctitatis emergunt homines, merguntur
    pondere cupiditatis et terrenis affectibus, 253. Ad caritatem pertinent
    omnia quae scripsit Moyses, 243.

Carthaginensium scholarium foeda et intemperans licentia, 71.

"Cassiciacum," Rus Verecundi, ubi parabat se Augustinus ad baptismum
    suscipiendum, 148.

Castitas est Dei donum, 98. Castus dormientis affectus, 189.

Catechumeni, 9, n. 20, 81, 49, n. 128, 150, 154, et n. &c.

Categoriae decem Aristotelis, 60.

Catilina haud gratis malus, 23.

Certitudo non eadem in omnibus quaerenda est, 87.

CHRISTI nomen, Augustino ab infantia inditum, quam salutare fuerit, 81, 31,
    86.

CHRISTI de adventu in carne ad nos, 119.

CHRISTUS verax est _mediator_, mortalis cum hominibus, justus cum Deo, 202.
    In quantum homo, in tantum mediator; in quantum autem Verbum, non
    medius,  quia aequalis Deo, ib. Christus unica ad salutem via, 119.
    Sanguis ejus pretium nostrum quod bibebat et erogabat Aug. 203. Non
    aliquis ei refundet innocentem sanguinem, non ei restituet pretium, quo
    nos emit, ut nos auferat ei, 167.

CHRISTUS _victor_ et _victima_, _sacerdos_ et _sacrificium_, 203. Ex altari
    dispensatur victima sancta, qua deletum est '_chirographum quod erat
    contrarium nobis_,' 167.

CHRISTUS vere Magister bonus, quia Deus, 210. Verbum Dei parum erat si
    loquendo praeciperet, nisi et faciendo praeiret, 170.

CHRISTUS dictis, factis, morte, vita, descensu, adscensu, clamat ut
    redeamus ad cor, et inveniamus eum, 56. Infirmitas Christi magistra
    humilitatis, 119, 202. Antiqui sancti per fidem futurae passionis
    Christi salvi facti sunt, ib.

Christiani temporibus Juliani lege data prohibiti sunt docere litteraturam
    et oratoriam, 132.

Ciborum neccesitas calamitas est, et deliciae vocantur, 189. Alimenta
    sumenda tamquam medicamenta, ib. Quod saluti satis est delectationi
    parum est, ib. In cibo insidiatur laqueus concupiscentiae, et adjungit
    sese, tamquam pedissequa, periculosa jucunditas, ib. Magnus ille est
    qui in cibo non rapitur aliquantulum extra metas necessitatis, 191. De
    ciborum abstinentia non gloriandum, 190. Non immunditia obsonii
    timenda, sed cupiditatis, 191. Noe omne carnis genus, quod cibo esset
    usui, manducare permissum, ib. Joannes locustis in escam cedentibus non
    fuit pollutus, ib. Cibi non polluunt, ib. Cibus Aegyptius, 114, ib.
    Animus inde pascitur unde laetatur, 274.

Ciceronis linguam omnes mirantur, pectus non ita, 30. Hortensius Ciceronis,
    ib. Judicium ejus de Homeri figmentis, (Tusc. Disp. i. c. 26.) 13.

Cogitari proprie dicitur quod in animo colligitur, id est cogitur, 176.

Cognitio Dei. Sensu corporeo non cognoscitur, 173. Non invenitur a superbis
    etiam doctis, 65, 66. Creaturae ducunt ad cognitionem Dei, 172, 63, et
    n. Infelix homo qui scit alia et Deum nescit; beatus autem qui Deum
    scit, etsi alia nesciat, 66.

Cognitio sui. Homo sibi ipsi incognitus, 175, 171.

Colimus Deum non sic quasi terram, 249.

Comes largitionum Italicianarum, 95.

'Competentes.' Nomen Catechumenis datum, cum ad percipiendum Baptismum sua
    nomina jam professi fuerant, 154, n.

Confiteri Deo quid sit, 168. Cur confitemur Deo omnia scienti, 205, 168,
    18, 63. Magni fructus hujuscemodi confessionum, ib. 168 sqq. Nihil
    propius auribus Dei quam cor confitens et vita ex fide, 20.

CONFESSIONUM libri scripti circa an. CCCC. 1, n.

Conscientiae abyssus nuda oculis Dei, 168. Conscientiae legem ne ipsa
    quidem delet iniquitas, 21.

Consortium simul peccantium delectat, 26.

Consulentibus consultisque nescientibus occulto instinctu agit Deus, ut dum
    quisque consulit, hoc audiat quod oportet eum audire occultis meritis
    animarum, 111. Amicorum secularium lingua piis velut consulendo
    contradicit, et sicut cibum assolet, amando consumit, 146.

Consuetudinis violentia, 132, 13, 188. Est velut catena, 132. Fit
    necessitas dum ei non resistitur, ib. Gradus varii quibus ad eam
    necessitatem devenitur, ib. Consuetudinis sarcina degravat, 201.
    Consuetudo humana non excusat quod per Legem Dei aeternam non licet,
    71.

Continentia est donum Dei et datur petenti, 98. Continentiam Deus jubet et
    dat, 187. Per continentiam colligimur ad unum Deum a quo in multa
    defluximus, 187. Continentiae casta dignitas, serena, non dissolute
    hilaris, 142. Continentia non est sterilis, sed fecunda de Domino Deo
    marito, ib.

Contritiones cordis vox magna ad Dei misericordiam, 111.
{313}

Conversio ad Deum. In conversione peccatorum Deus et Angeli magis gaudent,
    129. In conversione nobilium quare plus laetandum, 131.

Copia omnis quae Deus non est, egestas est, 254.

Cor figendum in Deo aeterno ut stet, 212, 65. Cordis puri vitales deliciae
    Deus, 266. Cor volitans in praeteritis et futuris rerum motibus adhuc
    vanum est, 212. Cor clausum non excludit oculum Dei, 63. Cordis hominum
    duritia manum Dei non repellit, ib.

Corpori non hoc est esse quod pulchrum esse, 250.

Creatio coeli et terrae, 226. Ejus allegorica expositio, 278. Varie
    intelligitur quod Scriptura dicit de Creatione rerum, 236 sq. Quomodo
    respondendum quaerenti 'Quid faciebat Deus ante coeli et terrae
    creationem'? 212. Ex nihilo Deus fecit omnia, 209, 278.

Creatura duplex carens tempore, 231.

Creaturarum per gradus ascenditur ad Dei cognitionem, 172, 119, 161, 63.
    clamant "_Ipse fecit nos_;" clamor earum est species earum, 172, 208.

Creaturas omnes bonas esse adversus Manichaeos, 117, 118.

Credere. Catholica doctrina quaedam credi jubet, quae non demonstrantur,
    87.

Critica medicis, quae aliis accessio dicitur, 83.

Cunae nutritoriae, 214.

Cupiditas triplex, voluptatis, dominationis, et cognitionis, 187, et
    n.-201. Merguntur homines pondere cupiditatis et terrenis affectibus,
    et emergunt caritatis sublevatione et spiritu sanctitatis, 253.

Curiositas libera, magis ad discendum potest quam meticulosa neccesitas,
    13.

Curiositatis de vitio, 194 sqq. Quare concupiscentia oculorum designetur,
    195. Homines curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam, desidiosum
    ad corrigendam suam, 169.

Cursus publicus, 79, n.

Cypriani martyris Memoria non procul a mari, 71.

                              D.

Daemonibus non uno modo sacrificatur a peccatoribus, 15.

Daemones, tanquam redeundi ad Deum mediatores, infeliciter coluerunt
    nonnulli, 202.

Danae, 14.

Debitor fit promissionibus suis Deus, 74.

Decalogus, 'psalterium decem chordarum,' 37, et n.

Defectus solis et lunae a philosophis accurate praenuntiati, 65.

Defunctorum corpore memoria ad altare fieri solita, 167. Quod pro se
    postulat Monnica, 163. Pro patre suo Patricio, et matre Monnica
    defunctis, vult orari ad altare Aug. 167. ac ipsemet orat, ib.
    Sacrificium pro defunctis offerri solitum, posito juxta sepulchrum
    cadavere, 165.

Demonstratio non in omnibus postulanda, 87.

DEUS Una Trinitas, et Trina Unitas, 228.

DEUS _essentia sua_ idipsum est summe esse et summe vivere, 5. Incorporeus
    est, 115, 61, 35.

DEI _unitas_, omnium modus, 7.

DEI attributa summatim describuntur, 2, 3, 5, et n. Sunt inexplicabilia, 3.
    Non est quo ab eo omnimodo recedatur, omne enim peccatum eum perverse
    imitatur, 24.

DEI hodiernus dies _aeternitas_ est, 213, 5. Superat omnia futura, ib.
    Praecedit omnia praeterita, ib. Nescit tempora, ib. Deus ante omne quod
    vel ante dici potest, 5, 213. Semper vivit et nihil moritur in eo, 4.

DEUS _bonum_ nullo indigens bono, 280, 249. Sua beatitudo ipse est, 251. Ex
    plenitudine bonitatis ejus subsistit creatura, 249. Apud Deum vivit
    semper bonum nostrum, et quia inde aversi sumus, perversi sumus, 62.
    Ipse puri cordis vitales deliciae, 266. Neminem deserit nisi deseratur,
    54, 53.

DEI _cognitio_. Fit sine variatione notitiae, 225. Solus Deus novit sicut
    omnino est, 260.

DEUS _creator_ fecit coelum et terram sine distentione actionis suae, 225.
    creatorem Deum esse omnis naturae indicant vel peccantes perverse
    imitando, 24. Non nova voluntate creavit mundum, 233. Descriptio
    compendiaria operum Dei, 277.

DEUS _immensus_, ubique est, 64. Ubique totus et nusquam locorum, 86, 2. In
    interiori nostro quaerendus, 115, 34, 173. Falsa de immensitate Dei
    imaginatio Aug^i. adhuc Manichaei, 107, 104. Dei praesentia in rebus
    caussa est cur sint, 2. Iniqui praesentiam Dei non effugiunt, 64.

DEUS _immutabilis_, 8. In eo nullus novus motus, 211, 233. Scit et vult
    immutabiliter, 260, 256. Non est alias aliud, nec alias aliter, sed
    idipsum et
{314}
idipsum, 228. Apud eum rerum omnium instabilium stant caussae immutabiles,
    et mutabilium immutabiles manent origines, et irrationabilium et
    temporalium sempiternae vivunt rationes, 5.

DEUS _incomprehensibilis_, 2. Quid sit invocare Deum, 1, 2.

DEI _misericordia_ etiam sanctis necessaria, 25. Deus est dulcis pater
    donans munera, dulcior condonans peccata, 15. percutit ut sanet, et
    occidit nos ne moriamur, 19.

DEUS _peccatorum ordinator_, 9, et n.

DEI _potentia et Dei voluntas_ Deus ipse est, 107. Deus nullum habet
    dominum, 197. Sine typho dominatur, ib.

DEUS _promissionibus_ suis fit debitor, 74.

DEI _providentia_ omnibus bene utitur, etiam errore hominum, 11. nequitia
    peccatorum, 158. Sic curat unumquemque nostrum tanquam solum curet, et
    sic omnes, tamquam singulos, 42.

DEI _pulcritudo_. Ab ea omnis pulcritudo, 194. sua pulchritudo et sua
    magnitudo Deus ipse est, 61.

DEUS semper _quietus_, sua quies ipse est, 280. Semper operatur et semper
    quiescit, 279. Animae nulla quies nisi in Deo, 55. Quaerenti quid
    faciebat Deus ante coelum et terram, quid responsi reddatur, 212.

DEUS misericorditer _saevit_, amaritudine aspergens illicitas jocunditates,
    19, 13, 27. Infatigabili lege spargit poenales caecitates super
    illicitas cupiditates, 16. Peccator a Deo leni et bono fugiens, in Deum
    justum et severum incurrit, 64, 53.

DEI _scientia_. Scientia nostra scientiae Dei comparata, ignorantia est,
    208.

DEUS est _Veritas aeterna_, quae grandium est cibus, 115. Veritas super
    omnia praesidens, 201. cum mendacio Deus non possidetur, ib.

DEUS _summa vita est_. Ipsi esse et vivere non aliud atque aliud est, 5.
    Est vita animarum et vita vitarum, 33, 173.

DEI _voluntas_ et Dei _potentia_ Deus ipse est, 107, 212. Non est creatura,
    211. Semel simul et semper vult omnia quae vult, 233. Non nova
    voluntate Deus creavit mundum, 211. Optimus minister Dei est, qui non
    magis intuetur hoc a Deo audire quod ipse voluerit, sed potius hoc
    velle quod a Deo audierit, 186.

Didonis mortem se flevisse defiet Aug. 11.

Dies nunc dicitur mora solis super terram, nunc mora totius circuitus ejus
    ab oriente ad orientem, 219.

Dignationem sumere, 83.

Dilectio. _Vide_ Amor.

Discere, quid, 176, 8. Ad discendas linguas majorem vim habet libera
    curiositas, quam meticulosa necessitas, 13. Quae in rebus vanis saepe
    discunt pueri, in rebus non vanis tutius disci possunt, ib.

Discordiae quomodo sedandae, 160. maxime inter virum et uxorem, 159.

Divinationes Mathematicorum fallaces, 47, 48, 109.

Divitiae dicuntur copiosa inopia, 11. Omnis copia quae Deus non est egestas
    est, 254.

Dolor animi tempore lenitur, 52. nonnullus approbandus, nullus amandus, 28.
    non potest esse nisi in naturis bonis, 101, n. Animis nonnisi dolores
    extra Deum, 52, 53.

                              E.

Ecclesia figurata est per mundi creationem, 256. Parvuli in nido Ecclesiae
    plumescunt et alas caritatis alimento sanae fidei nutriunt, 62.
    Improbatio haereticorum facit eminere quid sentiat Ecclesia, 121.
    Ecclesia Manichaeorum ex Auditoribus et Electis constabat, 41, n.

Ecclesiam, bis in die, mane et vespere Monnica assidue veniebat, 73.

Electi Manichaeorum, 41, et n. 40, n. 45, et n. 74, et n.

Epicurus post mortem restare animae vitam, et tractus meritorum credere
    noluit, 101.

Epulae et synaxes ad Memorias Martyrum, 83.

Equulei et ungulae, 8.

Esau Aegyptio cibo vendidit primogenita, 114, et n.

Est vere id quod incommutabiliter manet, 116. Omnia vera sunt, in quantum
    sunt, 115. A Deo sunt omnia inquantumcunque sunt, 228.

Evae reliquiarium, 72.

Evangelici ministri debent esse forma fidelibus vivendo, 266.

Eucharistia dicitur Communicatio Dominici corporis, 84. Victima sancta,
    quae ex altari dispensatur, 167. Pretii nostri sacramentum, ib. Pretium
    nostrum, quod, "_manduco et bibo et erogo_," ait Aug. 203. Ad Memorias
    Martyrum celebrari solita, 84, 83, n.

Evodius patria Thagastensis, 156. Agens in rebus militans convertitur ad
    Deum, et ante Aug^m. baptizatur, ib. Aug^o. se socium in sancto
    proposito adjungit, et cum eo redit in Africam,
{315}
157. Psalmum cantat in obitu Monnicae, 164.

Evectio publica, 79, et n.

Eversores, 29, et n. 71, 78.

                              F.

Facinorum causae appetitus et metus, 23.

Falsitas non est quidquam, sed dicitur cum res putatur esse quod non est,
    118.

Faustus Manichaeorum episcopus eloquens imprimis, 64, et n. 68. sed parum
    doctus, 69. Multis laqueus mortis, 70, 64. Aug^o. salutis occasio est,
    70.

Feminae ad virum subjectio, 277, et n.

Feriae vindemiales, 146.

Fidei medicamenta manibus Dei confecta, 87. Sine fide nihil omnino in hac
    vita ageretur, 85. Ut nos per fidem passionis Christi praeteritae, ita
    antiqui sancti per fidem ejusdem passionis futurae salvi facti sunt,
    302.

Fidei professio in conspectu Ecclesiae reddi solita, 128, et n.

Fidelis in Ecclesia, 20, 134, n. 168, 147.

Filius ille minor, 15, 129.

Filios inter diei et filios noctis dividit solus Deus, 262. Filius Dei
    dicitur Verbum, Principium, Sapientia, Veritas, Virtus Dei, 211. Lumen
    verum, _Vide_, Christus et Verbum.

Firminus vir liberaliter institutus, 109. quam narrat Mathematicorum
    divinationem, ib.

Flagitium a Facinore distinguitur, 37, n. 59.

Flagitia, quae contra naturam sunt, ubique ac semper detestanda; quae
    contra mores hominum, pro morum diversitate vitanda, 36.

Fletus cur dulcis miseris, 50.

Frater Augustini Navigius, 162.

Furtum est contra naturae legem, 21. nullus enim fur furem aequo animo
    patitur, ib.

                              G.

Gaudere ad Deum, de Deo, propter Deum, ipsa est beata vita et non est
    altera, 184.

Gaudium majus molestia majori praeceditur, 130. Est gaudium quod non datur
    impiis, sed eis qui Deum gratis colunt, quorum gaudium Deus ipse est,
    184. Beata vita est gaudium de veritate, 184.

Geminorum constellatio discussa, 110.

Genese[Greek: o]s initium explicatur in tribus postremis libris
    "_Confessionum_," 205 sqq.

Genethliacorum libris deditus Aug. monetur a Vindiciano ut eos abjiceret,
    48.

Gervasii et Protasii martyrum corpora deteguntur, 155.

Gestus sunt tanquam verba naturalia omnium gentium, 7.

Gloria ignominiosa honores saeculares, 11. Saepe homo de ipso vanae gloriae
    contemtu vanius gloriatur, 200.

Grammaticae leges studiose observantur, negliguntur praecepta Dei, 16.

Grammaticarum scholarum liminibus appensa vela quid significent, 12.

Gratiae deputandum quidquid mali non fecimus, 26. Gratia potens est omnis
    infirmus, qui per ipsam fit conscius infirmitatis suae, 169.

Gulae tentatio, 189.

                              H.

Haereses esse permittit Deus, ut emineat quid Ecclesia Dei sentiat, et quid
    habeat sana doctrina, 121. Prosunt Ecclesiae, et quomodo, ib.

Haeretici. Non cum iis disceptandum, sed pro iis orandum, 43.

Haruspicem contemnit Aug^o. qui victoriam suis sacramentis in theatrici
    carminis certamine promittebat, 46. Haruspices sacrificia daemoni
    offerebant, ib.

Helpidius apud Carthaginem contra Manichaeos disputat, 77.

Hierius Romanae urbis orator doctus, 57. Huic nuncupati ab Aug^o. libri
    "_de Pulcro et Apto_," ib.

Homerus poeta dulcissime vanus: hujus lectio Aug^o. puero amora, 12. Multa
    finxit, hominibus flagitiosis divina tribuendo, ne flagitia flagitia
    putarentur, et ut quisquis ea fecisset, non homines perditos, sed
    caelestes deos videretur imitatus, 14. Quid in ejus figmenta Tullius
    animadvertit, 13.

Hominem fecit Deus, non tamen in eo peccatum, 6.

Hominis creatio allogorice exponitur, 268. Ad Dei imaginem est factus, ib.

Homo spiritalis non judicat de sacra Scriptura, etiamsi aliquid ibi non
    luceat, 269. De his judicare dicitur, in quibus habet potestatem
    corrigendi, 270. Homo sine Deo nihil sibi est nisi Dux in praeceps, 46.
    Homo grande profundum, cujus capilli magis numerabiles sunt quam
    affectus, 57. Est aliquid hominis, quod nec ipse scit spiritus hominis,
    qui in ipso est,
{316}
171. Debet reformari vivendo secundum voluntatem Dei, 268. Homo gerit in se
    symbolum Trinitatis, scilicet esse, nosse, velle, 255, et n. Homines
    unde amantur, 53, diligendi humaniter, 52.

Hora fugitivis particulis agitatur, 216. Non est praesens tota, ib.

Horatii Carm. laudat Aug. 51.

Hortensius Ciceronis excitavit Augustinum ad ardorem philosophiae, 30, 136.

Humiles corde domus Dei excelsi, 225, 119.

Humilitas necessaria ut adscendamus ad Deum, 56, 65. Humilitatis signum in
    statura pueritiae a Christo probatum, 16.

Hymni et Psalmi, sub Ambrosio episcopo in ecclesia Mediolansi ut
    canerentur, institutum, 156.

Hippocrates, 48.

                              I.

Jacobi et Esavi constellationes, 110. Jacob filiis Joseph benedicens, 193.

Illusiones nocturnae, involuntariae licet, nihilominus poenitendae, 188.
    Perfecta illarum cessatio munus Dei, 189.

Imitatio perversa Dei in peccatis, 23, 24.

Inane, quid, 104. Qui differat a nihilo, ib.

Incarnatio Verbi, qua infantiae nostrae lactescit Sapientia Dei, 119. Totum
    hominem suscepit, 120. Apollinaristarum error, non esse in Christo
    animam aut mentem hominis, 121.

Incolumitatis suae cura homini innata, vestigium est secretissimae unitatis
    ex qua est, 17.

Ignorantia mater admirationis, 266.

Infantia peccatis obnoxia, 6, 7.

Infantilium membrorum imbecillitas innocens est non animus infantium, 6.

Inimicitias hominum nec excitare nec augere, parum est homini humano, nisi
    eas etiam exstinguere studuerit, 160. Horrendum malum inimicis iratis
    inimicorum iratorum dicta prodere, ib.

Iniqui apti sunt inferioribus creaturae partibus, quo dissimiliores Deo,
    apti autem superioribus fiunt, quo ei similiores, 118.

Iniquitas non est substantia, sed perversitas voluntatis detortae a summa
    substantia in infimam, 118. Iniquitatis capita pullulant principandi et
    sectandi et sentiendi libidine, 37.

Inordinatus animus omnis, Dei jussu, sua sibi poena est, 11.

Intelligendi celeritas et dispiciendi acumen est donum Dei, 61.

Invitus nemo bene facit, etiam si bonum est quod facit, 10.

Invocare Deum quid sit, 2. et n.

Johannis Baptistae mirabilis abstinentia, 191.

Josue voto sol stabat, sed tempus ibat, 220.

Isaac filios non agnoscendo benedicere, sed benedicendo agnoscere meruit,
    193.

Isaiam legere jussus Augustinus quo sese ad baptismum praepararet, 153.

Julianus Imperator lege data prohibet Christianos litteras docere, 132.

Juno, 14.

Jupiter tonans et adulterans cur a Poetis fictus, 14.

Justina Valentiniani minoris mater ab Arianis seducta persequitur
    Ambrosium, 155.

Justitia vera interior non ex consuetudine judicat sed ex lege Dei, 35. Nec
    varia nec mutabilis ipsa est, sed tempora quibus praesidet, 36.

Juventutis erudiendae modus improbatur, 15.

                              L.

Latina lingua in Africa vulgaris aetate Augustini, 12.

Laudat Deum universa creatura, 63, 209.

Laudari qui vult ab hominibus vituperante Deo, non defendetur ab hominibus
    Deo judicante, nec eripietur Deo damnante, 198. Laudibus hominum moveri
    debemus non propter nos sed propter proximum, 199.

Laudari etiam de Dei dono periculosum, 198. Laudatio comes bonae vitae, ib.
    Non male vivendum est ne laudemur, ib. 147.

Lex temporalis etiam a Deo data, 35. Legis factor homo debet esse non
    judex, 269. Lex peccati est violentia consuetudinis, 133.

Lex conscientiae, 21.

Libera voluntas caussa peccati, 106, 59, n. 60, n. quod Manichaei negabant,
    ib.

Libido triplex, 187-201. Violatur societas quae cum Deo nobis esse debet,
    cum natura, cujus ille auctor est, libidinis perversitate polluitur,
    36. Libidine obcaecatur animus, 21. Ex voluntate perversa libido, ex
    libidine consuetudo, ex consuetudine necessitas, 132.

Lignum crucis, 13, et n.

Litterarum primarum magistri, 11.

Longe a Dei vultu, in affectu tenebroso, 16. In regione dissimilitudinis,
    116.

Loqui unde puer discat, 7. Pauca sunt quae proprie loquimur, 218.
{317}

Lucta spiritus cum carne, 141, 137.

Ludi Circenses, 91, 135.

Luminaria dividentia inter noctem et diem allegorice, 262, sq.

Lux regina colorum, 193. Lux aeterna et incommutabilis, Deus, 260, 115.

                              M.

Madaura Africae urbs, Thagastae vicina. Aug. eo peregrinatur litteratura et
    oratoriae percipiendae gratiae, 20.

Magicae artes ex curiositatis vitio, 195, 202.

Magister non est qui docet hominem scientiam, nisi Deus, 68.

Magistri penulati, 13.

Malum non est nisi privatio boni, 116, 35. Non est substantia, ib. 52.
    Malum bifariam dictum culpa et poena, 106. Malum poena juste a Deo
    infligitur, ib.

Mandatorum observatio ex Dei dono, 187.

Manichaeos plures Roma occultabat, 76.

Manichaeus haeresiarcha errores suos litteris mandavit, 66. ejus libri
    pleni fabulis, 69, 75. Multa de astris imperitissime continebant, 66,
    67. Spiritum sanctum auctoritate plenaria personaliter in se esse
    dicebat, 67, et n.

Manichaeorum haeresis asserebat Deum esse corporum molem (quae maxima et
    prope sola causa erroris fuit), 76, 62, 39, n. 34, 47, n. 78. Malum
    quoque substantiam quandam, et molem tetram et deformem; sive crassam,
    quam terram, sive tenuem atque subtilem, quam mentem malignam per
    terram repentem, designabant, 76, 58, 74, n. 139. Has duas moles (Dei
    sc. et mali) ex adverso sibi constuebant, utramque quidem infinitam,
    sed malam angustius, bonam grandius, 76. Animas tam hominum quam
    pecorum de Dei esse substantia aiebant, et omnino partes Dei, 59, et n.
    139. Peccatorum originem non libero arbitrio voluntatis, sed
    substantiae malae naturae (carnis sc.) tribuebant, 59, n. 74, et n.
    105, 106, 117, 151. duasque naturas inter se confligere in homine
    dicebant quando caro in Spiritum concupiscit, 139, 140. A Deo caelos
    fabricatos, non tamen de suo sed ex alibi et aliunde creatis, 276.
    Carnes vero, et minutissima animalia, et quidquid radicibus terrae
    inhaeret, a mala mente gigni et formari, 276, 69, n. Herbas omnes atque
    arbores sentire, et laesas dolere dicebant, 39, et n. quippe quae
    particulas Dei praelio captas a gente tenebrarum, 105. (mala sc.
    natura) in se colligatas haberent, 40. quas quidem particulas
    'Electorum sanctorum,' dente ac ventre liberari, 41. Christum porro
    credebant tanquam de massa lucidissimae molis Dei porrectum ad nostram
    salutem, 76. neque vere in carne natum de Maria virgine, 77, 72. sed
    tantummodo in carnis phantasmate; in quo eum dicebant crucifixum, 72,
    et n. 76. Laudatos in Vet. Test. Patriarchas vituperabant, 35, 36, et
    n. Nov. Test. Scripturas falsatas esse dicebant, quum tamen ipsi
    incorrupta exemplaria nulla proferrent, 77, et n. In hanc haeresin
    prolapsus Aug. in ea per novennium volutatur, ab an. aet. xix usq. ad
    xxviii. 45, 43, 31, n.

Mare quid, 260. Mari comparatur genus humanum, vitio primi hominis profunde
    curiosum, procellose tumidum, et instabiliter fluidum, 265. Altera
    maris allegorica expositio, 260.

Martyrum Memoriae, Oratoria, 71, et n. 83. in iis non Martyribus, sed Deo
    Martyrum sacrificabant Christiani, vid. et 83, n.

Materia informis non est omnino nihil, 227. sed medium quid inter formatum
    et nihil, 228 sq. Conetur humana mens eam vel nosse ignorando, vel
    ignorare noscendo, 227. facta est ex nihilo, et ex hac omnia, 228 sq.

Mathematicorum divinationes, 47, 48, 109.

Matrimonii in officio regendi, et suscipiendorum liberorum conjugale decus,
    99. Tabulae matrimoniales, 159.

Medea volans, 34.

Mediator, oportebat ut haberet aliquid Deo simile, et aliquid simile
    hominibus. Christus verax mediator, diabolus mediator fallax, 202.

Melodiae utilitas in ecclesiastico cantu, 193. hac potius quam rebus allici
    peccatum est, 192.

Memoriae vis, 173, 180. Memoriam habent pecora et aves, ib.

Memoriae martyrum, 83, 71. Ad eas Dominici corporis communicatio celebrari
    solita, 84. Epulas illuc afferri vetat Ambrosius, 83.

Memoria Cypriani martyris non procul a mari, 71.

Mensura temporis, 223.

Merita vera hominum non sunt nisi Dei munera, 166, et n. 249, 157.

Metus et appetitus facinorum causae, 23.

Minister Dei optimus quis, 186. Ministris Ecclesiae subsidia corporis
    debentur, 272.

Miracula facta in translatione corporum
{318}
SS. Gervasii et Protasii, 155. Deus tentatur cum miracula flagitantur non
    ad salutem, sed ad experientiam, 195.

Misericordia, 28, et n. qualis sit vera, ib.

Misericordia Dei. Vae etiam laudabili vitae, si Deus remota misericordia
    eam discutiat, 166. Magnae sunt voces ad misericordiam Dei, tacitae
    contritiones animi, 111.

Modestia. Pulchrior est temperantia animi inscitiam suam confitentis quam
    scientia rerum, 70.

Molestias vitae tolerare jubet Deus, non amare, 187, 28.

Monasterium Mediolani plenum bonis fratribus, extra urbis moenia, sub
    Ambrosio nutritore, 135. Monasteriorum greges in Aegypto, 134, et n.

MONNICA.

    Monnica Patricii conjux, mater Aug^i. 167. quem et carne ut in hanc
    lucem temporalem, et corde ut in aeternam lucem nasceretur, parturivit,
    157. educata fuit pudice ac sobrie, 159. in domo fideli, bono membro
    Ecclesiae Christianae, ib. Non tam suae matris, quam decrepitae
    cujusdam famulae cura ad honestatem instituebatur, ib. immo disciplina
    et regimine Christi, eam in Dei timore jam tum erudientis, ib. Per
    Christum subdita parentibus, potius quam per parentes subdita Christo
    fuit, ib. Amore vini paulatim capta, sanatur insultatione ancillae cum
    ea litigantis, 158, 83.

    Patricio (cui soli nupta fuit, 167.) in matrimonium tradita, servivit
    ei veluti Domino, 159, 10. satagens eum Deo lucrari, 159. Ut sese
    gerebat in virum a fide ac moribus ipsius longe alienum, ib. In socrum
    adversus se irritatam malarum ancillarum susurris, ib. Erga matronas de
    maritis suis querelam moventes, ib. Erga dissidentes et discordes inter
    se anima, 160. Erga servos Dei, ib. Erga parentes, domumque suam, ib.

    Nutrivit filios, 162. toties eos parturiens, quoties a Deo deviare
    cernebat, ib. Aug^m. spiritu parturivit majori sollicitudine, quam
    carne pepererat, 73, 10. Hunc a primis annis in Catechumenorum gradu
    constituit, 9, 31. Cumque adhuc puer in repentino mortis periculo
    versaretur, curabat festinabunda ut sacramentis salutaribus initiaretur
    et ablueretur, 10. Eo tamen recreato, baptismum differendum duxit, ib.

    Aug^o. an. aet. xvi agente, Deus jam inchoaverat in ea templum suum et
    exordium sanctae habitationis suae, 20. Ex quo in Christo regenerata
    fuit, vitam fide et moribus praecipuam egit, 166. Aug^m. ut a
    fornicatione maximeque ab adulterio abhorreret cum ingenti
    sollicitudine admonebat; uxorem tamen dare nolebat, quo consilio, 21.
    Virum suum sub ipsius vitae finem ad Christi fidem adducit, 160. Quo
    viduata sumtus nihilominus (Romaniani ope, 100, n.) procurat Aug^o.
    tunc apud Carthaginem Rhetoricae studenti, 30. Hunc interea in
    Manichaeorum haeresin prolapsum luget, horis omnibus orationum suarum
    de eo ad Deum indesinenter plangit, 43. ejusque convictum aversatur,
    42. De futura ejus resipiscentia admonita per somnium, (ib.) perque
    responsum episcopi (43.) cujusdam, fieri non posse asserentis, "_ut
    filius istarum lachrymarum pereat_," (44.) mensa domoque rursus
    excipit, 42.

    Frequentabat eleemosynas, vidua casta et sobria, 73, 83. Obsequens et
    serviens sanctis, nullum diem praetermittebat oblationem ad altare Dei,
    ib. Bis in die, mane et vespere ad Ecclesiam venire solita, ut oraret
    vel verbum Dei audiret, ib.

    Aug^m. Romam ipsa invita et falsa navigantem lachrymis prosequitur, 72.
    pro eo Deum rursus deprecatur, ib. Paulo post conscensa nave, per
    marina discrimina nautas consolatur, de felici perventione divinitus
    certior facta, 82. Mediolanum veniens Aug^m. audito Ambrosio jam
    abalienatum a Manichaeis reperit, ib. De ejus futuro matrimonio
    revelationem a Deo expetit, sed frustra, 100. Ambrosium diligit ut
    Angelum Dei, 83. Ille in ejus laudem, viso Aug^o. saepe erumpebat,
    gratulans ipsi quod talem matrem haberet, 84. Apud Mediolanum vetanti
    Ambrosio, epulas ad Memorias Martyrum adferri, morem gerit
    libentissime, ib. Excubante Mediolanensi plebe in Ecclesia, vigiliarum
    primas tenet, 155. orationibus vivit, ib.

    Gaudium ejus de Aug^i. conversione, 144. Secedit cum illo in agrum
    Cassiciacum, 150. Aug^m. suscepto baptismate remeantem in Africam
    comitatur, 157. quocum apud Ostia Tiberina paullo ante obitum suum
    colloquitur de vita aeterna, 161. Rapiuntur ambo in aeternae sapientiae
    contemplationem, ib. Nulla jam re se delectari in hac vita profitetur,
    162. Unum fuisse propter quod hic aliquantum immorari cupiebat, ut
    Aug^m. Christianum Catholicum videret ante obitum, ib. Post dies cir.
    v. decumbit febribus, ib. de sepultura {319} corporis sui extra
    patriam, tandem nihil curat; sed tantum ut ejus ad Domini altare
    meminerint filii, ubi ubi fuerint, 163, 167. Alia ejus insignis
    sententia, 163. die ix aegritudinis, an. lvi aet. suae, xxxiii aet.
    Aug^i. migrat ex hac vita, ib. Ejus funus, 164 sq. Sacrificium pretii
    nostri pro ea offertur, jam juxta sepulchrum posito cadavere, priusquam
    deponatur, ut illic fieri solebat, 165. Ejus elogium, 159 sqq. 164 sq.

Moris humani flumen vix superandum, 13, et n.

Mores hominum. Quae contra mores hominum sunt flagitia pro morum
    diversitate vitanda sunt, 37.

Mors sibi ipse est qui male vivit, 230. Moritur qui Deum non videt, 3.
    Mortalitas testimonium peccati, 1.

Mortui, _vide_ Defuncti.

Mulier quae perdiderat drachmam, 129, 181. Aenigma Salomonis de muliere
    sedente super cellam in foribus, 34.

Mutantur coelum et terrae. Coelum et terra clamant quod facta sint quia
    mutantur, 208.

                              N.

Navigius Aug^i. frater morti Monnicae et ejus funeri interfuit, 162, et n.

NEBRIDIUS patria Carthagini vicina, 96. Aug^o. carissimus, adolescens valde
    bonus et valde castus, 48. mirabilis animae, 109. mitissimus, 133.
    Aug^m. ab astrologis consulendis revocare nititur, 48, 109. Argumentum
    ipsius clarum contra Manichaeos, 105. Mediolanum venit non ob aliud
    nisi ut cum Aug. in sapientiae studio vivat, 96. Beatae vitae
    inquisitor ardens, ib. Sub Verecundo Mediolanensi grammatico docet,
    133. Errans aliquando circa Incarnationis mysterium, postea fit
    Catholicus, 148. Deo servit in perfecta castitate apud suos in Africa,
    ib. Tota domus ejus per eum fit Christiana, ib. Moritur haud multo post
    Aug^i. baptismum, ib. vivit in sinu Abrahae, ib. Epistolae ad
    Nebridium, 150.

Necessitas consuetudine inducta, 132.

Nobilium conversio majoris laetitiae caussa est Ecclesiae, 131. Nobilitatis
    nomine superbos plus tenet diabolus, ib.

Nomen dare ad Baptismum, 154, et n.

Nubes praedicatores, coelum Scriptura, 260.

Nugae majorum vocantur negotia, 8.

                              O.

Obedire regibus generale pactum est societatis humanae, 37.

Oblatio altaris, 73.

Oblivionis memoria est, 179.

Oculi sensuum principes, 195. Oculorum voluptas, 193.

Odium in proximum cor gravius vastat, 15.

Opera Dei compendio narrantur, 277. Opera nostra bona ideo bona sunt quia
    Deus ea nobis donat, 166, et n. 157, 249.

Oratio pro mortuis ad altare, 163, 165, 167.

Oratoria i. q. Memoriae, 71, n.

Ordinare aliud, aliud creare, 9, n.

Orestes et Pylades, 51.

Otium malum, 20.

Ovidius in Trist. innuitur, 61.

                              P.

_Paracletus_, 31.

Pars turpis est, quae suo universo non congruit, 37.

_Patres S._ Vet. Testam. a Manichaeorum cavillationibus vindicat Aug. 35,
    36, 37, 39, et nn.

Patricius Aug. pater, tenuis municeps Thagastensis, 20. Animosior quam
    opulentior, ultra vires rei familiaris filio impendebat, quidquid etiam
    longe peregrinanti studiorum caussa opus erat, 20. Quamvis ira
    fervidus, nunquam cecidit Monnicam uxorem, 159. Fit Catechumenus Aug^o,
    an. fere xvi agente, 20. annoq. post, (30.) moritur fidelis, 160. Ejus
    mores, 159. Pro eo orari ad altare vult Augustinus, 167.

PAULUS Apostolus unde dictus Paulus, 131, et n. Miles castrorum coelestium,
    190. Ejus lingua volatilis, loquens mysteria, 273. Illum prae ceteris
    legit Aug. 122.

Paulus proconsul, per baptismum fit Regis Magni provincialis, 131.

Peccata ante baptismum vulgo parvi pendebant, 10. post baptismum delictorum
    reatus major et periculosior, ib.

Peccatum nihil est, 25. Admittituendum immoderata in haec infima
    inclinatione, summa bona deseruntur, 22, 230, et n. Dum non in Deo, sed
    in seipso et aliis creaturis voluptates, sublimitates, veritates homo
    quaerit, 17. Peccatum omne, perversa Dei imitatio, 23, 24.

Peccati caussa Deus non est, 205. peccatorum ordinator, tantum non creator,
    9, et n. Peccatum non committitur sine caussa, 22. Peccandi quaedam est
    necessitas, 132. Quomodo in eam descendatur, ib.
{320}
Peccatum daemoni est sacrificium, 15.

Peccati poenae: Obcaecatio, ib. Inquietudo animi, 63. Poena sua sibi est
    omnis inordinatus animus, 11, 241, n. Peccator Deum fugere non potest:
    sed invenit ubique Dei legem in poena sua, 53.

    Animae peccatrices Dei imperii ordinem non perturbant, 118, 63, et n.
    Peccatum Deo non nocet, 230, 63. nec nocere potest, 63, 38.

Peccatorum apud Deum confessio, spem excitat, 171.

Peccati lex est violentia consuetudinis, 133.

Peccatorum duae origines, 3, n.

Peccata alia contra naturam, alia contra mores, alia contra praecepta, 37,
    et n. Peccata proficientium, 38.

_Pelliceae tunicae_ mortalitatem significant, 120, et n. 259.

Penulati magistri, 13.

Perturbationes animi quatuor sunt, cupiditas, laetitia, metus et tristitia,
    178.

Petiliani malitia in Augustinum, 44, n.

Phantasmata. Luctae animae cum phantasmatibus praeclara descriptio, 32.

Philosophiae laus et defensio, in Hortensio Ciceronis, 30. Quomodo ad
    philosophiam accensus fuit Augustinus, ib.

Philosophi prae superbia Creatorem per creaturas non invenerunt, 66, 65.

Photinus, ejus falsitas, 121, et n. 72, n.

Picturae lascivae, 14.

Piis idem probatur, quod Deo placet, 276.

'Piscis de profundo levatus' manducatur in mensa parata in conspectu
    credentium, 266, et n. 269. Quid per 'pisces et cetos' significatur,
    274, 65, n.

Plani Mathematici, pietatis expertes, 47. et veritatis, 48, 108.

Platonicorum in libris quaedam Aug. legit consentanea doctrinae Christianae
    de divinitate Verbi aeterni, nihil tamen de Incarnati humilitate, 112,
    113. In iis etiam non invenit quod in sacris litteris reperit, nempe
    viam salutis, et doctrinam humilitatis, ib.

Poeseos vanitates noxiae, 13, 14.

Pontitianus Afer, in palatio militans, Christianus et valde pius, 134.
    Narrat Aug^o. Antonii Monachi vitam, 135, 143. et duorum Agentium in
    rebus conversionem, 135.

Praedicatores Evangelii nubes dicuntur, 260. Ipsis debentur necessaria, et
    quomodo, 272. Quomodo possunt gaudere de datis sibi beneficiis, ib.
    Transeunt ex hac vita in aliam vitam, scriptura vero sancta permanet,
    260.

Praesidatus, i. e. Praesidis munus, 98.

Praetorianum pretium, 96, et n.

"Preces pro mortuis" dogmati Eccl. Rom. de Purgatorio adversari quinam
    ostenderint, 165, n.

Principium. Quomodo intelligatur illud Geneseos, "_in principio Deus
    creavit, &c._" 210 sqq.

Prius aliquid dicitur aeternitate, tempore, electione, origine, 246.

Psalmorum cantus toto Christiano orbe celebris, 150, 156. Quando inductus
    Mediolani, 155. Cantantur Psalmi in funere defunctorum, 164. in
    Ecclesia, 192. De hocce cantu quid Athanasius senserit, 192. quid
    Augustinus, 193. Psalmi litterae de melle coeli melleae, 153.
    Explicatio Psalmi iv '_Cum invocarem_,' 150-152. Psalmorum vis et
    utilitas, 155, 150, 164, n.

Psalterium decem chordarum, decalogus, 37.

Puellae instituendae modus, 157 sq.

Pueri in rebus non vanis instituendi, 13.

Pueritiae vitia ad succedentes aetates transeunt, 6, 16.

Pulchritudo quid, et in quo consistat, 56. Pulchritudines exteriores a Dei
    pulchritudine veniunt, 194.

Pulchrum definitur, 58. _De Pulchro et Apto_ duo aut tres libros scribit
    Aug. 57.

Pylades et Orestes, 51.

                              Q.

Quaerere. Veritatem qui non pie quaerunt, non inveniunt, 66.

Quaestionum tria genera, an sit, quid sit, quale sit, 175.

Quies frustra quaeritur in creaturis fugacibus, 53, 54, 55. In Deo solo
    habetur, 1, 24. Ibi est locus quietis imperturbabilis, ubi non
    deseritur amor, si ipse non deserat, 54. Fecit nos Deus ad se, et
    inquietum est cor nostrum, donec in Deo requiescat, 1. Ostendit Deus
    quam magnam creaturam rationalem fecerit, cui nullo modo sufficit ad
    beatam requiem quidquid ipso minus est, 253. Ignavia quasi quietem
    appetit, quae vero quies certa praeter Dominum? 24. Quies est apud Deum
    valde, et vita imperturbabilis, 26. _Vid._ Requies.

                              R.

Rapere. Quomodo rapiat hominem Deus, 186, 118.

Regeneratio per Baptismum, 128, 166, 148.

Reliquiarium Evae, 72.
{321}

Reminiscentia quid, 181.

Requies animae solus est Deus, 102. Quomodo Deus requiescet in nobis
    sabbato aeternae vitae, 279. In iis requiescere dicitur Spiritus
    Sanctus, quos in se requiescere facit, 251. _Vid._ Quies.

Restituere pretium quo Christus nos emit, nemo valet, ut nos ei auferat,
    167.

Rex nova praecepta imponere potest subditis, 37.

Rhetorica dicitur victoriosa loquacitas, 46. illam docet Aug. 46. Thagaste,
    46, 52, 49. Carthagine, 52. Romae, 70, 78. Mediolani, 79. illius
    professionem deserit, 149.

Romana nobilitas idololatriae dedita, 127.

Romani scholastici magistros fraudare soliti, 78.

Romanianus Thagastensis. Alypii cognatus, Aug. ab ineunte aetate
    familiarissimus, 100, n. cui ad peregrina studia pergenti sumtum
    suppeditavit, ib. res ejus ampla, ib. Mediolanum ad Comitatum
    Imperatoris ob negotia venire compulsus est, docente ibi Augustino, ib.
    Vitae communi agendae multus instat, ib.

Romae Manichaei plures secreto habitabant, 76. verbis conceptis,
    retentisque memoriter, reddi solebat fidei confessio, ab iis qui
    accessuri erant ad gratiam Baptismi, 128, 9. offerri solebat pro
    mortuis sacrificium pretii nostri, jam juxta sepulcrum posito cadavere,
    165.

                              S.

Sacerdos Christus et sacrificium, victor et victima, 203.

Sacramenta. Cur iis egeamus, 265. Sacramenta Christi per totum orbem
    pervaserunt opera servorum Dei, 264. Deus in eorum ministris operatur,
    266. Sacramenta initiorum, 274, 10, 9, n. Homo spiritalis judicat
    desollemnitate Sacramentorum quibus initiamur et Eucharistiae, 269.
    Sacramenta Novi Test. dant salutem, sacramenta Vet. Test. promiserunt
    Salvatorem, 263, n. Vox "Sacramentum" per se positum, fere valet
    mysterium, 89, 120, 128, 142, 150, 196, 201.

Sacramentum salis, 9, et n.

Sacramentum corporis Christi. Piscis de profundo levatus manducatur in
    mensa parata in conspectu credentium, 266.

Sacrificium pretii nostri, pro mortuis offerri solitum posito juxta
    sepulchrum cadavere, 165. Sacrificium cogitationis et linguae, 206.

Saeculo non oportet conformari, sed imitari imitatores Christi, 267.

Sal in ecclesiis Occidentalibus Catechumenis gustandum, qua mente, datum,
    91, n. Sale est conditus, Aug. ab utero matris suae, 9.

Sallustius de Bell. Cat. 23.

Salutis via in Christo et Scripturis sanctis, 119 sq.

Sancti antiqui in Christum passurum crediderunt, 202. Vivunt in sinu
    Abrahae nostri memores, 149. Eorum corda sunt thuribula Dei, 170.
    Sanctorum Memoriae, 83, 71.

'Sancti' Manichaeorum, 45.

Sapientia est 'luminare majus firmamenti,' 262.

Scholasticorum apud Carthaginem licentia, 71. Romani erant modestiores, 78.
    qui magistrum tamen saepe fraudabant, ib.

Scientia est 'luminare minus,' sapientia 'luminare majus,' 262.

Scientia nostra scientiae Dei comparata ignorantia est, 208.

Scire--Deum qui scit, etiamsi alia nesciat, beatus, 66. _Vid._ Cognitio.

Scriptura Sacra est venerabilis stilus Spiritus Dei, 122. In ea Deus ipse
    loquitur, 248. Ejus divina auctoritas, 236, 89, 265. mira profunditas,
    232, 31. et simplicitas, 89, 31. quae magistra est humilitatis, ib.
    Aug^i. sunt castae deliciae, 206. omnibus saeculi deliciis suaviores,
    207. Scripturae summa est veritas, magnaque prae litteris profanis
    excellentia, 243.

    Variae ejus interpretationes simul possunt esse verae, 247, 248, 237.
    nec obest aliter quam alii senserint, sentire, modo vera sint quae
    existimamus, ib. 244. Dissensionum duo genera in Scripturis
    interpretandis, 241, n. quis sensus habendus sit excellentior, 248.
    regulae in ejus interpretatione adhibendae, 248, n.

    De ea nemo judicare debet, 269. Laus ejus et dignitas, 89, 31.
    Scrutanda est cum honore famulorum Dei qui eam dispensarunt, 247. In
    Ecclesiis legebatur, 73.

Securus nemo esse debet in hac vita, quae tota tentatio est, 192.

Sensus externi dicuntur fores carnis, 172. januae, 176. sunt nuntii per
    quos homo interior cognoscit, 172, 119. Sensuum delectatio, aeternae
    vitae jucunditati comparata, ne commemoratione quidem digna est, 161.

Serpentes boni, i. e. non perniciosi ad nocendum, sed astuti ad cavendum,
    267.
{322}

Severus, Ianius Mediolanensis, cui cum caecitas incidisset, tacto feretro
    Protasii et Gervasii martyrum, sudarioque inde oculis admoto, visum
    recepit, 156, et n.

Simplicianus, Mediolanensis ecclesiae presbyter, 125. tandem episcopus,
    126, n. ubi pl. de eo. Pater spiritalis Ambrosii, 126. Consulitur ab
    Augustino, ib. Victorinum, ut publice profiteatur fidem, instigat, 128.

Societas justa est, quae Deo servit, 39. Sodales mali malum grassans, 25,
    26, 21. Societatis humanae generale pactum est obedire regibus suis,
    37.

Solitudo poenitentiae aptissima, 203, 142.

Soni discrimen a cantu, 246.

Spectaculorum vanitas, 27, 91, 9. magno in honore, sub Aug^i. tempora, 9.

SPIRITUS SANCTUS dicitur Dei Donum, Munus, Ignis, Amor, Caritas, Pax,
    Gratia, Requies nostra, Locus noster, 254. Dicitur ea facere in nobis
    quae per eum facimus, 276. Solus superferri super aquas, quare, 254.
    Spiritus Sancti dona sideribus comparantur, 263.

Spiritus beati, domus Dei, 231. Coelum coeli dicuntur, ib.

Stellae solatia noctis sunt, 277.

Superbia, quomodo ab illa tentemur, 197. Superbia receditur a Deo, 64, 65,
    112, et n. 118, n.

Superbus suam amat sententiam defendere, non quia vera est, sed quia sua
    est, 242. Ejus casus unde, ib. a superbis Deus non invenitur, quamvis
    peritis, 65.

Superiores seu Praelati, quomodo gerere se debent, dum amantur, timentur,
    laudantur, ne in superbiae vitium cadant, 197. Timeri velle ab
    hominibus non propter Deum, foeda jactantia est, 197.

Surditas cordis ex tumultu vanitatis, 54.

Symbolum Apostolicum Catechumenis memoria tenendum tradebatur, 128, n. ab
    iis publice coram fidelibus recitabatur, ib. Romae vero de loco
    eminentiore, ib. literis id mandare prohibitum, ib.

Symmachus Praefectus Romae, 79. Aug^m. Mediolanum mittit profitendae
    rhetorices gratia, ib.

Synaxes in Africa ad memorias Martyrum, 83. Quare vetat illas fieri
    Ambrosius, ib. vid. 84, n.

                              T.

Temperantia animi suam inscitiam confitentis pulchrior est quam scientia
    rerum, 70.

Temporalium amor, nonnisi suavitate aeternorum expugnatur, 13, n. 145.

Tempus quid sit, difficilis quaestio, 213. implicatissimum aenigma, 218.
    Solis, lunae, et siderum motus non sunt tempora, 219.

Tempus non est corporis motus, 220. Sed quo metimur motum corporum, 220.
    Est distentio, ib. 221. sed cujus rei? num animi, ib. Temporis mensura,
    223. Quomodo tempus liceat metiri, 218. Tempus praeteritum, praesens,
    et futurum, 217. Tria proprie non sunt, ib. Differentiae temporis
    quomodo nominandae, ib. Praeteritum tempus, et futurum quomodo sit
    longum aut breve, 223. Nullum tempus sine creatura, 212, 225, et n.

Tenebrae quid, 227. 'Tenebrae super abyssum,' ib. 237. Tenebrarum antra
    quinque, 34. Tenebrarum gens ap. Manichaeos, 74, n. 105.

Tentationum tria genera, 188, n. 198, 201. quomodo adversus ea pugnaverit
    Aug. sc. voluptatem, (187-194.) curiositatem, (194-197.) superbiam,
    (197-201.) Quibus tentationibus resistere valemus, quibusve non
    valemus, nescimus, 171. maxime, donec tentemur, 192, et n. 198, et n.

Terentius poeta. In ejus Eun. iii. 5. invehitur Aug. 14. Cit. et 185.

Thagastense municipium Aug. patria, 20. ubi is docere coepit, 49.

Tobias caecus filio suo caritatis pede praeibat, 193.

Treveri, 135.

Trinitatis mysterium in Genesi insinuatur, 252, 268. Symbola Trinitatis in
    homine, 255, et n.

_Tunicae pelliceae_ mortalitatem significant, 120, et n. 259.

                              V.

Vela grammaticarum scholarum liminibus appensa quid significent, 12.

Ventos pascere, id est daemones, est, ferrando eis esse voluptati et
    derisui, 47.

Verbum Deus apud Deum, sempiterne dicitur, et eo sempiterne dicuntur omnia,
    210. Ipsum est principium et magister quo intus docemur omnem
    veritatem, ib. Verbum Dei in se permanet sine vetustate et innovat
    omnia, 161. fons est vitae aeternae, 267.

Verecundus Mediolanensis civis et grammaticus, Aug^o. ejusque sociis
    familiarissimus, 133. Nebridium adjutorem in docendi officio flagitat,
    ib. Aug^o. de saeculo fugienti cum sociis concedit rus
{323}
suum Cassiciacum, 148. Fit Christianus in extrema aegritudine, ib. Moritur
    agente Romae Aug^o. ib.

Veritas. Mentes nostrae non de veritate, sed secundum ipsam de caeteris
    judicant, 118. Veritas quae aeterna est et omnibus praeminet, ipse Deus
    est, 243. Aeterna veritas grandium cibus, qui non mutatur in eum a quo
    sumitur, sed e contra, 115. Beata vita nihil est aliud quam gaudium de
    veritate, 184.

Veritas communis est omnium, 242. Qui vult habere veritatem privatam,
    timeat ne ea privetur, ib. Cur 'veritas odium parit,' 185.

Veritatem homines amant lucentem, oderunt redarguentem, ib.

Verum quando dicitur, inspirante Deo dicitur, 272. Deus solus est doctor
    veri, 168, ib.

Victorinus rhetor urbis Romae, Latine vertit libros quosdam Platonicorum,
    127. Statuam in Romano foro meruit, ib. Legit S. Scripturam et libros
    Christianorum, 128. ac publice, a Simpliciano instigatus, profitetur
    fidem, 129. Scholam deserit ob legem Juliani, qua vetitum est
    Christianis docere litteras et oratoriam, 131. judicium Hieronymi et
    Gennadii de ejus scriptis, 127, n.

Videre. Aliter Deus, aliter homo videt creata, 279.

Vindemiales feriae, 146.

Vindicianus senex medicus, 48, 109. proconsul coronam agonisticam Aug^o.
    imposuerat, ib. quem ab Astrologorum naeniis frustra revocare satagit,
    ib.

Vindictae aviditas unde oriatur, 22.

Virgilius poeta, 11, 12, 14.

Visiones et responsa Monnicae data, 42, 43, 73, 82, 100.

Vitae hujus miseria, 186.

Ungulae et Equulei, 8.

Unus. Nihil est esse, quam unum esse, 17, n. Unitas Dei omnium modus, 7,
    250. Unitatem in quantum quinque adipiscitur intantum est, 17, n.
    Universum ex partibus pulchris constans, pulchrius longe est quam ipsae
    partes, 274. idque vi unitatis, 274, n.

Voluntates duae contrariae nonnumquam in homine, 132.

Voluntas vetus carnalis et nova spiritalis in Aug^o. ib. Voluntas fortis et
    integra, voluntas semi-saucia, voluntas parte assurgens, et cum alia
    parte cadente luctans, 138.

Voluptas carnis. Ab ea continentiam Deus jubet et dat, 187. Aug^i. pugna ne
    voluptatibus sensuum capiatur, ib. et sqq.

Uti. Non prodest bona res non utenti bene, 61.

Uxor prudens et Christiana describitur, 159 sqq. Uxor viro propter Deum
    serviens, Deo servit, 10.

FINIS.

       *       *       *       *       *

EXCUDEBAT W. BAXTER, OXONII.

       *       *       *       *       *


{324}

ERRATA.

  P. 6. _pro_ Job 25, 4. _leg._ 14, 4. e vers. vet.

  30. _pro_  librum quendam Ciceronis _leg._ quendam _cujusdam_ Cic.

  106. lin. 9. _pro_ aut _leg._ ac
      s. 5. antep. _pro_ infernum illum _leg._ illum infernum

  109. antep. _pro_ adnuntiatum _leg._ nuntiatum

  135. not. l. 1. _pro_ igna _leg._ signa

  146. _pro_ Ps. 119. _leg._ Ps. 129.

  156. not. f. l. 2. _pro_ sanctus _leg._ sanatus

  178. s. 22. 4 ab inf. _pro_ e sensibus _leg._ a sensibus

  204. not. col. 1. l. 7. ab inf. _pro_ damnari _leg._ damnavi

  217. _pro_ Ps. 128. _leg._ Ps. 138.

  231. s. 14. l. 2. _pro_ infirmarum _leg._ infimarum

  234. lin. 8. _pro_ sine initio facta _leg._ sine initio; facta
      s. 21. l. 2. _pro_ illum _leg._ illam

       *       *       *       *       *


NOTES

[1] De Haeresibus c. Comm. L. Danaei, 8vo. Oxon. 1631, et cum Vincentii
Lirinensis Commonitorio, Cantabr. 1687, 12mo.

[2] Vid. inf. p. 183.

[3] Indicem rerum itidem ex Indice Benedictino excerpsit Clericus junior
optimaeque spei J. A. Ashworth, A.B. Aedis Christi Capellanus, ita tamen ut
sanum ubique judicium exercuerit, pauca quaedam, minus recte posita,
correxerit, alia etiam de suo addiderit.

[4] Gen. 1, 1.

[5] Scripti anno circiter 400.

[6] Tam magnum quippe bonum est natura rationalis ut nullum sit bonum quo
beata sit nisi Deus. Aug. de Nat. boni, c. 7.

[7] Invocas quidquid amas: invocas quidquid in te vocas: invocas quidquid
vis ut veniat ad te. Aug. in Psal. 85.

[8] c. Manichaeos, vid, l. vii. c. 1. s. 2. et c. 5.

[9] Omnis homo qui spiritum suum sequitur superbus est, Aug. in Ps. 141, 4.
cum anima seipsa delectatur superba est; quia se pro summo habet, cum
superior sit Deus. Idem. ep. 55. s. 18. Versio vetus habet "montes" quos de
superbis exponit Aug. ad Ps. 96, 5. 143, 5. cf. ad Ps. 45, 4. 35, 7. Tract.
i. 3. in Joann. De Vers. vid. Sabatier. Bibl. Lat. ad loc.

[10] Duae sunt enim origines peccatorum; una spontanea cogitatione, alia
persuasione alterius; quo pertinere arbitror quod propheta dicit, Ab
occultis meis munda me, Domine, et ab _alienis_ parce servo tuo. Aug. de
Lib. Arb. l. iii. c. 10.

[11] Sic intelligamus Deum, si possumus, quantum possumus, sine qualitate
bonum; sine quantitate magnum; sine indigentia creatorem; sine situ
praesidentem; sine habitu omnia continentem; sine loco ubique totum; sine
tempore sempiternum; sine ulla sui mutatione mutabilia facientem, nihilque
patientem. Quisquis Deum ita cogitat, etsi nondum potest omni modo invenire
quid sit, pie tamen cavet, quantum potest, aliquid de eo sentire quod non
sit. Aug. de Trinit. l. v. c. 1.

[12] Multi clamant in tribulatione, et non exaudiuntur; sed ad salutem,
_non ad insipientiam_. Clamavit Paulus et auferretur ab eo stimulus carnis,
et non est exauditus ut auferretur, et dictum est ei: _Sufficit tibi gratia
mea, nam virtus in infirmitate perficitur_. Ergo non est exauditus; sed non
ad insipientiam, sed ad sapientiam. Aug. ad. loc.

[13] In Ps. 7. v. fin. Non dixit Fiant tenebrae et factae sunt tenebrae; et
tamen ipsas ordinavit.--Aliud fecit et ordinavit; aliud autem non fecit,
sed tamen etiam hoc ordinavit. Jam vero tenebris significari peccata &c. De
Civ. Dei, l. ii. c 17. Deus sicut naturarum bonarum optimus Creator, ita
malarum voluntatum justissimus ordinator. c. 20. sola lux placuit Creatori:
tenebrae autem angelicae etsi fuerant ordinandae, non tamen fuerant
approbandae. c. 21. nec mala voluntas, quia naturae ordinem servare noluit,
ideo justi Dei leges omnia bene ordinantis effugit. De Praedestin. Sanctor.
c. 16. Est in malorum potestate peccare. Ut autem peccando hoc vel hoc illa
malitia faciant, non est in eorum potestate sed Dei dividentis tenebras, et
ordinantis eas.

[14] Ut enim causa omnium morborum curaretur, id est superbia, descendit et
humilis factus est Filius Dei.... Superbia quippe facit voluntatem suam;
humilitas facit voluntatem Dei. Aug. tractat. 24. in Joann.

[15] In ecclesiis scilicet Occidentalibus sal Catechumenis gustandum
dederunt, quo animum incorruptum, sincerum, et sapientem, declararent,
qualis Christianorum esse deceret. vid. Liturgias Eccl. Occ. ap. Assem.
Codex Liturg. t. i. Aug. de Catechizandis rudib. c. 26. Concil. Carthag. i.
can. 5.

[16] Subjugemus nobis hanc _foeminam_ si viri sumus:--sequamur Christum
caput nostrum, ut et nos sequatur cui caput sumus. Aug. de vera relig. c.
41. vid. inf. l. xiii. c. 32.

[17] Recedere ab illo simplici et singulari bono, in istam multitudinem
voluptatum, in amorem saeculi corruptionemque terrenam, fornicari est a
Deo. Aug. Serm. 142. c. 2.

[18] Aeneid. vi. 456.

[19] Aeneid. ii.

[20] Non enim expugnatur in nobis temporalium amor nisi aliqua suavitate
aeternorum. Aug. de Musica, l. vi. c. 16.

[21] Quare crucifixus est? Quia lignum tibi humilitatis ejus necessarium
erat. Superbia enim tumueras, et longe ab illa patria projectus eras; et
fluctibus hujus saeculi interrupta est via, et qua transeatur ad patriam
non est, nisi ligno porteris. Ipse factus est via, et hoc per mare;--tu,
qui quomodo ipse ambulare in mari non potes, navi portare, ligno portare:
crede in crucifixum et poteris pervenire. Aug. in Joan. tract. ii. s. 4.

[22] Cicero, Tuscul. i. c. 26.

[23] In Eunucho, act. iii. scen. 5. cf. Aug. de Civ. Dei, l. ii. c. 7 sqq.

[24] Aeneid. i. 36-75.

[25] Nihil est esse, quam unum esse. Itaque in quantum quidque unitatem
adipiscitur, in tantum est. Unitatis est enim operatio convenientia et
concordia, qua sunt, in quantum sunt. Nam simplicia per se sunt, quia una
sunt; quae autem non sunt simplicia, concordia partium imitantur unitatem,
et in tantum sunt, in quantum assequuntur. Aug. de moribus Manich. c. 6.

[26] Ut enim in circulo quantumvis amplo unum est medium quo cuncta
convergunt, quod centrum geometrae vocant, et quamvis totius ambitus partes
innumerabiliter secari queant, nihil tamen est praeter illud unum, quo
caetera pariliter dimetiantur, et quod omnibus quasi quodam aequalitatis
jure dominetur. Hinc vero in quamlibet partem si egredi velis, eo
amittuntur omnia, quo in plurima pergitur. Sic animus a seipso fusus,
immensitate quadam diverberatur, et vera mendicitate conteritur, cum eum
natura sua cogit, ubique unum quaerere, et multitudo non sinit. Aug. l. i.
de Ordine, c. 2. vide inf. l. ix. c. 4. s. 10. et xii. c. 16. sub fin.

[27] Fingis enim est, facis, formas, plasmas--Formas, inquit, dolorem in
peccato, i.e. de dolore praeceptum nobis facis, ut ipse dolor praeceptum
sit nobis. Quomodo nobis dolor est praeceptum? Quando te flagellat qui pro
te mortuus est. Qui et istos filios sic voluisti exercere et erudire, sic
voluisti eis praecepta dare, ut non essent sine timore, ne amarent aliquid
aliud, et obliviscerentur te verum bonum suum. S. Aug. ad loc.

[28] Animum enim peccati arguimus, cum eum convincimus superioribus
desertis ad fruendum inferiora praeponere. Aug. de Lib. Arb. l. 3. c. 1.

[29] Sallust. de Bell. Catil. c. 9.

[30] Post hanc autem dispensationem justum veniet judicium; de quo ita
dicit, ut intelligamus unicuique homini supplicium fieri de peccato suo, et
ejus iniquitatem in poenam converti; ne putemus illam tranquillitatem et
ineffabile lumen Dei de se proferre unde peccata puniantur, sed ipsa
peccata sic ordinare, ut quae fuerunt delectamenta homini peccanti sint
instrumenta Domino punienti. Aug. in Ps. 7, 15.

[31] Nam et animae in ipsis peccatis suis nonnisi quamdam similitudinem
Dei, superba et praepostera, et ut ita dicam servili libertate sectantur.
Aug. de Trin. l. xi. c. 5. Ipsum etiam Deum Patrem peccantes imitantur
impia superbia, justi pia liberalitate c. Secundin. Manich. c. 10.

[32] Noli modicum diligere, quasi a quo tibi modicum dimissum est: sed
potius multum dilige a quo tibi multum tributum est. Si enim diligit, cui
donatum est ne redderet; quanto magis debet diligere, cui donatum est ut
haberet? Nam et quisquis ab initio pudicus permanet, ab illo regitur; et
quisquis ex impudico pudicus fit, ab illo corrigitur; et quisquis usque in
finem impudicus est, ab illo deseritur. Aug. de Sancta Virginitat. c. 42.

[33] Quippe ex eo misericordia dicitur quod _miserum_ faciat _cor_,
dolentis alieno malo. Aug. de Morib. Eccles. c. 27.

[34] Quid enim est detestabilius, et quod magis thesaurizet iram in die
irae, et revelationis justi judicii Dei, quam de malo alterius mala diaboli
similitudine laetari? Aug. de Catechiz. rud. c. 11. Et hoc fecit per infima
ministeria, quibus id agere voluptatis est, quos exterminatores et angelos
iracundiae, divinae Scripturae nominant, quamvis ipsi nesciant quid de se
agatur boni. His similes sunt homines, qui gaudent miseriis alienis, et
risus sibi ac ludicra spectacula exhibent, vel exhiberi volunt
"eversionibus" et erroribus aliorum. De Vera Relig. c. 40. Quis "eversori"
minari saltem audebat? [quo tempore Donatistae valuerunt] Ep. (ad Bonifac.)
185. c. 4. vid. et inf. l. v. c. 12.

[35] Nosti, Honorate, non aliam ob causam nos in tales homines incidisse,
nisi quod se dicebant terribili auctoritate separata, mera et simplici
ratione eos qui se audire vellent introductores ad Deum, et errore omni
liberaturos. Quid enim me aliud cogebat, annos fere novem, spreta religione
quae mihi puerulo a parentibus insita erat, homines illos sequi ac
diligenter audire, nisi quod nos superstitione terreri et fidem nobis ante
rationem imperari dicerent, se autem nullum premere ad fidem nisi prius
discussa et enodata veritate? Quis non his pollicitationibus illiceretur,
praesertim adolescentis animus, cupidus veri, etiam nonnullorum in schola
doctorum hominum disputationibus superbus et garrulus, qualem me tunc
invenerunt, spernentem scilicet quasi aniles fabulas, et ab eis promissum
apertum et sincerum verum tenere atque haurire cupientem? Sed quae rursum
ratio revocabat ne apud eos penitus haererem, ut me in illo gradu quem
vocant _Auditorum_ tenerem, ut hujus mundi spem et negotia non dimitterem,
nisi quod ipsos quoque animadvertebam plus in refellendis aliis disertos et
copiosos esse, quam in suis probandis firmos et certos manere? Aug. de
Utilitate Credendi. Prooem.

[36] Pro exemplo sit salutatio, qua orditur "Epist. Fundamenti," etsi
paullo post in alia omnia abeat. "Pax Dei invisibilis et veritatis notitia
sit cum fratribus suis et carissimis, qui mandatis coelestibus credunt
pariter ac deserviunt: sed et dextera luminis tueatur et eripiat vos ab
omni incursione maligna et a laqueo mundi: pietas vero Sancti Spiritus
intima vestri pectoris adaperiat, ut ipsis oculis videatis animas vestras."
Aug. de Actis cum Fel. Manich. i. 16. Tum vero confessio Fausti famosissima
ap. Aug. c. Faust. xx. 1. "Nos Patris quidem Dei omnipotentis et Christi
Filii ejus, et Spiritus Sancti, unum idemque sub Triplici appellatione
colimus numen, sed Patrem quidem ipsum lucem incolere summam ac
principalem, quam Paulus alias inaccessibilem vocat: Filium vero in hac
secunda ac visibili luce consistere, qui quoniam sit et ipse geminus, (ut
eum Apostolus novit, Christum dicens esse Dei virtutem et Dei sapientiam)
virtutem quidem ejus in sole habitare credimus, sapientiam vero in luna:
nec non et Spiritus Sancti, qui est majestas tertia, aeris hunc omnem
ambitum sedem fatemur ac diversorium, cujus ex viribus ac spiritali
profusione terram quoque concipientem gignere patibilem Jesum, qui est vita
ac salus hominum, omni suspensus ex ligno." Similiter Secundinus (Ep. ad
Aug.) "Habeo et ago gratias ineffabili ac Sacratissimae Majestati, ejusque
primogenito omnium luminum regi Jesu Christo, habeo gratias et supplex
sancto refero Spiritui." Denique Fortunatus, (Disp. i. s. 3.) allatis
pluribus S. Scripturae locis "His rebus credimus, et haec est ratio fidei
nostrae, et pro viribus animi nostri mandatis ejus obtemperare, unam fidem
sectantes hujus Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti." "His
obscoenissimis pannis," justa indignatione ait Aug. teterrimis quibusdam
allatis, "conamini assuere ineffabilem Trinitatem, dicentes Patrem in
secreto quodam lumine habitare, Filii autem in sole virtutem, in luna
sapientiam; Spiritum vero sanctum in aere." c. Faust. l. xx. c. 7. Foede
scilicet Manichaei, cum terrena omnia saperent, Nomina haec figmentis suis
obtenderunt, forsan quia se Christianos esse sibi ipsis persuadere
voluerunt, cum nihil eorum systemati inesset, quod his veritatibus, vel
locis S. Scripturae, quos adduxerint vel e longinquo responderet. Spiritui
Sancto praesertim, ne omnino praetereatur, sedes in aere assignatur; quare
vero memoretur, nulla alia causa in promptu est, cum de muneribus ejus
ullis omnino sileatur.

[37] [Greek: Houtoi ton helion kai ten selenen theous onomazousi, pote men
auton apokalountis Christon. pote de ploia legontes einai tas ton
teleutonton psuchas apo tes hules metagonta pros to phos. houto gar phesi
kata meros tes poneras apallattesthai kraseos. Kai ten selenen de menoeide
kai dichotomon genesthai toi kenousthai. kai tas photoeideis psuchas apo
men tes hules lambanein, apotithesthai de eis to phos. kai houto kata
brachu tes poneras to phos apallattesthai kraseos]. Theodoret. Haer. Fab.
i. 27. Vos si spiritalis atque intelligibilis boni caritate ac non
corporalium phantasmatum cupiditate arderetis, ut cito dicam quod de vobis
notissimum est, solem istum corporeum non pro divina substantia, et pro
sapientiae luce coleretis. Aug. c. Faust. l. v. fin. Non norunt isti lucem
nisi quem carneis oculis vident. Et ideo istum solem--isti sic colunt, ut
particulam dicant esse lucis illius in qua habitat Deus. de Gen. c. Man. l.
i. c. 3. Carnalis vestra cogitatio adeo a locis corporalibus non recedit,
ut solem illum visibilem ac per hoc corporeum, qui contineri nisi corporali
loco non potest, et Deum et partem Dei esse dicatis. c. Secundin. Manich.
c. 20. Primo solem navim quandam esse dicitis; deinde cum omnium oculis
rotundus effulgeat, vos eum triangulum esse perhibetis, i.e. per quandam
triangulam coeli fenestram lucem istam mundo terrisque radiare. Ita fit
ut--nescio quam navim per foramen triangulum micantem atque lucentem, quam
confictam cogitatis, adoretis. c. Faust. l. xx. c. 6. Quidquid vero undique
purgatur luminis, per quasdam naves, quas esse lunam et solem volunt, regno
Dei, tamquam propriis sedibus, reddi. Quas itidem naves de substantia Dei
pura perhibent fabricatas.--Naves autem illas, id est, duo coeli luminaria
ita distinguunt, ut lunam dicant factam ex bona aqua, solem vero ex igne
bono. c. Haeres. Repleri lunam dicunt, sicut repletur navis, ex fugitiva
Dei parte, quam commixtam principibus tenebrarum et eorum sordibus
inquinatam credere--non dubitant. Hinc ergo impleri lunam, cum eadem pars
Dei magnis laboribus ab inquinamento purgata, de toto mundo atque omnibus
cloacis fugiens redditur Deo lugenti dum redeat: repleri vero per mensem
dimidium, et alio dimidio in solem refundi, velut in aliam navem. Ep. 55.
c. 4. cf. etiam locum ex Aug. c. Faust. allatum p. 32. not. d.

[38] Superstitio quaedam puerilis me ab ipsa (veri) inquisitione
deterrebat, et ubi factus erectior illam caliginem dispuli, mihique
persuasi docentibus potius quam jubentibus esse credendum, incidi in
homines quibus lux ista quae oculis cernitur inter summa et divina colenda
videretur. Non assentiebar, sed putabam eos magnum aliquid tegere illis
involucris, quod essent aliquando aperturi. Aug. in proeloquio libri de
Vita beata.

[39] Juxta unam vero partem ac latus illustris illius ac sanctae terrae
erat tenebrarum terra profunda et immensa magnitudine, in qua habitabant
ignea corpora, genera scilicet pestifera. Hic infinitae tenebrae, ex eadem
manantes natura inaestimabiles cum propriis fetibus, ultra quas erant aquae
caenosae ac turbidae cum suis inhabitatoribus, quarum interius venti
horribiles ac vehementes cum suo principe et genitoribus. Rursum regio
ignea et corruptibilis cum suis ducibus et nationibus. Pari more introrsum
gens caliginis ac fumi plena, in qua morabatur immanis princeps omnium et
dux, habens circa se innumerabiles principes, quorum omnium ipse erat mens
atque origo: haeque fuerunt naturae quinque terrae pestiferae. Manich. ap.
Aug. c. Ep. Manichaei, c. 15. Quinque antra gentis tenebrarum cum suis
habitatoribus in quibus Manichaei phantasmata veritatis sibi nomen ausa
sunt usurpare (ib. c. 18.) novimus tenebras, aquas, ventos, ignem, fumum,
novimus etiam animalia, serpentia, natantia, volantia quadrupedia, bipedia,
(ib. c. 31.) Quinque elementa quae genuerunt principes proprios, genti
tribuunt tenebrarum; eaque elementa his nominibus nuncupant, fumum,
tenebras, ignem, aquam, ventum. In fumo nata animalia bipedia, unde homines
ducere originem censent, in tenebris serpentia, in igne quadrupedia, in
aquis natalia, in vento volatilia. de Haeres. c. 46.

[40] Vid. L. vii. c. 10. L. x. c. 7.

[41] EUOD. Dic mihi unde male faciamus? AUG. Eam quaestionem moves, quae me
admodum adolescentem vehementer exercuit, et fatigatum in haereticos
impulit atque dejecit. Quo casu ita sum afflictus, et tantis obrutus
acervis inanium fabularum, ut nisi mihi amor inveniendi veri opem divinam
impetravisset, emergere inde, atque in ipsam primam quaerendi libertatem
respirare non possem. Aug. de Lib. Arbit. l. i. c. 2.

[42] Vid. L. vii. c. 12 et 16.

[43] In hoc enim sensibili mundo vehementer considerandum est, quid sit
tempus et locus; ut quod delectat in parte, sive loci sive temporis,
intelligatur tamen multo esse melius totum, cujus illa pars est: et rursus
quod offendit in parte, perspicuum sit homini docto, non ob aliud
offendere, nisi quia non videtur totum, cui pars illa mirabiliter congruit.
Aug. de Ordine, b. ii. c. 19.

[44] Qua in re hoc primum dico, illorum hominum non tantum linguam verum
etiam vitam fuisse propheticam; totumque illud regnum gentis Hebraeorum
magnum quemdam, quia et Magni Cujusdam, fuisse prophetam. Quocirca quod ad
eos quidem adtinet, qui illic erant _eruditi corde in sapientia_ Dei, [Ps.
89, 12. Vulg.] non solum in iis quae dicebant, sed etiam in iis quae
faciebant; quod autem ad ceteros ac simul omnes illius gentis homines, in
iis quae in illis vel de illis divinitus fiebant, prophetia venturi Christi
et Ecclesiae perscrutanda est. Omnia enim illa, sicut dicit Apostolus, (1
Cor. 10. 6.) _figurae nostrae fuerunt_. S. Aug. c. Faust. l. xxii. c. 24.
"Scimus autem, sicut vocibus, ita et rebus prophetarum, tam dictis quam et
factis praedicatur resurrectio." Tertull. de Resurr. Carn. c. 28.

[45] Quando enim mos erat, crimen non erat; et nunc propterea crimen est,
quia mos non est: alia enim sunt peccata contra naturam, alia contra mores,
alia contra praecepta. Aug. contra Faust. l. xxii. c. 47. Quae cum ita
sint, haereticis quidem, sive Manichaeis, sive quicumque alii patribus
veteris Testamenti de pluribus calumniantur uxoribus, satis superque
responsum est; si tamen capiunt non esse peccatum quod neque contra naturam
committitur, quia non lasciviendi sed gignendi causa illis foeminis
utebantur, neque contra morem, quia illis temporibus ea factitabantur,
neque contra praeceptum, quia nulla lege prohibebantur. August. de Bono
Conjugali, c. 25.

[46] Quod agit indomita cupiditas ad corrumpendum animum, et corpus suum,
Flagitium vocatur. Quod autem agit, ut alteri noceat, Facinus dicitur. Et
haec duo sunt genera omnium peccatorum: sed flagitia priora sunt. Quae cum
exinaniverint animum, et ad quandam egestatem perduxerint, in facinora
prosilitur, quo removeantur impedimenta flagitiorum, aut adjumenta
quaerantur. Aug. de Doctr. Christian. L. iii. s. 16.

[47] Haec enim tria genera vitiorum, id est, voluptas carnis et superbia et
curiositas omnia peccata concludunt. Aug. in Ps. 8. vid. L. x. c. 30 sqq.

[48] Decalogus enim legis decem praecepta habet, quae sic sunt distributa,
ut tria pertineant ad Deum, septem pertineant ad homines.--Ad primum
praeceptum tres chordae pertinent, quia Deus est Trinitas. Ad alterum vero
praeceptum, id est, ad dilectionem proximi, septem chordae: quomodo vivatur
inter homines.--Haec jungamus illis tribus ad dilectionem Dei
pertinentibus, si in psalterio decem chordarum volumus cantare canticum
novum.--Ut autem cantet canticum novum, sit novus homo.--Si dilectione
facitis, canticum novum cantatis: si timore facitis, facitis tamen,
portatis quidem psalterium, sed nondum cantatis: si autem nec hoc facitis,
projicitis ipsum psalterium. Melius est vel portare, quam projicere: sed
rursus, melius cum voluptate cantare, quam cum onere portare. Aug. Serm. 9.
de x Chordis, c. 5, 6, 7.

[49] Honor hominis verus est imago ac similitudo Dei, quae non custoditur
nisi ad ipsum, a quo imprimitur. Tanto magis itaque inhaeretur Deo, quanto
minus diligitur proprium. Aug. de Trin. xii. 11.

[50] Cave putes quidquam potuisse verius dici quam id quod dictum est,
_Radicem omnium malorum esse avaritiam_ (1 Tim. 6, 10.) h.e. plus velle
quam sat est. Tantum autem sat est, quantum sibi exigit naturae in suo
genere conservandae modus. Avaritia enim--non in solo argento vel in
nummis--sed in omnibus rebus quae immoderate cupiuntur intelligenda est,
ubicunque omnino plus vult quisque quam sat est. de Lib. Arb. l. iii. s.
48. Hoc est quod persuasum est [Adamo et Evae] ut suam potestatem nimis
amarent, et, cum Deo pares esse vellent, illa medietate, per quam Deo
subjecti erant, et corpora subjecta habebant,--male uterentur, i.e. contra
legem Dei; atque ita quod acceperant amitterent; dum id quod non
acceperant, usurpare voluerunt. Aug. de Gen. c. Man. l. ii. s. 22.

[51] Tantum porro opportunitatis affert ad aliquid agendum seu non agendum
temporum secreta distinctio, ut nunc melius faciat qui nec unam duxerit,
nisi se continere non possit. Tunc autem, etiam plures inculpabiliter
ducebant et qui facilius continere possent, nisi aliud pietas illo tempore
postularet. August. de Bono Conjugali, c. 15.

[52] c. Faust. l. xxii. c. 71. Quid ergo jam de exspoliatis Aegyptiis
Faustus objicit, nesciens quid loquatur? Quod faciendo Moyses usque adeo
non peccavit, ut non faciendo peccaret. Deus enim jusserat qui utique novit
non solum secundum facta, verum etiam secundum cor hominis, quid
unusquisque, vel per quem perpeti debeat.--Divinis imperiis cedendum
obtemperando, non resistendum est disputando.--Nec licuit Moysen aliter
quam Deus dixerat facere, ut penes Dominum esset consilium jubendi, penes
famulum autem obsequium peragendi. de Civ. Dei, l. i. c. 26. Sicut de
Samsone aliud nobis fas non est credere [sc. eum divinitus jussum mortem
sibi intulisse]. Cum autem Deus jubet, seque jubere sine ullis ambagibus
intimat, quis obedientiam in crimen vocet, quis obsequium pietatis accuset?

[53] Vid. sup. ad s. 14. not. 44.

[54] Quia ergo illi obscuritatem Scripturarum irriserunt, quae propterea
clausae erant, ut pulsantes exercerentur, non ut parvulis negarentur,
humiliati sunt usque ad terram, ut cogitare amplius non possent, quam quod
per terram percipitur. Per terram quid dico? Per carnem. Ut incorporalem
Deum sentire non possent, et quidquid de Deo cogitarent, nonnisi
corporaliter cogitarent. Aug. in Ps. 146. s. 13.

[55] [Greek: Panta nomizousin empsucha, kai to pur. kai to hudor kai ton
aera, kai ta spermata. ou de charin hoi kaloumenoi teleioi par' autois,
oute arton klosin oute lachanon temnousin, alla kai tois tauta drosin hos
miaiphonois prophanos eparontai. esthiousi de homos ta temnomena kai ta
klomena]. Theod. Haer. Fab. i. 26. [Greek: Kat' auton ten kallisten
hairesin, ho nous kat' autous estin ta onta panta] Alex. Lyc. s. 24.
[Greek: Echein de en toi kosmoi ton duo touton archon tas hupostaseis, kai
ten men mian archen pepoiekenai to soma. ten de psuchen einai tes heteras.
auten de einai ten psuchen ten en anthropois kai en panti zooi kai
peteinoi, kai herpetoi, kai knodaloi ou monon alla kai en tois phutois ten
tes zoes ikmada, kinesin einai psuches phaskon, hen kai en tois anthropois
huparchousan legei]. Tyrbo de Manete ap. Epiph. Haer. 66. s. 8. Herbas enim
atque arbores sic putant vivere, ut vitam quae illis inest, et sentire
credant, et dolere cum laeduntur: nec aliquid inde sine cruciatu earum
quemquam posse vellere aut carpere. Propter quod, agrum etiam spinis
purgare, nefas habent. (Aug. de Haer.) Dicitis dolorem sentire fructum, cum
de arbore carpitur, sentire cum conciditur, cum teritur, cum coquitur, cum
manditur. c. Faust. vi. 4. Expedire dicunt homini foeneratorem esse quam
agricolam. Qui enim in usuram, inquiunt, dat pecuniam, non laedit crucem
luminis: qui autem agricola est, multum laedit crucem luminis. Quaeris quam
crucem luminis? Membra, inquiunt, illa Dei, quae capta sunt in illo
praelio, mixta sunt universo mundo, et sunt in arboribus, in herbis, in
pomis, in fructibus. Dei membra vexat, qui terram sulco discindit: Dei
membra vexat, qui herbam de terra vellit: Dei membra vexat qui pomum carpit
de arbore. Aug. in Ps. 140. s. 12. Quid obsit arbori, non dico si pomum
inde foliumve decerpas, (quod quidem apud vos, si quis non imprudentia, sed
sciens fecerit, signaculi corruptor sine ulla dubitatione damnabitur,) sed
omnino si eam radicitus eruas? Anima namque illa quam rationalem inesse
arboribus arbitramini, arbore excisa vinculo solvitur; vos enim hoc
dicitis. Revolutionem hominis in arborem, notum est vos, id est, auctorem
ipsum vestrum pro ingenti poena, non tamen pro summa, solere
minitari.--Illas perhibetis et audire voces nostras, verba intelligere, et
corpora motusque corporum intueri, cogitationes denique ipsas perspicere.
De Mor. Man. l. ii. s. 55. Impietas rusticana plane, magisque lignea quam
sunt ipsae arbores quibus patrocinium praebet, quae dolere vitem quando uva
decerpitur, et non solum sentire ista cum caeduntur, sed etiam videre atque
audire credit. Aug. de Quant. Animae, s. 71.

[56] [Greek: Hotan mellosin esthiein arton, proseuchontai proton houto
legontes pros ton arton; oute se ego etherisa, oute elesa, oute ethlipsa
se. oute eis klibanon ebalon, alla allos epoiese tauta, kai enenke moi, ego
anaitios ephagon. kai hotan kath' heauton eipei tauta, legei toi
katechoumenoi euzamen huper sou kai houtos aphistatai ekeinos]. Tyrbo ap.
Epiph. Haer. 66. s. 28. Acta Archelai. s. 9. Unde agriculturam, quae omnium
artium est innocentissima, tamquam plurium homicidiorum ream dementer
accusant: itaque ipsi Electi, nihil in agris operantes, nec poma carpentes,
nec saltem folia ulla vellentes, exspectant haec afferri usibus suis ab
Auditoribus suis, viventes de tot ac tantis secundum suam vanitatem
homicidiis alienis. (de Haer.) Vos cessantes expectatis quis Auditorum
vestrorum propter vos pascendos cultello vel falcicula armatus in hortum
prosiliat, homicida cucurbitarum, quarum vobis offerat, mirum dictu, viva
cadavera.--Eas cum decerpsit vester Auditor, reus factus est, vestra
indulgentia liberandus. c. Faust. vi. 4.

[57] Ipsam partem naturae Dei dicunt ubique permixtam in caelis, in terris,
sub terris, in omnibus corporibus, siccis et humidis, in omnibus carnibus,
in omnibus seminibus arborum, herbarum, hominum, animalium: non potentia
divinitatis sine ullo nexu incoinquinabiliter, inviolabiliter,
incorruptibiliter omnibus rebus administrandis regendisque praesentem, quod
nos de Deo dicimus; sed ligatam, oppressam, pollutam, quam solvi, liberari,
purgarique dicunt, non solum per discursum solis et lunae, et virtutes
lucis, verum etiam per Electos suos. Per Electos autem suos purgari dicunt
eamdem ipsam commixtam partem ac naturam Dei, manducando scilicet et
bibendo: quia eam in alimentis omnibus dicunt ligatam teneri; quae cum ab
Electis, velut sanctis, in refectionem corporis manducando et bibendo
assumuntur, per eorum sanctitatem solvi, signari et liberari. Aug. de Nat.
boni c. Man. c. 44. Ipsam vero boni a malo purgationem ac liberationem, non
solum per totum mundum et de omnibus ejus elementis virtutes Dei facere
dicunt, verum etiam Electos suos per alimenta quae sumunt. Et eis quippe
alimentis, sicut universo mundo, Dei substantiam perhibent esse commixtam:
quam purgari putant in Electis suis eo genere vitae, quo vivunt Electi
Manichaeorum, velut sanctius et excellentius Auditoribus suis. Nam his
duabus professionibus, hoc est Electorum et Auditorum, ecclesiam suam
constare voluerunt. In ceteris autem hominibus, etiam in ipsis Auditoribus
suis, hanc partem bonae divinaeque substantiae quae mixta et colligata in
escis et potibus detinetur, maximeque in eis qui generant filios, artius et
inquinatius colligari putant. (de Haer.) Cibi qui de frugibus et pomis
parantur, si ad sanctos, id est, ad Manichaeos veniant, per eorum
castitatem et orationes et psalmos quidquid in eis est luculentum et
divinum purgatur, id est, ex omni parte perficitur, ut ad regna propria
sine ulla sordium difficultate referatur. de mor. Manich. ii. 15. Nos,
inquiunt, quia fide Manichaei illuminati sumus, orationibus et psalmis
nostris, qui Electi sumus, purgamus inde vitam quae est in illo pane, et
mittimus illam ad thesauros caelorum. Tales sunt Electi, ut non sint
salvandi a Deo, sed salvatores Dei. Et ipse est Christus, dicunt,
crucifixus in toto mundo. Ego in Evangelio Salvatorem acceperam Christum,
vos autem estis in libris vestris salvatores Christi. Aug. in Ps. l. c.

[58] Quod ea, quae vobis quasi purganda offeruntur ad epulas, nefas
putatis, si quis alius praeter Electos ad cibandum tetigerit, quantae
turpitudinis et aliquando sceleris plenum est? Siquidem saepe tam multa
dantur, ut consumi facile a paucis non possint. Et quoniam sacrilegium
putatur, vel aliis dare, quod redundat, vel certe abjicere, in magnas
contrudimini cruditates, totum, quod datum est, quasi purgare cupientes.
Jam vero distenti, et prope crepantes, eos, qui sub vestra disciplina sunt,
pueros ad devoranda reliqua crudeli dominatione compellitis, ita ut cuidam
sit Romae objectum, quod miseros parvulos cogendo ad vescendum tali
superstitione necaverit. Quod non crederem, nisi scirem, quantum nefas esse
arbitremini, vel aliis haec dare, qui Electi non sunt, vel certe
projicienda curare. Unde illa vescendi necessitas restat quae ad,
turpissimam crudelitatem paene quotidie, aliquando tamen potest et usque ad
homicidium pervenire. Aug. de mor. Manich. c. 15. cf. c. 13. Si autem
occiduntur cum decerpuntur, quomodo eis inest vita, cui purgandae atque
recreandae manducando atque ructando vos asseritis subvenire. c. Faust. vi.
4. Ista sacrilega deliramenta vos cogunt, non solum in caelo atque in
omnibus stellis, sed etiam in terra, atque in omnibus quae nascuntur in ea,
confixum atque concretum Christum dicere non jam Salvatorem vestrum, sed a
vobis salvandum, cum ea manducatis atque ructatis. ib. ii. 5. cf. v. 10.
&c.

[59] Nostis Fratres, quod non est praetermittendum, quasi justos,
eminentiores, in se tenentes velut primum gradum justitiae, Electos vocari
apud Manichaeos. Electi quidem Dei sunt omnes sancti, et habemus hoc in
Scripturis: sed usurparunt sibi illud nomen, et quasi familiarius sibi
applicaverunt, ut tamquam proprie jam Electi appellentur. Aug. in Ps. 140.
s. 10. Auditores qui appellantur apud eos, et carnibus vescuntur, et agros
colunt, et si voluerint, uxores habent, quorum nihil faciunt qui vocantur
Electi. Aug. Ep. 236. ad Deuter. Auditores vocantur, quod videlicet tanquam
meliora et majora praecepta observare non possint, quae observantur ab eis
quos Electorum nomine discernendos et honorandos putant. (Aug. c. litt.
Petilian. iii. 17.) Auditoribus vestris, quos tanquam distinctos a genere
sacerdotum dixisti, secundum veniam haec [carnes] edenda conceditis. (c.
Faust. xxx. 5.) His duabus professionibus, hoc est, Electorum et Auditorum,
ecclesiam suam constare voluerunt. de Haeres. [Greek: hoi kaloumenoi
teleioi par' autois]. Theodoret l. c.

[60] Hinc est, quod mendicanti homini, qui Manichaeus non sit, panem, vel
aliquid frugum, vel aquam ipsam, quae omnibus vilis est, dari prohibetis,
ne membrum Dei, quod his rebus admixtum est, suis peccatis sordidatum a
reditu impediat. Aug. de Mor. Manich. c. 15. Quae cum ita sint, etiam panem
mendicanti dare prohibetis; censetis tamen propter misericordiam vel potius
propter invidiam nummos dari. Quid hic prius arguam, crudelitatem an
vecordiam? Ib. c. 16. Panem mendicanti non porrigit: quaeris, quare? Ne
vitam quae est in pane, quam dicunt membrum Dei, substantiam divinam,
mendicus ille accipiat, et liget eam in carne. Ergo buccella ne detur
mendico, et ploret in buccella membrum Dei, mendicus fame moriturus est?
Falsa misericordia in buccellam, facit verum homicidium in hominem. Aug. in
Ps. 140. s. 11. [Greek: Para Manichaiois eleos ouk estin, alla kai echthron
esti, par' autois, to eleein peneta]. Athanasius Hist. de Arian. ad Monach.
c. 61. [Greek: Ten de eis tous penetas ginomenen diaballousi
philanthropian, tes hules einai legontes therapeian]. Theodoret. Haer. Fab.
l. 26.

[61] Sed me duo quaedam maxime, quae incautam illam aetatem facile capiunt,
per admirabiles adtrivere circuitus, quorum est unum familiaritas, nescio
quomodo repens quadam imagine bonitatis, tamquam sinuosum aliquod vinculum
multipliciter collo involutum. Alterum quod quaedam noxia victoria pene
mihi semper in disputationibus proveniebat disserenti cum Christianis
imperitis, sed tamen fidem suam certatim, ut quisque posset, defendere
molientibus. Quo successu creberrimo gliscebat adolescentis animositas, et
impetu suo in pervicaciae magnum malum imprudenter vergebat. Quod
altercandi genus quia post eorum auditionem aggressus eram, quidquid meo
vel qualicumque ingenio vel aliis lectionibus poteram, solis illis
libentissime tribuebam. Ita ex illorum sermonibus ardor in certamina, ex
certaminum proventu amor in illos quotidie movebatur. Ex quo accidebat, at
quidquid dicerent, miris quibusdam modis, non quia sciebam, sed quia
optabam verum esse, pro vero approbarem. Ita factum est, ut quamvis
pedetentim atque caute, tamen diu sequerer homines nitidam stipulam viventi
animae praeferentes. [vid. sup. s. 18. not. 60.] Aug. de duab. anim. c.
Manich. s. 11. "Visum est huc ascribere Augustini locum ex lib. 3. contra
Litteras Petiliani Donatistae, c. 17: 'Me etiam presbyterum fuisse
Manichaeorum, vel falsus vel fallens mirabili temeritate contendat. Verba
tertii libri Confessionum mearum, quae per seipsa, et de multis ante et
postea dictis, manifestissima sunt legentibus, sub quo ei videtur
intellectu proponat atque arguat.' Quaenam vero sint verba illa, quae suo
avulsa loco proterve interpretabatur Petilianus, nobis incompertum est;
forte an ista capitis sexti: 'Nam versum et carmen etiam ad vera pulmenta
transfero.' Quippe amatoria maleficia mulieri data exprobrabat Augustino,
ut videre est in ejusdem libri contra Petiliani Litteras capite 16." [ed.
Ben.] Atqui id nihil omnino fuisset ad rem, neque enim de his agitur, sed
de presbyteratu, quo Aug. inter Manichaeos functum esse contendit. Verba
porro e cap. 6. allata, calumniae in c. 16. e Petiliano excerptae apprime
respondent; sunt enim "eulogiae panis simpliciter et hilariter datae"
quales iste "ridiculo nomine venenosae turpitudinis ac furoris infamavit;"
"pulmentum" enim "cibus delicatus et suavis dictus est a pulpa." J. de
Janua ap. Du Cange. Calumniae vero de presbyteratu ab his omnino diversae
sunt, et loco diverso allatae. Mihi vero nihil dubium est, quin verba ab
initio Lib. 4ti. arripuerit Petilianus, "illac autem purgari nos ab istis
sordibus expetentes cum eis qui appellarentur electi et sancti" et seorsim
sumpta eo detorserit, ut Augustinum inter "electos" unde presbyteri selecti
sunt, versatum fuisse contenderet. Forsan etiam "electos" et "presbyteros"
inter se confudit. Quod vero hanc calumniam refutet ea ipsa sententia unde
arrepta sit, nullam habet difficultatem, imo optime convenit cum iis, quae
ait Aug. "verba quae _per se ipsa_ manifestissima sunt legentibus." Quippe
cum eum inter "Electos" non annumeratum fuisse haec ipsa verba innuant, eo
tamen, posteriore parte abscissa, detorqueri possint ut id ipsum affirmare
videantur. Jam vero loco "Verba _tertii_ libri," in MSS. omnibus "_quarta_
libri" legi, ex edit. Bened. ad loc. serius didici, quod rem extra
controversiam ponit. Exstat tamen alius locus, qui eodem facilius
detorqueri posset, L. v. s. 18.

[62] Officinam aqualiculi vestri, ubi Deum vestrum illo praelio confractum,
reformare possetis. c. Faust. vi. 4.

[63] Suis Auditoribus ideo haec (homicidia vid. sup. l. iii. p. 39. not.
55) arbitrantur ignosci, quia praebent inde alimenta Electis suis; ut
divina illa substantia in eorum ventre purgata, impetret eis veniam, quorum
traditur oblatione purganda. Animas Auditorum suorum in Electos revolvi
arbitrantur, aut feliciore compendio in escas Electorum suorum, ut jam inde
purgatae in nulla corpora revertantur. Ceteras autem animas et in pecora
redire putant, et in omnia quae radicibus fixa sunt atque aluntur in terra.
(de Haer.) Poma ipsi non decerpitis, herbamque non vellitis, sed tamen ab
auditoribus vestris decerpi et evelli atque afferri vobis jubetis, non ut
iis qui afferunt tantum, set ut iis etiam quae afferuntur, prodesse
possitis. Aug. de mor. Manich. l. ii. s. 57. vid. sup. l. iii. c. 10. not.
56. p. 40. Auditores, ante Electos genua figunt, ut eis manus supplicibus
imponantur non a solis presbyteris vel episcopis aut diaconibus eorum, sed
a quibuslibet Electis. Aug. Ep. 236. ad Deuter.

[64] Nullo regente, per suam potestatem beatus esse solus Deus potest. Aug.
de Gen. c. Manich. ii. 15.

[65] Ille est vere castus, qui Deum attendit, et ad ipsum solum se tenet.
Aug. de vita beata, s. 18. Si Deum quaereret, castus esset, quia legitimum
maritum anima Deum habet. Quisquis a Deo praeter Deum aliquid quaerit, non
caste Deum quaerit. Si uxor amet maritum quia dives est, non est casta. Non
enim maritum amat sed aurum mariti. Serm. 137. de verb. Ev. Joan. c. 10.
Qui aliud praemium petit a Deo, et propterea vult servire Deo; carius facit
quod vult accipere, quam ipsum a quo vult accipere. Quid ergo, nullum
praemium Dei? Nullum, praeter ipsum. Praemium Dei, ipse Deus est. Hoc amat,
hoc diligit: si aliud dilexerit, not erit castus amor. Recedis ab igne
immortali, frigesces, corrumperis. Noli recedere, corruptio tua erit,
fornicatio tua erit. Aug. in Ps. 72. s. 32. Timoris casti nomine ea
voluntas significata est, qua nos necesse erit nolle peccare, et non
sollicitudine infirmitatis, ne forte peccemus, sed tranquillitate caritatis
cavere peccatum. De Civ. Dei, xiv. c. 9. s. 5.

[66] Volentes intelligere Deum, usque ad lucis istius visibilis
cogitationem venerunt, ultra ire non potuerunt: et tales campos lucis
fecerunt in regno Dei, qualem videbant hunc solem, quasi fructum lucis
illius. Aug. in Ps. 146. s. 13. Quia non distinguunt [Manichaei

[67] Quis diligit quod ignorat? Et quid est Deum scire nisi eum conspicere
firmeque percipere? Nimirum autem cavendum est, ne credens animus id quod
non videt, fingat sibi aliquid quod non est, et speret diligatque quod
falsum est. Quod si sit, non erit caritas de corde puro et conscientia bona
et fide non ficta. De Trin. viii. s. 6.

[68] Scilicet, Vindicianus ex nomine postea designatus lib. 7. cap. 6. et
ab Augustino laudatus in Epist. 138. ad Marcellinum, n. 3. (Ben.)

[69] Vid. sup. s. 3. not. 65.

[70] Baptismum enim Manichaei, (qualis tunc temporis erat Aug.) pro nihilo
habuerunt; et ideo forsan inter alia, hoc tum insigne miraculum edidit
Deus, quo eum, cui munera tanta in Ecclesia sua destinabat, ad meliorem
mentem revocaret. "Manichaei lavacrum regenerationis, id est, aquam ipsam,
dicunt esse superfluam, nec prodesse aliquid, profano corde
contendunt.--Manichaei visibile destruunt elementum, Pelagiani autem etiam
invisibile Sacramentum." Aug. c. 2. Epp. Pelag. l. ii. c. 2. "Quid eis
[Pelagianis] prodest, baptismum omnibus aetatibus necessarium confiteri,
quod Manichaei dicunt in omni aetate superfluum." ib. iv. 4. "Non illic
[apud Manichaeos] ita appellari catechumenos, tanquam Baptismus quandoque
eis debeatur." c. litt. Petil. iii. 17. "Baptismum in aqua nihil cuiquam
perhibent salutis afferre: nec quemquam eorum quos decipiunt, baptizandum
putant." de Haeres. Num vero alium quendam ritum pro arbitrio suo
excogitarint, qui Baptismi vices suppleret, nihil ad hanc rem pertinet:
loca tamen quae ad eum adstruendum afferunt, nihil probant. Etenim loco de
mor. Eccl. Cath. c. 35. de Catholicis haud dubie agitur; Felix autem (Actt.
c. Fel. Manich. i. 19.) e ritu Catholico haeresin suam propugnare studet, e
concessis argumentum ducens. Eodem argumento sed tantum "ad hominem"
utuntur Faustus l. xxiv. c. 1. et ipse Manes Ep. ad Menoch ap. Aug. Op.
Imp. iii. 187.

[71] Sup. L. iii. s. 10 et 12. inf. s. 12.

[72] Si quis dixerit, Non esse, quam miserum me esse mallem: respondebo,
Mentiris. Nam et nunc miser es, nec ob aliud mori non vis, nisi ut sis: ita
cum miser nolis esse, esse vis tamen. Age igitur gratias ex eo quod es
volens, ut quod invitus es auferatur. Volens enim es, et miser invitus es.
Aug. de lib. Arb. iii. s. 18.

[73] Horat. Carm. lib. i. od. 3.

[74] Qui duo corporibus, mentibus unus erant. Ovid. Trist. l. iv. Eleg. iv.
72.

[75] Retract. lib. ii. c. 6. In quarto libro, cum de amici morte animi mei
miseriam confiterer, dicens quod anima nostra una quodammodo facta fuerat
ex duabus. "Et ideo," inquam, "forte mori metuebam, ne totus ille
moreretur, quem multum amaveram:" (c. 6.) quae mihi quasi declamatio levis,
quam gravis confessio videtur; quamvis utcumque temperata sit haec ineptia
in eo quod additum est, "forte."

[76] Vid. sup. s. 9.

[77] Sup. L. i. c. 1. inf. c. 10 et 12. s. 18. et vi. 16.

[78] Sup. i. 2 et 3.

[79] Sup. s. 13.

[80] In hac vita homines magnis laboribus requiem quaerunt et securitatem,
sed pravis cupiditatibus non inveniunt. Volunt enim requiescere in rebus
inquietis et non permanentibus: et quia illae tempore subtrahuntur et
transeunt, timoribus et doloribus eos agitant, nec quietos esse permittunt.
Aug. de Cat. Rud. s. 24.

[81] Vid. inf. ad L. xiii. c. 28.

[82] Totus enim ille sermo non de singulis syllabis aut litteris sed de
omnibus pulcher est. Aug. de Gen. c. Manich. i. 21.

[83] Quoquo te verteris, vestigiis quibusdam quae operibus suis impressit
loquitur tibi, et te in exteriora labentem ipsis exteriorum formis intro
revocat.--Vae qui derelinquunt te ducem, et oberrant in vestigiis tuis; qui
nutus tuos pro te amant, et obliviscuntur quid innuas, O suavissima lux
purgatae mentis sapientia: non enim cessas innuere nobis quae et quanta
sis, et nutus tui sunt omne creaturarum decus. Aug. de Lib. Arb. l. ii. c.
16.

[84] Hoc bonum non longe positum est ab unoquoque nostrum, in illo enim
vivimus, movemur, et sumus. Sed dilectione standum est ad illud, et
inhaerendum illi, ut praesente perfruamur a quo sumus, quo absente nec esse
possemus. Aug. de Trin. l. viii. s. 5, 6. Pudeat cum alia non amentur nisi
quia bona sunt, eis inhaerendo non amare bonum ipsum unde bona sunt. Ib. c.
3.

[85] Quia homines appetentes ea quae foris sunt, etiam a se ipsis exsules
facti sunt, data est etiam conscripta lex, non quia in cordibus scripta non
erat; sed quia tu fugitivus eras cordis tui, ab illo qui ubique est
comprehenderis, et ad te ipsum intro revocaris. Propterea scripta lex quid
clamat eis qui deseruerunt legem scriptam in cordibus suis? _Redite,
praevaricatores, ad cor._--Quod ergo tibi non vis fieri, noli alteri
facere. Judicas enim malum esse in eo quod pati non vis: et hoc te cogit
nosse lex intima in ipso tuo corde conscripta. Aug. in Ps. 57. s. 1.

[86] Deficitur non ad mala, sed male; id est, non ad malas naturas, sed
ideo male, quia contra ordinem naturarum, ab eo qui summe est, ad id quod
minus est. Aug. de Civ. Dei, l. xii, c. 8.

[87] Quid tam iniquum quam ut bene sit desertori boni? neque ullo modo
fieri potest ut ita sit. Sed aliquando amissi superioris boni non sentitur
malum, cum habetur quod amatum est inferius bonum. Sed divina justitia est,
ut qui voluntate amisit quod amare debuit, amittat cum dolore quod amavit.
Aug. de Gen. ad lit. l. viii. c. 14.

[88] Perversa celsitudo est, deserto eo cui debet animus inhaerere
principio, sibi quodam modo fieri atque esse principium--Est igitur aliquid
humilitatis miro modo quod sursum faciat cor, et est aliquid elationis quod
deorsum faciat cor--Pia humilitas facit subditum superiori; nihil est autem
superius Deo: et ideo exaltat humilitas, quae facit subditum Deo. Elatio
autem quae in vitio est, eo ipso quo respuit subjectionem, et cadit ab
illo, quo non est quidquam superius, et ex hoc erit inferius. Aug. de Civ.
Dei, xiv. 13.

[89] Poenitendi humilitate altitudinem suam accipit anima. Aug. de Lib.
Arb. l. iii. c. 5. Viam nobis fecit per humilitatem: quia per superbiam
recesseramus a Deo, redire ad eum nisi per humilitatem non poteramus, et
quem nobis praeponeremus ad imitandum, non habebamus. Omnis enim mortalitas
hominum superbia tumuerat. Ne ergo dedignaretur homo imitari hominem
humilem, Deus factus est humilis, ut vel sic superbia generis humani non
dedignaretur sequi vestigia Dei. Aug. in Ps. xxxiii. Enarr. l. s. 4. cf. de
Fide et Symbolo, s. 6.

[90] Licet subtilissime disseratur, ipsam mentem hominis in qua factus est
ad imaginem Dei, quamdam scilicet rationalem vitam, distribui in aeternae
contemplationis veritatem, et in rerum temporalium administrationem, atque
ita fieri quasi masculum et feminam, illa parte consulente, hac
obtemperante: in hac tamen distributione non recte dicitur imago Dei, nisi
illud quod inhaeret contemplandae incommutabili veritati. Aug. de Gen. ad
lit. l. iii. c. 22.

[91] Haud scio an legendum sit "sensu."

[92] Ex his suis fabulis vanis atque impiis coguntur dicere, animas bonas,
quas censent ab animarum malarum, naturae scilicet contrariae, commixtione
liberandas, ejus, cujus Deus est, esse naturae. de Haer. Manichaei dicunt,
animam particulam Dei, naturae malae commixtione habere peccatum. c. 2.
Epp. Pelag. l. ii. c. 2. Agnoscat anima conditionem suam: non est Deus. Cum
se anima putat Deum, offendit Deum: non invenit salvatorem, sed invenit
damnatorem. Quoniam Deus quando animas malas damnat, non se damnat: si
autem anima hoc est quod Deus, se damnat.--Ideo pars Dei non sum, quia
substantia Dei, natura Dei, errare non potest:--sicut tu ipse confiteris,
erraveras. Erraverat ergo natura Dei? Ierat in immunditiam natura Dei?
Adulteria committebat natura Dei? Stupra illicita faciebat natura Dei?
Caeca nesciebat qua iret natura Dei? Facinoribus et flagitiis obruebatur
natura Dei? Erubesce, da honorem Deo. Aug. Serm. 183. Ideo non est
credendum animam nostram hoc esse quod Deus est: quia si hoc esset, nec sua
voluntate, nec aliqua necessitate in deterius mutaretur. Aug. de agone
Christiano, c. 10. Non in tantam blasphemiam caderent, putando se esse
naturam et substantiam Dei. c. Faust. xii. 13. Animas non solum hominum sed
etiam pecorum, de Dei esse substantia, et omnino partes Dei esse
arbitrantur. Aug. Ep. 236. ad Deuter. Illum quomodo video pauperem spiritu
[quod jactitabant Manichaei] qui tam superbus est ut animam suam Deum
credat nec captivum erubescat? c. Faust. vi. 7.

[93] (Anima bona) quam Dei partem atque naturam universo mundo, et omnibus
quae in eo sunt, opinatur esse permixtam; in homine autem per
concupiscentiam decipi. Quam concupiscentiam, quod saepe inculcandum est,
non vitium substantiae bonae, sed malam vult esse substantiam. Aug. Op.
Imp. iii. 186. Peccatorum originem non libero arbitrio voluntatis, sed
substantiae tribuunt gentis adversae: quam dogmatizantes esse hominibus
mixtam omnem carnem, non Dei, sed malae mentis perhibent esse opificium,
quae a contrario principio Deo coaeterna est. adv. Haer.

[94] Fel. Aut facta, aut missa, aut data ex Deo est [anima]. Ergo si ex Deo
est, et polluta est, et venit Christus eam liberare de pollutione, quare
culpas Manichaeum? Aug. Ego dico animam non naturam Dei, sed factam a Deo,
per liberum arbitrium peccasse, et peccato esse pollutam, et per Dei
misericordiam in poenitentia liberatam: tu autem ipsam naturam Dei, quod
Deus est, Deum de Deo dicis in gente tenebrarum captum atque pollutum: et
multum interest inter id quod de se Deus genuit, et quod fecit non de se,
sed ex nihilo, id est, cum omnino non esset, a Deo accepit ut esset, id
est, ut institueretur. Aug. Actt. c. Fel. Manich. ii. 18. Carnalem
concupiscentiam, qua caro concupiscit adversus spiritum, non ex vitiata in
primo homine natura nobis inesse infirmitatem, sed substantiam volunt esse
contrariam, sic nobis adhaerentem, ut quando liberamur atque purgamur,
separetur a nobis, et in sua natura etiam ipsa immortaliter vivat: easque
duas animas, vel duas mentes, unam bonam, alteram malam, in uno homine
inter se habere conflictum, quando caro concupiscat adversus spiritum, et
spiritus adversus carnem. adv. Haer. Vid. inf. v. 10. s. 18. vii. 3. s. 4.
ix. 4. s. 10.

[95] In quem locum quisque ceciderit, ibi debet incumbere ut surgat. Ergo
ipsis carnalibus formis, quibus detinemur, nitendum est ad eas
cognoscendas, quas caro non nuntiat. Eas enim carnales voco, quae per
carnem sentiri queunt, id est, per oculos, per aures, ceterosque corporis
sensus. His ergo carnalibus vel corporalibus formis inhaerere amore pueros
necesse est, adolescentes vero prope necesse est, hinc jam procedente
aetate non est necesse. Aug. de vera Relig. c. 24.

[96] Sicut pictura cum colore nigro, suo loco posito, ita universitas
rerum, si quis possit intueri, etiam cum peccatoribus pulchra est, quamvis
per se ipsos consideratos sua deformitas turpet. Aug. de Civit. Dei, l. xi.
c. 23.

[97] Dicuntur in Scripturis inimici Dei, qui non natura, sed vitiis
adversantur ejus imperio: nihil ei valentes nocere, sed sibi. Inimici enim
sunt resistendi voluntate, non potestate laedendi. Ibid. xii. 3.

[98] Non efficiunt malitia sua ut sub Dei administratoris imperio, virtute,
sapientia, et decus et ordo universitatis aliqua ex parte turpetur; cum
suis quibuscumque voluntatibus etiam malis tribuantur certi et congrui
limites potestatum, et pondera meritorum, ut etiam cum ipsis convenienter
justeque ordinatis universitas pulchra sit. Aug. de Gen. ad lit. l. xi. c.
21.

[99] Faustus quidam fuit, gente Afer, civitate Milevitanus, eloquio suavis,
ingenio callidus. Aug. c. Faust. l. i. init. Deliciarum affluentia non
solum Mattarios [Manichaeos ita dictos quia in mattis dormierunt]
fastidiebat, sed etiam domum patris sui hominis pauperis Milevitani. (ib.
v. 5.) Delicias Fausti, notas omnibus Auditoribus Manichaeorum et eis
maxime qui sunt Romae. (ib. 7.) Erat Fausto ingenium. (ib. xvi. 26.)

[100] Vid. e. g. sup. L. iii. c. 6. not. 35

[101] _Pecora campi_ congruentissime accipiuntur homines in carnis
voluptate gaudentes, ubi nihil arduum, nihil laboriosum adscendunt.--Vide
nunc etiam _volucres coeli_, superbos, de quibus dicitur, _posuerunt in
coelum os suum_. Vide quam in altum vento portentur, qui dicunt, _linguam_
&c. Ps. xi. 5.--Intuere etiam _pisces maris_, h.e. curiosos, _qui
perambulant semitas maris_ i.e. inquirunt in profundo hujus saeculi
temporalia, quae tanquam semitae in mari tam cito evanescunt et intereunt,
quam rursus aqua confundatur, postquam transeuntibus locum dederit.--Non
enim ait tantum "ambulant" sed "perambulant" dixit, ostendens
pertinacissimum studium inania et praeterfluentia requirentium. Aug. in Ps.
viii. s. 13. De hac autem triplici vitiorum distributione, vid. sup. L.
iii. s. 16. et inf. x. c. 30 sqq.

[102] Ipse patria quo imus, ipse via qua imus; per ipsum ad ipsum eamus, et
non erramus. Aug. Ser. 92. Deus Christus patria est quo imus; homo Christus
via est qua imus. Ib. 123. s. 3. (Christus) deducit (nos) tamquam dux, et
in se ducit, tanquam via, et ad se perducit, tanquam patria. Aug. in Ps.
lx. s. 4.

[103] Laudabilior est animus, cui nota est vel infirmitas sua, quam qui ea
non respecta, vias siderum scrutatur etiam cogniturus, aut qui jam cognitas
tenet, ignorans ipse qua ingrediatur ad salutem ac firmitatem suam. Aug. de
Trin. iv. prooem.

[104] Promissionem Domini Jesu Christi de Paracleto Spiritu-sancto in suo
haeresiarcha, Manichaeo dicunt esse completam. Unde se in suis litteris
Jesu Christi apostolum dicit, eo quod Jesus Christus se missurum esse
promiserit, atque in illo miserit Spiritum Sanctum. Propter quod etiam ipse
Manichaeus duodecim discipulos habuit, ad instar apostolici numeri, quem
numerum Manichaei hodieque custodiunt. Aug. de Haeres.

[105] Ob has scilicet fabulas astronomicas Manichaeum Paracletum fuisse
crediderunt sectatores ejus, teste Felice ap. Aug. Acta c. Fel. Man. i. 9.
"Paulus enim dicit, 'ex parte scimus, et ex parte prophetamus: cum venerit
autem quod perfectum est, abolebuntur ea quae ex parte dicta sunt.' Nos
audientes Paulum hoc dicere venit Manichaeus cum praedicatione sua, et
suscepimus eum secundum quod Christus dixit, 'Mitto vobis Spiritum
sanctum:' et Paulus venit et dixit, quia et ipse venturus est, et postea
nemo venit: ideo suscepimus Manichaeum. Et quia venit Manichaeus, et per
suam praedicationem docuit nos initium, medium, et finem; docuit nos de
fabrica mundi, quare facta est, et unde facta est, et quia fecerunt; docuit
nos quare dies, et quare nox; docuit nos de cursu solis et lunae: quia hoc
in Paulo non audivimus, nec in ceterorum Apostolorum scripturis: hoc
credimus, quia ipse est Paracletus."

[106] Vid. L. vii. s. 15. et not. ibid.

[107] Vid. sup. ad L. iii. c. 6. s. 10

[108] "MEMORIAE, Oratoria, in quibus reconduntur Sanctorum corpora. Aug. c.
Faust. Manich. xx. 21. Populus Christianus Memorias Martyrum religiosa
solennitate concelebrat, et ad excitandam imitationem, et ut meritis eorum
consocietur atque orationibus adjuvetur: ita tamen ut nulli Martyrum, sed
ipsi Deo Martyrum sacrificemus, quamvis in Memoriis Martyrum constituamus
altaria. Du Cange, sub v.

[109] Christum novissimis temporibus venisse ad animos, non ad corpora
liberanda. Nec fuisse in carne vera, sed simulatam speciem carnis
ludificandis humanis sensibus praebuisse, ubi non solum mortem, verum etiam
resurrectionem similiter mentiretur. Aug. de Haeres. Vid. inf. c. 10. fin.
l. ix. c. 3. s.6. [Greek: Haple phusis ouk apothneskei, kai skia sarkos ou
stauroutai; mian oun echon emaine ten phusin kai energeian to phos meden
pathousan toi episkiasmati tes sarkos ouk echonti phusin kratoumenen].
(Manes Ep. ad Zeben. ap. Fabric. Bibl. Gr. t. v. p. 284.) Sic Manichaeus
es, qui nec crucifixum credis, _quia_ nec natum credis. Aug. Serm. 116, s.
4. Sunt hodie qui non credunt carnem habuisse Christum: quia et partum
virginis destruunt, et nolunt eum natum ex femina credere. "Verbum caro
factum est," prorsus alienant a sua fide, vel potius a sua infidelitate.
Totam istam dispensationem salutis nostrae, quod factus est homo pro
inveniendo homine, qui Deus fecerat hominem; totum hoc, quod Christus in
remissionem peccatorem nostrorum verum, non falsum sanguinem fudit, et de
vero suo sanguine chirographum peccatorum nostrorum delevit; hoc totum
haeretici damnabiles evacuare conantur. Totum hoc, ut Manichaei credunt,
quod apparuit oculis hominum, spiritus fuit, caro non fuit. Ib. Serm. 237.
s. 1. Photiniani, homo tantum; Manichaei, Deus tantum. Illi nihil divinum
in Domino confitentur; isti quasi totum divinum, et tamen tam falsum, ut
nec saltem humanum. Si enim homo non erat, ergo mortuus non est, ergo
crucifixus non est, ergo nec resurrexit. Qui ille resurgere potuit, qui
mortuus non est? Ergo et dubitanti discipulo falsas cicatrices ostendit.
Aug. Serm. 37.

[110] Sup. l. i. s. 10.

[111] Vid. sup. l. iv. s. 8.

[112] Vid. sup. iii. c. 12. init.

[113] Qui sunt isti Electi? Quibus si dixeris, Peccasti; statim illam
defensionem impiam et pejorem ceteris magisque sacrilegam proferunt, Non
ego peccavi, sed gens tenebrarum. Quae est ista gens tenebrarum? Quae
bellum gessit cum Deo. Et ipsa peccat, cum tu peccas? Ipsa, inquit, quia
commixtus sum illi. Deus enim qui te commiscuit, quid timuit? Hoc enim
dicunt, quod illa gens tenebrarum rebellaverit adversus Deum, antequam
mundus fieret; et ille cavens ne regna ejus loco adveniente hostili impetu
vastarentur, misit huc membra sua, substantiam suam, hoc quod ipse est; si
aurum, aurum; si lux, lucem; quidquid illud est, hoc misit, et miscuit
visceribus gens tenebrarum, dicunt, et fabricavit inde mundum. Et nos
animae, inquiunt, de ipsis membris Dei sumus: sed premimur hic visceribus
gentis tenebrarum, et quidquid peccare dicimur, illa gens peccat. Se quidem
videntur excusare a peccato: sed Deum suum non excusant a crimine timoris,
nec ipsam substantiam Dei sui a crimine corruptibilitatis. Si enim
incorruptibilis Deus, si incommutabilis, si incontaminabilis, si
immaculabilis, si impenetrabilis, quid ei factura erat gens illa? Potuistis
premi, potuistis captivari, potuistis inquinari, potuistis corrumpi: potuit
ergo et ille. Frustum enim quodam modo, et portiuncula naturae ipsius
convincit massam. Quale est illud quod huc misit, tale est et illud quod
ibi remansit. Hoc ipsi dicunt: ipsi fatentur quia duae substantiae sunt;
una illa, et una ista. Libri eorum hoc habent: et si negant, leguntur, et
convincuntur.--Vis, o nefande, false Electe, defendere peccatum tuum, ut
quando aliquid mali feceris, non tu fecisse videaris: quaeris in quem
peccatum tuum refundas, et refundis in gentem tenebrarum. Aug. in Ps. loco
proxime cit. Inviti peccamus et cogimur a contraria et inimica nobis
substantia. Fortunat. Disp. 2. s. 20. Dicimus, quod a contraria natura
anima cogatur delinquere. ib. s. 21. Sive bonum geramus, non est carnis;
quia "manifesta sunt opera carnis" &c. sive malum geramus, non est animae,
quia "fructus spiritus pax" &c. Manes Ep. ad Menoch ap. Aug. Op. Imp. iii.
177. Carnis enim commixtione ducitur, non propria voluntate. Secundinus Ep.
ad Aug. s. 2.

[114] Veros Academiae novae sensus alias aperit Aug., et quare in
disputando aliis potius adversati sint, quam suam aliquam sententiam
defenderint, unde pro Scepticis habiti sint; id vero pro istorum temporum
ratione, vel utiliter factum esse contendit. "Sat est ad id quod volo,
Platonem sensisse duos esse mundos, unum intelligibilem, in quo ipsa
veritas habitaret, istum autem sensibilem, quem manifestum est nos visu
tactuque sentire. Itaque illum verum, hunc verisimilem et ad illius
imaginem factum. Et ideo de illo in ea quae se cognosceret anima, velut
expoliri et quasi serenari veritatem; de hoc autem in stultorum animis non
scientiam, sed opinionem posse generari. Quidquid tamen ageretur in hoc
mundo per eas virtutes quas civiles vocabat, aliarum verarum virtutum
similes, quae nisi paucis sapientibus ignotae essent, non posse nisi veri
simile nominari. Haec et alia hujusmodi mihi videntur inter successores
ejus, quantum poterant, esse servata, et pro mysteriis custodita. Non enim
aut facile ista percipiuntur, nisi ab eis qui se ab omnibus vitiis
mundantes, in aliam quamdam plus quam humanam consuetudinem vindicaverint,
aut non graviter peccat quisquis ea sciens quoslibet homines docere
voluerit. Quare cum in falsas opiniones ruere turba sit pronior, et
consuetudine corporum omnia esse corporea facillime, sed noxie credatur,
instituit vir acutissimus atque humanissimus dedocere potius quos
patiebatur male doctos, quam docere quos dociles non arbitrabatur. Inde
illa omnia nata sunt quae novae Academiae tribuuntur, quia eorum
necessitatem veteres non habebant." c. Academ. l. iii. c. 17. "Tantum tunc
variarum sectarum studia flagrabant, ut nihil metuendum esset nisi falsi
approbatio. Pulsus autem quisque illis argumentis ab eo, quod se firmum et
inconcussum tenere crediderat, tanto constantius atque cautius aliud
quaerebat, quanto et in moribus major erat industria, et in natura rerum
atque animorum altissima et implicitissima latere veritas sentiebatur.
Tanta porro nunc fuga laboris et incuria bonarum artium, ut simul atque
sonuerit, acutissimis philosophis esse visum nihil posse comprehendi,
dimittant mentes et in aeternum obducant." Aug. Ep. i. ad Hermog. Eorum
tamen "rationem, illi tempori congruam, simul cum ipso tempore sepultam
esse" debuisse, idem contendit. (c. Acad. ii. 1.) "Omnino" enim "civitas
Dei talem dubitationem tamquam dementiam detestatur, habens de rebus quas
mente atque ratione comprehendit, etiamsi parvam. 'propter corpus
corruptibile quod aggravat animam,' (quoniam, sicut dicit Apost. 'ex parte
scimus') tamen certissimam scientiam." De Civ. Dei l. xix. c. 18.

[115] Vid. sup. ad iii. ult.

[116] Vid. sup. ad l. iv. s. 3. p. 47. not. 66.

[117] Vid. sup. ad l. iii. s. 11. not. 64.

[118] Quaero, utrum et ipsa terra tenebrarum unum latus habuerit, et cetera
infinita sicut terra lucis? Non ita credunt, _timent enim ne Deo videatur
aequalis_. Dicunt ergo illam per profundum immensam, et per longum; sursum
versus autem supra illam spatia infinitae inanitatis affirmant. Et ne ipsa
vel simplum, terra autem luminis duplum tenere videatur, angustant eam a
duobus etiam lateribus, &c. Sed hoc nimis adtentis et studiose
inquirentibus quasi secreto demonstrant. Aug. c. Ep. Manich. c. 21.

[119] [Greek: Apostaleisan dunamin tou agathou, ouketi phos aistheton, all'
hos an phaie, probolen tou Theou]. Tit. Bostr. i. 20.

[120] Vid. sup. c. 9. not. [Greek: Ouk ousias hepsato sarkos (to phos
[Christos] alla homoiomati kai schemati sarkos eskiasthe hina me kratethe
dia tes ousias tes sarkos kai pathei kai phtharthei. tes skotias
phtheirouses autou ten energeian ten photeinen] (Manes Ep. ad Zeben. ap.
Fabric. B. G. v. 284.). Incoinquinabilis substantia non ideo non
coinquinatur, quia nihil attingit, sed quia permanet in sua munditia,
qualecunque sit, quid attigerit. Sicut corpus invulnerabile aut
impenetrabile numquid illud dicimus, quod non percutitur ferro, sed potius,
quod etiam, cum percutitur, non penetratur? Et ideo magis probatur filius
Dei non posse de sanguine feminae coinquinari, quia per feminam natus est,
quam si non per feminam nasceretur, et membra illa devitasset; videretur
enim judicasse, posse se inde pollui, et minus a nobis incoinquinabilis
diceretur. Euod. de fide c. 24.

[121] Non decipiunt, nisi cum scientiam quam non exhibent pollicentur, et
adversantes Legi et Prophetis, quaecumque de illis Apostolus sermoni suo
inseruit, falsa et a corruptoribus immissa esse criminantur. Aug. de Div.
Quaest. 83. qu. 68. Quoniam privilegio quodam vos tuemini, ut de Scripturis
opprimi nequeatis, dicendo eas esse falsatas. De mor. Manich. l. ii. s. 55.
cf. c. Faust. xiii. 5. xxii. 15. Manichaeus impiam te docuit perversitatem,
ut ex evangelio quod haeresin tuam non impedit, accipias, quod autem
impedit, non accipias. c. Faust. xviii. 7. Haec illi solent a corruptoribus
Scripturarum immissa esse dicere; usque adeo nihil habent quod
contradicant, ut haec miseri respondere cogantur. Sed quis non intelligat
convictorum hominum aliam non esse potuisse ultimam vocem? Aug. de mor.
Eccl. Cath. l. i. c. 9. De Testamento novo sola accipientes ea, quae in
honorem et laudem filii majestatis vel ab ipso dicta comperimus, vel ab
ejus Apostolis, sed jam perfectis ac fidelibus, dissimulavimus cetera, quae
aut simpliciter tunc et ignoranter a rudibus dicta, aut oblique et maligne
ab inimicis objecta, aut imprudenter a scriptoribus affirmata sunt, et
posteris tradita; dico autem hoc ipsum; natum ex foemina &c. Faust. xxxii.
7. cf. ib. c. 1, 2, 6. Videtis ergo (optime respondet Aug. c. 19.) id vos
agere, ut omnis de medio Scripturarum auferatur auctoritas, et suus cuique
animus auctor sit, quid in quaque Scriptura probet, quid improbet, id est,
ut non auctoritati Scripturarum subjiciatur ad fidem, sed sibi Scripturas
ipse subjiciat: non ut ideo illi placeat aliquid, quia hoc in sublimi
auctoritate scriptum legitur; sed ideo recte scriptum videatur, quia hoc
illi placuit.

[122] Nec immerito nos ad hujusmodi scripturas, tam inconsonantes et
varias, nunquam sane sine judicio ac ratione aures afferimus, sed
contemplantes omnia, et cum aliis alia conferentes, perpendimus, utrum
eorum quidque a Christo dici potuerit necne, multa enim a majoribus vestris
eloquiis Domini nostri inserta verba sunt, quae nomine signata ipsius cum
ejus fide non congruant; praesertim quia, ut jam saepe probatum a nobis
est, nec ab ipso haec sunt, nec ab ejus Apostolis scripta, sed, multo post
eorum assumptionem a nescio quibus, et ipsis inter se non concordantibus,
semi-Judaeis, per famas opinionesque comperta sunt. Faustus l. xxxiii. c.
3. Indeficientes ego praeceptori meo refero gratias, qui me similiter
labentem retinuit, ut essem hodie Christianus. Nam ego quoque cum capitulum
(Matt. 5, 17.) hoc imprudens legerem, quemadmodum tu, paene ieram in
consilium Judaeus fieri. Nec immerito; etenim si Christus legem non venit
solvere sed adimplere--vide, si quid impedire jam poterat, quin factus
essem Judaeus. Sed huic periculo me Manichaei veneranda fides eripuit. Id.
xix. 5. Et tamen me quidem jam adversus capituli hujus necessitudinem
Manichaea fides reddidit tutum, quae principio mihi non cunctis, quae ex
Salvatoris nomine scripta leguntur passim credere persuasit, sed probare si
sint eadem vera, si sana, si incorrupta; esse enim permulta zizania, &c.
Id. xviii. 3. Volunt nescio quos corruptores divinorum librorum ante ipsius
Manichaei tempora fuisse; corrupisse autem illos, qui Judaeorum legem
Evangelio miscere cupiebant. Aug. de Util. Credendi, c. 3.

[123] Proferendus est namque tibi alius codex eadem continens, et tamen
incorruptus et verior, ubi sola desint ea quae hic immissa esse criminaris.
Non faciam, inquis, ne ipse corrupisse credar. Hoc enim soletis dicere.
Aug. de mor. Eccl. Cath. c. 19. s. 61. Cum ex adverso audieris "proba," non
confugias ad exempla veriora, vel plurium codicum, vel antiquorum, vel
linguae praecedentis, unde hoc in aliam linguam interpretatum est, sed
dicas "inde probo hoc illius esse, illud non esse, quia hoc pro me sonat,
illud contra me." Tu es ergo regula veritatis? c. Faust. xi. 2. cf. xxxii.
16. de Util. Credendi, c. 3. s. 7. Ep. 82. s. 6.

[124] Vid. sup. ad l. iii. s. 6.

[125] Evectio, quod aliis diploma, facultas erat utendi equis cursui
publico destinatis, quod privato haud licuit. Unde lex ab Honorio data
ferebat: "Ne quis sibi deinceps cursum publicum privatus usurpet, nisi cum
aut a nobis evocatur, aut a clementiae nostrae veneratione discedit."
Narrat Julius Capitolinus, in Pertinace, quod is "tunc praefectus cohortis,
in Syriam profectus, T. Aurelio imperatore, a praeside Syriae, quia sine
diplomatibus cursum usurpaverat, pedibus ad Antiochia ad legationem suam
iter facere coactus est." Ed. Ben.

[126] Vid. sup. ad l. iii. c. 7. p. 36. Irrisione foeda tanquam proprio
quodam telo, contra Ecclesiam utebantur Manichaei. Vid. sup. s. 16. et l.
iii. c. 10. et not. ibid. et alibi passim, quod reliquiae Faust. et
Secundini miserabiliter confirmant. "Bene nosti, quod reprehendentes
Manichaei catholicam fidem, et maxime V. T. discerpentes et dilaniantes,
commovent imperitos." Aug. de Util. Credendi, c. 2. s. 4. "Exstitit quaedam
perditissima secta Manichaeorum, acceptas Scripturas et lectas irrisit;
reprehendere voluit quod non intelligebat, et exagitando et reprehendendo
non intellecta, multos illaqueavit." Aug. in Ps. 146.

[127] Vid. sup. ad s. 19.

[128] Noli foras ire; in teipsum redi, in interiori homine habitat veritas.
Aug. de Vera Relig. c. 39. Vide inf. l. vii. c. 7 et 10.

[129] Nec tamen nos eisdem Martyribus templa, sacerdotia, sacra, et
sacrificia constituimus: quoniam non ipsi, sed Deus eorum nobis est Deus.
Honoramus sane Memorias eorum tamquam sanctorum hominum Dei, qui usque ad
mortem corporum suorum pro veritate certarunt, ut innotesceret vera
religio, falsis fictisque convictis: quod etiam si qui antea sentiebant,
timendo reprimebant. Quis autem audivit aliquando fidelium stantem
sacerdotem ad altare etiam super sanctum corpus Martyris ad Dei honorem
cultumque constructum, dicere in precibus, offero tibi sacrificium Petre,
vel Paule, vel Cypriane; cum apud eorum Memorias offeratur Deo, qui eos et
homines et Martyres fecit, et sanctis suis Angelis caelesti honore
sociavit; ut ea celebritate et Deo vero de illorum victoriis gratias
agamus, et nos ad imitationem talium coronarum atque palmarum, eodem
invocato in auxilium, ex illorum memoriae renovatione adhortemur?
Quaecumque igitur adhibentur religiosorum obsequia in Martyrum locis,
ornamenta sunt Memoriarum, non sacra vel sacrificia mortuorum tamquam
deorum. Quicumque etiam epulas suas eo deferunt, quod quidem a Christianis
melioribus non fit, et in plerisque terrarum nulla talis est consuetudo;
tamen quicumque id faciunt, (quas cum apposuerint, orant, et auferunt, ut
vescantur, vel ex eis etiam indigentibus largiantur,) sanctificari sibi eas
volunt per merita Martyrum in nomine Domini Martyrum. Non autem esse ista
sacrificia Martyrum novit, qui novit unum, quod etiam illic offertur
sacrificium Christianorum. De Civ. Dei, l. viii. c. 27.

[130] Iisdem rationibus adductus Augustinus ipse, nondum Episcopus,
Hipponensibus persuasit morem istum ultro abolere (vid. ejus Ep. 29.)
Aurelium etiam, Episcopum Carthaginensem, obtestatur ut eundem e sede hac
primaria pelleret, quam caeterae haud dubie imitarentur. Ep. 22.

[131] Eucharistiam enim inter anniversariam Martyrum commemorationem apud
ipsorum coemeteria celebrare ubique mos erat. Vid. Bingham xiii. 9. 6. xx.
7. 7.

[132] Immundum illud animal in lege positum est, eo quod non ruminet; non
autem hoc ejus vitium, sed natura est. Sunt autem homines qui per hoc
animal significantur, immundi proprio vitio, non natura; qui cum libenter
audiant verba sapientiae, postea de his omnino non cogitant. Quod enim
utile audieris, velut ab intestino memoriae ad os cogitationis recordandi
dulcedine revocare, quid est aliud quam spiritaliter quodammodo ruminare?
Quod qui non faciunt, illorum animalium genere figurantur: unde ipsa a
talibus carnibus abstinentia tale vitium nos cavere praemonuit. Cum enim
thesaurus desiderabilis sit ipsa sapientia, de hac munditia ruminandi, et
immunditia non ruminandi alio loco scriptum est, _Thesaurus desiderabilis
requiescit in ore sapientis, vir autem stultus glutit illum_. c. Faust. vi.
7.

[133] Vera religio, nisi credantur ea quae quisque postea, si se bene
gesserit dignusque fuerit, assequatur atque percipiat, et omnino sine
quodam gravi auctoritatis imperio, iniri recte nullo pacto potest. Aug. de
util. credendi, c. 9. Neque quisquam inveniendo Deo fit idoneus, nisi antea
crediderit, quod est postea cogniturus de lib. arb. ii. 2. s. 6. Initium
bonae vitae, cui vita etiam aeterna debetur, recta fides est. Est autem
fides, credere quod nondum vides, cujus fidei merces est, videre quod
credis. Aug. Serm. 43. init. Intellige, ut credas, verbum meum; crede, ut
intelligas, verbum Dei. ib. fin. Nonne superbus inveniris, cum dicis, primo
videam et sic credam?--Ipsa se lux ostendere vult. Cui? Caeco non potest,
non videt. Unde non videt? Gravato oculo multis peccatis.--Removeantur ergo
iniquitates, dimittantur peccata, levetur pondus ab oculo, sanetur quod
saucium est, adhibeatur mordax praeceptum quasi collyrium. Prius effice
quod tibi praecipitur, sana cor, munda cor.--"Beati mundo corde, quoniam
ipsi Deum videbunt." Aug. in Ps. xxxix. 13. Proinde substantiam Dei, sine
ulla sui commutatione mutabilia facientem, et sine ullo suo temporali motu
temporalia creantem, intueri et plene nosse difficile est; et ideo est
necessaria purgatio mentis nostrae, qua illud ineffabile ineffabiliter
videri possit; qua nondum praediti, fide nutrimur, et per quaedam
tolerabiliora, ut ad illud capiendum apti et habiles efficiamur, itinera
ducimur. Aug. de Trin. l. i. s. 3. cf. etiam not. f. proxime seq.

[134] Subintellig. _quod demonstraretur._ (N. E.)

[135] Vos nostis, tamen credentibus quam vehementer insultare soleatis,
praesertim cum ipse, qui jam coepit incerta narrare, plenam ac firmam
scientiam paullo ante promiserit.--Quapropter, aut ea quae dicit proba mihi
vera esse, ut ostendas quae non possum credere, aut eum qui dicit, proba
mihi Spiritum Sanctum esse, ut credam quae non potes ostendere. Ego namque
catholicam fidem profiteor, et per illam me ad certam scientiam perventurum
esse praesumo; tu vero, qui fidem meam labefactare conaris, certam
scientiam trade, si potes; ut id, quod credidi, temere me credidisse
convincas. Duo sunt quae mihi profers; unum, cum dicis Spiritum Sanctum
esse qui loquitur, et alterum, cum dicis manifesta esse quae loquitur. Sed
tu nec hoc nec illud vales ostendere. Nihil aliud elegisti nisi laudare
quae credis, et irridere quod credo. Cum igitur ego vicissim lauda vero
quod credo, et quod credis irrisero, quid putas nobis esse judicandum,
quidve faciendum, nisi ut eos relinquamus, qui nos invitant certa
cognoscere, et postea imperant ut incerta credamus, et eos sequamur, qui
nos invitant prius credere quod nondum valemus intueri, ut ipsa fide
valentiores facti quod credimus intelligere mereamur, non jam hominibus,
sed ipso Deo intrinsecus mentem nostram illuminante atque firmante? Et
quoniam quaesivi unde mihi probet, nunc quaero unde ipse cognoverit. Si
dicit sibi revelatum a Spiritu Sancto, suamque mentem divinitus
illustratam, ut ea quae dicit certa et manifesta cognosceret, ipse
significat quid intersit inter cognoscere et credere. Ipse enim cognoscit,
cui apertissime ista monstrantur; eis autem quibus haec narrat, non
cognitionem insinuat, sed credulitatem suadet. Cui quisquis temere
consenserit, Manichaeus efficitur, non certa cognoscendo sed incerta
credendo; quales nos imperitos adolescentulos aliquando decepit. Debuit
ergo non nobis polliceri scientiam, neque manifestam cognitionem, neque ad
id quod quaeritur sine ulla ambiguitate perventionem, sed dicere potius
sibi ista esse monstrata, illos autem quibus narrantur credere sibi debere
quae nesciunt. Sed si hoc diceret, quis non ei responderet, "Si ergo
incognita crediturus sum, cur non ea potius credam, quae jam consensione
doctorum indoctorumque celebrantur, et per omnes populos gravissima
auctoritate firmata sunt"? Hoc ille metuens ne sibi diceretur, offundit
nebulas imperitis, primo pollicens rerum certarum cognitionem, et postea
incertarum imperans fidem. Cui tamen si hoc dicatur, ut saltem vel sibi
haec doceat esse monstrata, similiter deficit, et hoc quoque ut credamus
jubet. Aug. c. Ep. Manich. c. 14. Si ergo ad millia fabulosorum
phantasmatum, te auctoritati ignotissimae et furiosissimae subdidisti, ut
ideo haec omnia crederes, quia in illis conscripta sunt libris, quibus
miserabili errore credendum esse censuisti, cum tibi nulla demonstrentur;
cur non potius Evangelicae auctoritati, tam fundatae, tam stabilitae, tanta
gloria diffamatae, atque ab Apostolorum temporibus usque ad nostra tempora
per successiones certissimas commendatae, non te subdis, ut credas, ut
videas, ut discas etiam omnia illa quae te offendunt, ex vana et perversa
opinione te offendere? Aug. c. Faust. xxxii. 19.

[136] Consequetur omnium librorum summa perversio, et omnium, qui memoriae
mandati sunt, librorum abolitio, si quod tanta populorum religione
roboratum est, tanta hominum et temporum consensione firmatum, in hanc
dubitationem inducitur, ut ne historiae quidem vulgaris fidem possit
gravitatemque obtinere. De mor. Eccl. Cath. c. 29. s. 60. cf. c. Faust.
xxxii. 21. et pluribus xxxiii. c. 6. quod his claudit "quae cum ita sint,
quis tandem tanto furore caecatur--qui dicat hoc mereri non potuisse
Apostolorum Ecclesiam, tam fidam, tam numerosam fratrum concordiam, ut
eorum scripta fideliter ad posteros trajicerent, cum eorum cathedras usque
ad praesentes Episcopos certissima successione servaverint, cum hoc
qualiumcunque hominum scriptis, sive extra Ecclesiam, sive in ipsa
Ecclesia, tanta facilitate proveniat"?

[137] Si auferatur haec fides de rebus humanis, quis non adtendat quanta
earum perturbatio, et quam horrenda confusio subsequatur? Quis enim mutua
caritate diligetur ab aliquo, cum sit invisibilis ipsa dilectio, si, quod
non video, credere non debeo? Si ergo non credentibus nobis quae videre non
possumus, ipsa humana societas, concordia pereunte, non stabit; quanto
magis est fides, vis quae non videntur, rebus adhibenda divinis: quae si
non adhibeatur, non amicitia quorumlibet hominum, sed ipsa summa religio
violatur, ut summa miseria consequatur. Aug. de fide rerum quae non
videntur, s. 4.

[138] De quo libro certum erit cujus sit, si litterae, quas Apostolorum
dicit et tenet Ecclesia ab ipsis Apostolis propagata et per omnes gentes
tanta eminentia declarata, utrum Apostolorum sint, incertum est, et hoc
erit certum scripsisse Apostolos, quod huic Ecclesiae contrarii haeretici
proferunt, auctorum suorum nominibus appellati longe post Apostolos
exsistentium? c. Faust. xxxiii. 6.

[139] Fortean Valentiniano minori, quia ejus "comitatus apud Mediolanum,"
ex Possidio, cap. 1, "tum erat constitutus," cum ibi rhetoricam
profitebatur Augustinus; qui praeterea lib. 3 contra Petiliani Litt. cap.
25. scribit se in eadem urbe "Bautoni consuli, calendis Januarii, laudem
pro sua tunc rhetorica professione recitasse." Ed. Ben.

[140] Accipis evangelium? Tu me interrogas, utrum accipiam, in quo id ipsum
accipere apparet, quia, quae jubet, observo?--Ego patrem dimisi et matrem,
uxorem, filios et cetera, quae evangelium jubet, et interrogas, utrum
accipiam evangelium?--Ego argentum et aurum rejeci, et aes in zonis habere
destiti, quotidiano contentus cibo, nec de crastino curans, nec unde venter
impleatur aut corpus operiatur, solicitudinem gerens, et quaeris a me,
utrum accipiam evangelium? Vides in me Christi beatitudines illas, quae
evangelium faciunt, et interrogas, utrum illud accipiam? Vides pauperem,
vides mitem, vides pacificum, puro corde lugentem, esurientem, sitientem,
persecutiones et odia sustinentem propter justitiam, et dubitas, utrum
accipiam evangelium? Faustus, l. v.

[141] Alypius in nostra conjunctione mansit, ut exemplo sit fratribus curas
mundi hujus vitare cupientibus. Aug. Ep. 22. Etsi in populis ac super
populum agas, oves pascuae Domini regens sollicitis vigil pastor excubiis,
tamen abdicatione saeculi, et repulsa carnis et sanguinis, desertum tibi
ipsi fecisti, secretus a multis, vocatus in paucis. Paulinus Ep. ad eum Ep.
24. s. 2. ap. Epp. Aug. Est cognatus venerabilis et vere beati Episcopi
Alypii, quem toto pectore amplecteris et merito; nam quisquis de illo viro
benigne cogitat, de magna Dei misericordia et de mirabilibus Dei muneribus
cogitat.--Cito, si Dominus adjuverit, totum Alypium inseram praecordiis
tuis; nam hoc sum maxime veritus, ne ille vereretur aperire omnia, quae in
eum Dominus contulit, ne alicui minus intelligenti non divina munera
concessa hominibus, sed ipsum praedicare videretur. Id. Ep. 27. ad Paulin.
Sanctum et venerabilem fratrem nostrum Papam Alypium. Hieron. Ep. 39. ap.
Epp. Aug.

[142] Episcopus Thagastensis postea fuit, (Aug. de gestis c. Emerito s. 1
et 5.) adeoque litium, si quae inter Christianos obortae essent, judex et
diremtor.

[143] COMITES ITALICIANI ET GALLICIANI, sunt Comites Largitionalium
titulorum, reique tributariae et thesaurorum per Praefecturam Praetorianam
Italiae et Galliarum. COMES SACRARUM LARGITIONUM. Qui thesauris sacris ac
publicis praeerat et largitionibus Principis, quas ille Magistratibus,
militibus, et subditis erogabat. Du Cange, s.v. COMITES SACRARUM
LARGITIONUM. Viri illustres duo, alter in Oriente, alter in Occidente.
Thesauros, vectigalia Imperii, er cudendam monetam curabant; dona,
stipendia, et necessarias impensas erogabant. Orientalis ille sex sub ipso
"comites largitionum inferiores" habuit per sex dioeceses subministrantes.
Occidentalis item sex, et uterque plures alios ministros. Formula hujus
muneris exstat apud Cassiodor. Varr. L. v. c. 40. Spelman Glossar. 5. v.

[144] "PRETIUM REGIUM, est jus quod Regi vel Domino competit, res mercales
comparandi certo et definito pretio." Du Cange s. v. Inde ergo colligendum
erit, quae sint "pretia Praetoriana" etsi de iis, quod sciam, sileant
auctores.

[145] Nebridium amicum meum, qui cum esset rerum obscurarum ad doctrinam
pietatis maxime pertinentium diligentissimus et acerrimus inquisitor, valde
oderat de quaestione magna responsionem brevem. Aug. Ep. 98. s. 8.

[146] Ipsa vos Ecclesia ore maternae dilectionis alloquitur, "Ego quam
miramini per universum mundum fructificantem atque crescentem, qualem me
conspicitis aliquando non fui." "Qui temporibus illis in Judaea terra
fideles fuerunt, ex virgine nativitatem mirabilem, ac passionem,
resurrectionem, adscensionem Christi, omnia divina dicta ejus et facta
praesentes praesentia didicerunt. Haec vos non vidistis, propterea credere
recusatis. Ergo haec adspicite, haec quae cernitis cogitate; quae vobis non
praeterita narrantur, nec futura praenuntiantur, sed praesentia
demonstrantur. An vobis inane vel leve videtur, et nullum vel parvum
putatis esse miraculum divinum, quod in nomine unius crucifixi universum
genus currat humanum?" Aug. de fide rer. quae non videntur, s. 4, 7.

[147] Vitae hujus mundi eram implicatus, tenebrosam spem gerens, de
pulcritudine uxoris, de pompa divitiarum, de inanitate honorum, ceterisque
noxiis et perniciosis voluptatibus. Aug. de util. cred. s. 3.

[148] Ubi discussos eos [Manichaeos] evasi, maxime trajecto isto mari, diu
gubernacula mea repugnantia omnibus ventis, in mediis fluctibus Academici
tenuerunt. Deinde veni in has terras, hic septentrionem cui me crederem,
didici. Animadverti enim et saepe in sacerdotis nostri [Ambrosii] et
aliquando in sermonibus tuis [Theodore] cum de Deo cogitaretur, nihil
omnino corporis esse cogitandum, neque cum de anima; nam id est unum in
rebus proximum Deo. Sed ne in philosophiae gremium celeriter advolarem,
fateor uxoris honorisque illecebra detinebar; ut cum haec essem consecutus,
tum demum me, quod paucis felicissimis licuit, totis velis omnibusque remis
in illum sinum raperem, ibique conquiescerem, Aug. de vita beata, s. 4.

[149] Romanianus cognatus fuit Alypii (Aug. Ep. 27 ad Paulin.) indole
Augustino ipsi mirabili (c. Acad. i. 1. ii. 1.) "ab ineunte adolescentia
divitiarum circumfluentia exceptus," (ib.) et rebus, "quae putantur
adversis ex illecebrosis vitae gurgitibus ereptus." (ib.) Divitias ejus
amplissimas plus semel memorat Aug. (c. Acad. l. c.) tum quoque lites,
quibus exercitatus est, molestas, (c. Acad. l. c. ii. 1, 2.) et quibus
obnubilatum est ejus ingenium ita ut paene omnes lateret (c. Acad. ii, 2.)
tum vero maxima ejus erga Aug. ipsum beneficia, quem "adolescentulum
pauperem ad peregrina studia pergentem, et domo et sumtu et (quod plus est)
animo exceperit; patre orbatum amicitia consolatus sit, hortatione
animarit, ope adjuverit; Carthaginem, illustrioris professionis gratia,
remeantem necessariis omnibus sustentaverit;"--"postremo, quidquid de otio
meo modo gaudeo, quod a superfluarum cupiditatum vinculis evolavi, quod
depositis oneribus mortuarum curarum, respiro, resipisco, redeo ad me, quod
quaero intentissimus veritatem [Anno ante baptismum ejus haec scripta sunt]
quod invenire jam aggredior, quod me ad summum ipsum modum perventurum esse
confido, tu animasti, tu impulisti, tu fecisti." (c. Acad. ii. 2.) Eum, in
Manichaeorum haeresin "secum praecipitem dedit" Aug. (c. Acad. i. s. 3.)
unde etiam eum pariter emersisse sperandum est, cum Aug. scripta
diligentissime sibi comparaverit; (Ep. 27.) neque tamen diffitendum est,
Aug. tum in libris contra Academicos eum timide admodum ad veram hanc
philosophiam adhortasse, et Paulino commendasse, "qui ex omni, aut ex magna
parte per linguam ejus sanaretur." (ib.)

[150] Dolor, quod praecipue malum nonnulli arbitrantur, sive in animo sive
in corpore sit, nec ipse potest esse nisi in naturis bonis. Hoc enim ipsum
quod resistit ut doleat, quodam modo recusat non esse quod erat, quia bonum
aliquod erat; sed cum ad melius cogitur, utilis dolor est; cum ad deterius,
inutilis.--Sunt autem mala sine dolore pejora: pejus est enim gaudere de
iniquitate, quam dolere de corruptione.--Item in corpore melius est vulnus
cum dolore, quam putredo sine dolore, quae specialiter corruptio dicitur.
Aug. de Nat. Boni c. Manich. c. 20.

[151] Hinc enim maxime commendatur, quale bonum sit Deus, quod nemini eum
deserenti bene est. Aug. de Gen. ad Lit. lib. xi. cap. 5. Vide sup. lib. i.
cap. 1.

[152] Quo intellectu Deum capit homo, qui ipsum intellectum suum quo eum
vult capere nondum capit? Aug. de Trin. v. s. 2.

[153] Hoc argumento contra Manichaeos saepenumero utitur Aug. (e.g. de
Morib. Manich. c. 12. c. Secundin. M. c. 20. de fide c. Manich. c. 18 et
35.) cui cum quid responderet haud in promptu habuerit Fortunatus,
subjungit Aug. "Et ego novi non te habere quid dicas, et me cum vos audirem
nunquam invenisse quod dicerem; et inde fuisse admonitum divinitus ut illum
errorem relinquerem, et ad fidem Catholicam me converterem, vel potius
revocarem, ipsius indulgentia, qui me huic fallaciae semper inhaerere non
sivit." Disp. 2. c. Fort. Manich. fin.

[154] Vid. sup. ad l. iv. c. 26. p. 59. not. 92

[155] Vid. sup. ad l. iv. c. 26. p. 59. not. 93

[156] Dupliciter appellatur malum, unum quod homo facit, alterum quod
patitur; quod facit peccatum est, quod patitur poena. Divina providentia
cuncta moderante et gubernante, ita homo male facit quod vult, ut male
patiatur quod non vult. Aug. c. Adim. c. 26. Respondemus Manichaeis, non
esse malum ex Deo, neque coaeternum Deo; sed malum ortum esse ex libera
voluntate naturae rationalis, quae bene a bono condita est; sed bonitas
ejus non est aequalis bonitati Conditoris ejus; quoniam non natura sed opus
ejus est; ideoque habuit peccandi possibilitatem, non tamen necessitatem.
Nec possibilitatem autem haberet, si Dei natura esset, qui peccare nec vult
posse, nec potest velle.--Sed hoc audito Manichaeus adhuc pergit, 'si ex
libera voluntate naturae rationalis est malum, unde sunt ista tot mala, cum
quibus nasci videmus, qui nondum libertate voluntatis utuntur'?--Hic nos
respondemus, etiam ista mala, ex voluntate humanae naturae originem ducere,
qua granditer peccante, vitiata et cum stirpe damnata est. Unde naturae
hujus tam multa naturalia bona veniunt de Dei opificio, mala de judicio;
quae mala nullo modo esse naturas vel substantias non vident Manichaei;
verum ideo dici naturalia, quia cum eis homines, vitiata originis tanquam
radice, nascuntur. Op. Imp. c. Julian. vi. 5.

[157] Se ipsam ergo cogitans anima, secundum naturam suam ordinari appetat;
sub eo scilicet cui subdenda est, supra ea quibus praeponenda est: sub illo
a quo regi debet, supra ea quae regere debet. Aug. de Trin. l. x. c. 5. Sic
enim ordinata est, naturarum ordine non locorum, ut supra illam non sit
nisi ille. Idem, ibid. l. xiv. c. 14. Expedit inferius subjici superiori,
ut et ille qui sibi subjici vult quod est inferius se, subjiciatur
superiori suo. Aug. in Ps. 143. Vid. sup. ad i. 13.

[158] Superbia enim avertit a sapientia:--unde autem haec aversio, nisi dum
ille cui bonum est Deus, sibi ipse vult esse bonum suum, sicuti sibi est
Deus? Aug. de lib. Arb. l. iii. c. 24.

[159] Lectis Platonis paucissimis libris, cujus te esse studiosissimum
accepi, collataque cum eis, quantum potui, etiam illorum auctoritate, qui
divina mysteria tradiderunt, sic exarsi, ut omnes illas vellem ancoras
rumpere, nisi me nonnullorum hominum existimatio commoveret. Aug. de Vita
Beata, s. 4.

[160] Viderunt philosophi, suisque litteris multis modis copiosissime
mandaverunt, hinc illos, unde et nos, fieri beatos, objecto quodam lumine
intelligibili, quod Deus est illis, et aliud est quam illi, a quo
illustrantur, ut clareant, atque ejus participatione perfecti beatique
subsistant. Saepe multumque Plotinus asserit sensum Platonis explanans, ne
illam quidem, quam credunt esse, universitatis animam, aliunde beatam esse
quam nostram: idque esse lumen quod ipsa non est, sed a quo creata est, et
quo intelligibiliter illuminante intelligibiliter lucet.... Dicit ergo ille
magnus Platonicus, animam rationalem, (sive potius intellectualis dicenda
sit, ex quo genere etiam immortalium beatorumque animas esse intelligit,
quos in coelestibus sedibus habitare non dubitat,) non habere supra se
naturam, nisi Dei, qui fabricatus est mundum, a quo et ipsa facta est: nec
aliunde illis supernis praeberi vitam beatam, et lumen intelligentiae
veritatis, quam unde praebetur et nobis; consonans Evangelio, ubi legitur,
Fuit homo, &c. In qua differentia satis ostenditur, animam rationalem vel
intellectualem, qualis erat in Johanne, sibi lumen esse non posse, sed
alterius veri luminis participatione lucere. Hoc et ipse Johannes fatetur,
ubi ei perhibens testimonium dicit, "Nos omnes de plenitudine ejus
accepimus." De Civ. Dei, l. x. c. 2.

[161] Ita legerunt, ut notum est, Irenaeus, l. iii. c. 18, 21. (3tio vero
loco, l. v. c. 2. de fidelium regeneratione verba intelligit) Tertull. de
Carne Christi, c. 19 et 24. Ambros. praef. in Ps. 37; sed lectio, hodie ab
omnibus recepta, exstat apud August. alias, et Ambros. sicut et apud
caeteros Patres. Vid. Sabat. ad loc.

[162] Lenticulam invenimus cibum esse Aegyptiorum, nam ibi abundat in
Aegypto; unde magnificatur lenticula Alexandrina, et venit usque ad terras
nostras, quasi hic non nascatur lenticula. Ergo Esau desiderando cibum
Aegyptium, perdidit primatum. Sic et populus Judaeorum de quo dictum est,
_Conversi sunt corde in Aegyptum_, lenticulam quodammodo desideraverunt, et
primatum perdiderunt. Aug. in Ps. 46. n. 6. [ed. Ben.]

[163] Quisquis bonus verusque Christianus est, Domini sui esse intelligat,
ubicumque invenerit, veritatem. Aug. de Doctr. Christ. I. ii. c. 18.
Philosophi autem qui vocantur, si qua forte vera et fidei nostrae
accommodata dixerunt, maxime Platonici, non solum formidanda non sunt, sed
ab eis etiam tamquam injustis possessoribus in usum nostrum vindicanda.
Sicut enim Aegyptii non solum idola habebant et onera gravia quae populus
Israel detestaretur et fugeret, sed etiam vasa atque ornamenta de auro et
argento, et vestem, quae ille populus exiens de Aegypto, sibi potius
tamquam ad usum meliorem clanculo vindicavit, non auctoritate propria, sed
praecepto Dei, ipsis Aegyptiis nescienter commodantibus ea, quibus non bene
utebantur: sic doctrinae omnes gentilium non solum simulata et
superstitiosa figmenta gravesque sarcinas supervacanei laboris habent, quae
unusquisque nostrum, duce Christo de societate gentilium exiens, debet
abominari atque devitare, sed etiam liberales disciplinas usui veritatis
aptiores, et quaedam morum praecepta utilissima continent, deque ipso uno
Deo colendo nonnulla vera inveniuntur apud eos, quod eorum tamquam aurum et
argentum, quod non ipsi instituerunt, sed de quibusdam quasi metallis
divinae providentiae, quae ubique infusa est, eruerunt, et quo perverse
atque injuriose ad obsequia daemonum abutuntur, cum ab eorum misera
societate sese anima separat, debet ab eis auferre Christianus ad usum
justum praedicandi Evangelii. . . . Nam quid aliud fecerunt multi boni
fideles nostri? Nonne adspicimus quanto auro et argento et veste
suffarcinatus exierit de Aegypto Cyprianus doctor suavissimus et martyr
beatissimus? quanto Lactantius; quanto Victorinus, Optatus, Hilarius, ut de
vivis taceam; quanto innumerabiles Graeci? Quod prior ipse fidelissimus Dei
famulus Moises fecerat, de quo scriptum est, quod "eruditus fuerit omni
sapientia Aegyptiorum." Ib. c. 40.

[164] Deus lux est, non quomodo oculi isti vident, sed quomodo videt cor
cum audis, "Veritas est." Aug. de Trin. l. viii. c. 2. vid. sup. p. 47.
not. 66. ad iv. s. 3.

[165] Ad nostri sumus creatoris imaginem creati, cujus est vera aeternitas,
aeterna veritas, aeterna et vera charitas; ESTQUE IPSE AETERNA ET VERA ET
CHARA TRINITAS, neque confusa, neque separata. Aug. de Civ. Dei, i. 28.
Omnino enim Dei essentia, qua est, nihil mutabile habet, nec in
aeternitate, nec in veritate, nec in voluntate: quia aeterna ibi est
veritas, aeterna caritas; et vera ibi est caritas, vera aeternitas; et cara
ibi est aeternitas, cara veritas. Aug. de Trin. iv. prooem.

[166] Dissimilis factus, longe recessisti; similis factus, proxime accedis.
Aug. in Praeloq. Serm. ad Psal. 99.

[167] Hoc enim maxime esse dicendum est quod semper eodem modo sese habet;
quod omnimodo sui simile est; quod nulla ex parte corrumpi ac mutari
potest; quod non subjacet tempori; quod aliter nunc se habere quam habebat
antea non potest. Id enim est quod esse verissime dicitur. Aug. de Morib.
Manich. c. 1. Magnifice igitur et divine Deus noster famulo suo dixit; Ego
sum qui sum; et dices filiis Israel, QUI EST misit me ad vos; vere enim
ipse est, quia incommutabilis est; omnis enim mutatio facit non esse quod
erat. Vere ergo ille est qui incommutabilis est. Aug. de Nat. boni, c. 19.

[168] Cum omnino natura nulla sit malum, nomenque hoc non sit nisi
privationis boni: sed a terrenis usque ad coelestia, et ab invisibilibus
usque ad visibilia, sunt aliis bonis alia meliora; ad hoc inaequalia, ut
essent omnia. Aug. de Civ. Dei, l. ii. c. 22.

[169] Vid. sup. l. v. c. 1. et not. ibid.

[170] Vid. inf. l. xi. c. 13 et 20.

[171] Superbia intumescere, hoc illi est in extima progredi;--progredi
autem in extima, quid est aliud quam intima projicere, id est, longe a se
facere Deum, non locorum spatio, sed mentis affectu? Aug. l. vi. de Musica,
c. 13.

[172] Phantasmata nihil aliud sunt quam de specie corporis corporeo sensu
adtracta figmenta; quae memoriae mandare ut accepta sunt, vel partiri,
multiplicare, contrahere, distendere, ordinare, perturbare, vel quolibet
modo figurare cogitando, facillimum est; sed cum verum quaeritur, cavere et
vitare difficile. Aug. de vera Relig. c. 10.

[173] Aliud [a se] est ipsum lumen quo illustratur anima, ut omnia, vel in
se, vel in illo, veraciter intellecta conspiciat. Nam illud jam ipse Deus
est; haec autem creatura, quamvis rationalis et intellectualis, ad ejus
imaginem facta; quae cum conatur lumen illud intueri, palpitat infirmitate,
et minus valet. Inde est tamen quidquid intelligit sicut valet. Cum ergo
illuc rapitur, et a carnalibus subtracta sensibus, illi visioni expressius
praesentatur, non spatiis localibus, sed modo quodam suo, etiam supra se
videt illud, quo adjuta videt quidquid etiam in se intelligendo videt. Aug.
de Gen. ad Lit. I. xii. c. 31.

[174] Ipse exaltat humiliter sequentes, quem descendere non piguit ad
jacentes. Aug. de Sancta Virginitate, c. 32.

[175] Pellis mortalitatem significat; propterea et illi duo homines primi,
parentes nostri, auctores peccati generis humani--facti mortales dimissi
sunt de paradiso; ut autem significaretur ipsa mortalitas eorum, induti
sunt tunicis pelliceis;--pelles autem detrahi non solent, nisi animalibus
mortuis; ergo pellium nomine mortalitas illa figurata est. Aug. Enarrat. in
Ps. 103. S. 1. s. 8. illos, qui sibi succinctoria fecerant, de sua nuditate
confusi, etiam tunicis induit, propterea quidem pelliceis, aut
corruptilibus jam corporibus mors signaretur adjuncta. Op. Imp. c. Jul. iv.
37.

[176] Verbum, rationalis anima, et caro, hoc totum Christus. Aug. Serm.
253. c. 4.

[177] Fuit quaedam haeresis, vel adhuc fortassis habentur reliquiae,
quorundam, qui dicti sunt Apollinaristae. Aliqui ipsorum dixerunt hominem
illum, quem suscepit Verbum, cum "Verbum caro factum est," non habuisse
mentem humanam, (illud quod [Greek: logikon] Graeci dicunt, nos dicimus
rationale, unde homo ratiocinatur, quod non habent caetera animalia) sed
tantum animam sine intelligentia humana fuisse. Sed quid dicunt? Ipsum
Verbum Dei hoc erat in illo homine pro mente. Exclusi sunt isti, respuit
illos catholica fides, et haeresin fecerunt. Confirmatum est in catholica
fide, hominem illum quem suscepit Sapientia Dei, nihil minus habuisse quam
caeteri homines, quantum pertinet ad integritatem naturae: quantum autem ad
excellentiam personae, aliud quam caeteri homines. Nam caeteri homines
possunt dici participes Verbi Dei, habentes Verbum Dei: nullus autem eorum
potest dici Verbum Dei, quod dictus est ille, cum dictum est, "Verbum caro
factum est." (Aug. in Ps. 29. Enarr. 2. s. 2.) Sed cum secum ipsi
cogitarent, fatendum esse, si ita est, ut unigenitus Dei Filius, Sapientia
et Verbum Patris, per quod facta sunt omnia, belluam quamdam cum figura
humani corporis suscepisse credatur, displicuerunt sibi, non tamen ad
correctionem, ut redirent ad veritatis viam, totumque hominem a Sapientia
Dei susceptum esse confiterentur, nulla diminutione naturae: sed ampliore
usi audacia, ipsam etiam animam totumque utile hominis alienantes ab eo,
solam carnem humanam eum suscepisse dixerunt. (De 83 div. quaest. qu. 80.)
Et illos respuit Ecclesia Catholica, et expellit eos ex ovibus, et a
simplici et vera fide; et confirmatum est hominem illum mediatorem habuisse
omnia hominis praeter peccatum. Aug. in Ps. l. c.

[178] Photiniani principium Filio Dei ex utero virginis tribuunt, nec
volunt credere quod et antea fuerit. Aug. Ep. 147. c. 7.

[179] Esse enim ad manendum refertur; itaque quod summe ac maxime esse
dicitur, permanendo in se dicitur. Aug. de Mor. Manich. c. 6. Vid. sup. c.
11.

[180] Per hoc enim Mediator per quod et homo, per hoc et via. Quoniam si
inter eum qui tendit, et illud quo tendit, via media est, spes est
perveniendi; si autem desit, aut ignoretur qua eundum sit, quid prodest
nosse quo eundum sit? Aug. de Civ. Dei, l. xi. c. 2. Quid enim prodest
superbienti, et ob hoc erubescenti lignum [crucis] conscendere, de
longinquo prospicere patriam transmarinam? Aut quid obest humili de tanto
intervallo non eam videre, in illo ligno ad eam venienti, quo dedignatur
ille portari? Aug. de Trin. iv. 15.

[181] Altissimo quippe ac saluberrimo sacramento, universa facies, atque,
ut ita dixerim, vultus sanctarum Scripturarum, bene intuentes id admonere
invenitur, ut qui gloriatur in Domino glorietur. Aug. Enchirid. c. 98.

[182] Ad hanc vitae suae partem, ut videtur, respicit Aug. ad Romanianum
scribens (c. Acad. ii. s. 5.) simul tamen conversionem subindicat, cui haec
viam sensim muniebant, quaeque a lectione ejusdem Apostoli profecta est;
quam tamen pro amici indole, adhuc Manichaeismi tenebris obvoluti,
obscurius tangit. "Quoniam nondum aderat ea flamma, quae summa nos
arreptura erat, illam qua lenta aestuabamus, arbitrabamur vel esse maximam.
Cum ecce tibi libri quidam pleni--ubi illi flammulae instillarunt
pretiosissimi unguenti guttas paucissimas, incredibile, Romaniane,
incredibile, et ultra quam de me fortasse et tu credis, (quid amplius
dicam?) etiam mihi ipsi de meipso incredibile incendium concitarunt. Quis
me tunc honor, quae hominum pompa, quae inanis famae cupiditas, quod
denique hujus mortalis vitae fomentum atque retinaculum commovebat? Prorsus
totus in me cursim redibam. Respexi tantum, confiteor, quasi de itinere in
illam religionem, quae pueris nobis insita est, et medullitus implicata:
verum autem ipsa me ad se nescientem rapiebat. Itaque titubans, properans,
haesitans, arripio apostolum Paulum: Neque enim vere isti, inquam, tanta
potuissent, vixissentque ita ut eos vixisse manifestum est, si eorum
litterae atque rationes huic tanto bono adversarentur. Perlegi totum
intentissime atque cautissime. Tunc vero quantulocunque jam lumine asperso,
tanta se mihi philosophiae facies aperuit, ut non dicam tibi, qui ejus
incognitae fame semper arsisti, sed si ipsi adversario tuo--eam demonstrare
potuissem--quicquid eum acriter commovet in quascunque delicias abjiciens
et relinquens, ad hujus pulchritudinem--mirans, anhelans, aestuans
advolaret."

[183] Vid. sup. ad l. iv. s. 18. p. 55. not. 83.

[184] Simplicianus postea "beatissimo successit Ambrosio, ecclesiae
Mediolanensis antistes," (Retract. ii. 1.) ad eum scripsit Aug. "libros duo
de diversis quaestionibus" (Opp. t. vi. p. 82 sqq.) eumque patrem appellat
(ib.) et "affectum ejus paternum ex ejus benignissimo corde non repentinum
et novum, sed expertum plane cognitumque" grate agnoscit, (Ep. 37.)
"censuram" ejus in libros suos, "si qui in sanctas ejus manus forte
pervenerint, corrigentis," expetit. (ib.) Ad ipsum etiam scribit Ambrosius,
eum "fidei et adquirendae cognitionis divinae gratia totum orbem
peragrasse, et quotidianae lectioni nocturnis ac diurnis vicibus omne vitae
hujus tempus deputasse, acri praesertim ingenio etiam intelligibilia
complectentem, utpote qui etiam philosophiae libros quam a vero sint devii
demonstrare soleat." (Ep. 65. s. 5. p. 1052. ed. Ben.) vid. plur. ap.
Tillemont. Hist. Eccl. t. x. p. 169, Art. S. Simplicien.

[185] "Vale, et nos parentis affectu dilige, ut facis" (Ambr. Ep. 65. ad
Simplic. fin.) "in eo et veteris affectum amicitiae, et, quod plus est,
paternae gratiae amorem recognosco." (Id. Ep. 35.) Parentem vero eum ideo
vocasse conjicitur quod eum ad baptismum suscipiendum praeparaverit; Aug^1.
autem verba id potius innuunt Ambrosium eum ipso sacramento imbuisse.

[186] Quod initium sancti Evangelii, cui nomen est secundum Joannem, quidam
Platonicus, sicut a sancto sene Simpliciano, qui postea Mediolanensi
Ecclesiae praesidebat Episcopus, solebamus audire, aureis literis
conscribendum, et per omnes Ecclesias in locis eminentissimis proponendum
esse dicebat. Sed ideo viluit superbis Deus ille magister, quia "Verbum
caro factum est et habitavit in nobis." Aug. de Civ. Dei, x. c. 29.

[187] "Victorinus, natione Afer, Romae sub Constantio principe rhetoricam
docuit, et in extrema senectute, Christi se tradens fidei, scripsit
adversus Arium libros more dialectico valde obscuros, qui nisi ab eruditis,
non intelliguntur, et commentarios in Apostolum. Hieron. Virr. Ill. c. 101.
De eo etiam, ut videtur, scribit Gennadius de Virr. Ill. c. lx. eum
"commentatum fuisse Christiano quidem et pio sensu; sed utpote saeculari
literatura occupatus homo, et nullius magisterio in divinis Scripturis
exercitatus, levioris ponderis sententiam figuravit." cf. Hieron. Praef. in
Comm. in Gal. vid. plur. ap. Tillemont. l. c. p. 170 sqq. Quaedam ejus
opera adhuc exstant.

[188] Aeneid. viii. 698-700.

[189] Vid. Aug. Ep. 17.

[190] Symbolum sc. Apostolicum, quod Catechumenis memoria tenendum
tradebatur, ab iis autem reddebatur i.e. publice recitabatur antequam
Sacramento Baptismi initiarentur: "Sacrosancti martyrii Symbolum, quod
simul accepistis et singuli hodie reddidistis, verba sunt inquibus matris
Ecclesiae fides supra fundamentum stabile, quod est Christus Dominus,
solidata firmatur. 'Fundamentum enim aliud nemo potest ponere, praeter id
quod positum est, quod est Christus Jesus.' Accepistis ergo et reddidistis,
quod animo et corde retinere debetis, quod in stratis vestris dicatis, quod
in plateis cogitetis, et quod inter cibos non obliviscamini: in quo etiam
dormientes corpore, corde vigiletis. Fides ergo haec et salutis est regula
"credere nos in Deum Patrem omnipotentem, &c." (Aug. Serm. 215. in
redditione symboli.) "Die sabbati quando vigilaturi sumus in Dei
misericordia, reddituri estis non Orationem sed symbolum. (Id. Serm. 58. s.
ult.) Ista quae breviter audistis, non solum credere, sed etiam totidem
verbis memoriae commendare et ore proferre debetis. (Id. Serm. 214. in
tradit. Symb. 3. s. 2.) Nec ut eadem verba Symboli teneatis, ullo modo
debetis scribere, sed audiendo perdiscere nec cum didiceritis, scribere,
sed memoria semper tenere atque recolere.--"Hoc est Testamentum quod
ordinabo eis post dies illos," dicit Dominus, "dando legem meam in mente
eorum, et in corde eorum scribam eam." Hujus rei significandae causa,
audiendo Symbolum discitur; nec in tabulis vel in aliqua materia sed in
corde scribitur. (Id. Serm. 212. s. 2.) Vid. et Liturg. Rom. (Assem. Cod.
Liturg. t. i. p. 11 sqq. 16.) Goth. et Gallic. (p. 30 sqq. p. 38 sq. 40 sq.
&c.)

[191] Vid. inf. l. xii. s. 12. l. xiii. s. 11.

[192] "Ut Scipio, subjecta Africa, Africani sibi nomen assumpsit--ita et
Saulus ad praedicationem gentium missus, a primo Ecclesiae spolio,
Proconsule Sergio Paulo, victoriae suae trophaea retulit erexitque vexillum
ut Paulus diceretur e Saulo." Hieron. Comm. in Ep. ad Philem. init. Hanc
opinionem memorat, neque omnino improbat Origenes, Apostolum tamen
binominem potius fuisse censet; (Praef. in Comm. in Ep. ad Rom.) Chrys.
nomen ejus Dei jussu immutatum fuisse ait, quod haud dubie verum est, neque
tamen ei repugnat, quod hac occasione factum fuerit.

[193] Contra ac statuerunt Manichaei, vid. sup. l. iv. s. 26. n. 93. p. 59.
n. 94. p. 60. l. v. s. 18. n. 112. p. 74.

[194] Illa est enim peccati poena justissima, ut amittat unusquisque quo
bene uti noluit; id est, ut qui sciens recte non facit, amittat scire quid
rectum sit; et qui recte facere cum possit noluit, amittat posse cum velit.
Aug. de lib. arb. l. v. c. 18.

[195] Militare, pro, aliquo officio defungi in curia Principis, usurpant
Scriptores, quo sensu [Greek: politeuesthai] dixit Theophanes. Qui igitur
Principi in quolibet officio, seu in qualibet dignitate palatina, civili,
aut militari deserviebat, ei "militare" dicebatur, ejusque esse "miles." Du
Cange (vid. inf. l. ix. c. 8. Aug. de Civ. Dei, v. 6.) unde dicitur "Miles
utriusque militiae" qui armatam profitetur simul et literatam seu legalem.
Carpent. Suppl.

[196] Natus est A.D. 251. Vid. de eo Athanasii Vita S. Antonii Opp. t. i.
p. 793 sqq. Tillemont Hist. Eccl. t. vii. p. 46 sqq. Repertor, Britann. t.
ix. p. 41. 158. 277. Plura testimonia de hoc opere S. Athanasii, e caeteris
patribus exhibent PP. Benedict. l. c. p. 785 sqq. unde colligi potest
quanti Antonium Christiani veteres habuerint. Eum appellat Aug. "sanctum et
perfectum virum, qui sine ulla scientia litterarum scripturas Divinas et
memoriter audiendo tenuisse, et prudenter cogitando intellexisse
praedicatur." de Doctr. Christian. Prolog. s. 4.

[197] Vid. Athanasii Vita S. Anton. s. 54. 56. sqq. Tillemont l. c. art. 7.
Repert. Brit. l. c. p. 577 sqq.

[198] Requirant, quam magnum illic [in Aegypto] gregem colligat, quantam
numerositatem sanctorum atque sanctarum habeat contemnentium penitus
mundum. Grex ille tantum crevit, ut etiam inde superstitiones expulerit.
Aug. Serm. 138. s. 10. Florebat Aegyptus ea tempestate, non solum eruditis
in Christiana philosophia viris, verum etiam his qui per vastum eremum
commanentes, signa et prodigia Apostolica, simplicitate vitae et cordis
sinceritate, faciebant--ut vere compleretur Apostoli dictum, "quia ubi
abundavit peccatum, superabundavit et gratia." Ruff. H. E. l. ii. c. 8.

[199] Difficilius est virtutem in multiplici hominum genere, et in ista
vita turbulentiore servare.--Difficillimum est hic tenere optimum vitae
modum, et animum pacatum atque tranquillum. Quippe, ut breviter explicem,
hi, [Episcopi presbyteri, diaconi, et cujuscemodi ministri divinorum
Sacramentorum] agunt ubi vivere discitur, illi [Monachi] ubi vivitur. Nec
ideo tamen laudabile Christianorum genus contempserim, eorum scilicet qui
in civitatibus degunt, a vulgari vita remotissimi. Vidi ego diversorium
sanctorum Mediolani, non paucorum hominum, quibus unus presbyter praeerat
vir optimus et doctissimus. De Morib. Eccl. Cath. c. 32, 33.

[200] Vid. sup. p. 134. not. 195.

[201] "Agentes in rebus" "qui Principis jussis obsecundabant, eorum mandata
in provincias perferebant," Magisteriani "item appellati, quod sub Magistro
officiorum militarent." Vid. Jac. Gotofred. ad tit. Cod. Theod. de Agent.
in reb. [t. ii. p. 164 sqq.] Du Cange.

[202] Cohibere, adquiescere. Cohibet, consentit. Conspiratio, conibentia,
consensio. Gloss. Mss. ad Concil. Afr. ap. Du Cange. [Greek: epimuo]
conhibeo. Gloss. Gr. Lat. ibid. ub. plur.

[203] Qui se diligit stultum, non proficiet ad sapientiam, nec fiet
quisquis qualis cupit esse, nisi se oderit qualis est. Aug. de vera Relig.
c. 48.

[204] Vid. sup. l. iii. c. 4.

[205] Haec est enim poena inobedienti homini reddita in semetipso, ut ei
vicissim non obediatur nec a semetipso. Aug. c. Advers. Leg. et propt. l.
i. c. 14.

[206] Vid. sup. ad l. iv. s. 26. p. 59.

[207] Vid. sup. ad l. vii. s. 5. p. 106. n. 156.

[208] Antonius, quando huic monito obtemperavit, decimum octavum, vel, ut
maximum, vicesimam agebat annum. Vid. Athanas. Vit. S. Antonii, s. 2, 3.

[209] Quod cum ait Apostolus, ostendit non esse culpandum carnis
providentiam, quando ea providentur quae ad necessitatem salutis corporalis
valent. Si autem ad superfluas delectationes, atque luxurias, ut quisque in
his gaudeat quae carne cupit, recte reprehenditur, quia providentiam carnis
in concupiscentiis facit. Aug. in exp. quarumd. prop. ex Ep. ad Rom. c. 77.

[210] Vid. sup. l. iii. c. 11.

[211] Omni homini converso ad Deum mutatur delectatio, mutantur delicae;
non enim subtrahuntur, sed mutantur. Aug. Praef. ad Psal. 74. Non enim amor
temporalium rerum expugnaretur, nisi aliqua suavitate aeternorum. Aug. de
Musica, 1. vi. c. 16.

[212] E Vers. vet. "quid dabitur tibi--ad linguam dolosam," i.e. (inquit
Aug. ad loc.) quod habeas adversus linguam dolosam, quo te munias adversus
eam.--Respondet subjiciens sibi interroganti "sagittae acutae &c. sagittae
potentis acutae, verba Dei sunt.--Novit Dominus sagittare ad amorem, et
nemo pulcrius sagittat ad amorem, quam qui verbo sagittat.--Exempla sunt
"carbones vastatores."--Ut puta, incipit enim tibi dicere Deus, "tu non
potes? quare ille potest? quare alter potuit?--Foeminae potuerunt, viri non
possunt? Delicati divites potuerunt, pauperes non possunt? Videte ergo,
quare dicti sunt carbones? Quia qui se convertunt ad Dominum, de mortuis
reviviscunt. Carbones autem quando accenduntur, antequam accenderentur,
exstincti erant. Nam extincti carbones, mortui dicuntur; ardentes, vivi
appellantur. Exempla ergo multorum iniquorum, qui conversi sunt ad Dominum,
carbones dicti sunt.--Quid sequitur? Jam repellit "linguam subdolam et
labia iniqua," jam adscendit gradum, incipit proficere.

[213] Cum utrumque verum fuerit, Aug. pro eorum indole, cum quibus agebat,
nunc hanc, nunc illam causam profert, cur a professione abscesserit, ita
tamen ut planum sit, ei hunc pulmonis dolorem re vera profuisse. Ad
Mediolanenses utrumque (inf. c. 5.) ad Romanianum pectoris dolorem tantum
profert; "quae [mundi hujus dona] meipsum capere moliebantur quotidie ista
cantantem [de vanitate rerum humanarum] nisi me pectoris dolor ventosam
professionem abjicere, et in philosophiae gremium confugere coegisset." c.
Acad. i. 3. et ad Theodorum de Beata vita, s. 4. "Quid ergo restabat aliud,
nisi ut immoranti mihi superfluis, tempestas quae putabatur adversa,
succurreret? Itaque tantus me arripuit pectoris dolor, ut illius
professionis onus sustinere non valens, qua mihi velificabam fortasse ad
Sirenas, abjicerem omnia, et optatae tranquillitati vel quassatam navem
fissamque perducerem." Ad Zenobium autem apertius, (de Ordine. l. i. s. 5.)
"Nam cum stomachi dolor scholam me deserere coegisset, qui jam, ut scis,
etiam sine ulla tali necessitate in philosophiam confugere moliebar," alibi
vero (in Epist.) se id magis alliciente desiderio vacandi Deo fecisse
testator.

[214] Conversio ergo Aug^i. plene effecta est circa fin. mensis Augusti vel
initio Sept. A.D. 386.

[215] "Quem montem intelligere debemus nisi eundem Dominum Christum, de quo
et alius Propheta dicit: 'erit--manifestus mons Domini, paratus in cacumine
montium?' Ipse est mons incaseatus, propter parvulos gratia tamquam lacte
nutriendos; mons uber, ad roborandos atque ditandos donorum excellentia;
nam et ipsum lac unde fit caseus, miro modo significat gratiam: manat
quippe ex abundantia viscerum maternorum, et misericordia delectabili
parvulis gratis infunditur." Aug. ad loc.

[216] Vid. sup. l. v. c. 9. not. 109. p. 72.

[217] Vid. sup. l. vi. s. 17. et not. ibid.

[218] Quid sinu Abrahae significari crediderit Augustinus, aperuit ipse
postea in lib. 4. de Anima et ejus Origine, c. 16. n. 24: "Sinum Abrahae
intellige remotam sedem quietis atque secretam, ubi est Abraham; et ideo
Abrahae dictum non quod ipsius tantum sit, sed quod ipse pater multarum
gentium sit positus, quibus est ad imitandum fidei principatu propositus."
[ed. Ben.] Neque tamen id in hoc loco voluisse videtur Aug. se omnino
nescire, quid sit quod nomine "Abrahae sinus" designet Dominus, verum
qualis sit ejus loci indoles, qualia gaudia; occulta enim esse, et nobis,
qui adhuc in carne sumus, minus posse intelligi. Caeterum, ubique, de illo
agens loco, sibi constat Aug. Eum "secretum" esse, "ubi erat
Abraham;--sinus erat, quia secretum erat." Serm. 14. c. 3. "secretae
cujusdam quietis habitatio." Ep. 164. s. 7. "Sinu ejus, h. e. in secreto
quietis ejus." De Gen. ad litt. l. xii. s. 63. "Ejus sinum i. e. nescio
cujus felicitatis magnum abditumque secretum." c. Faust. xxxiii. 5. quomodo
etiam universe "justos defunctos in _occultis_ piorum sedibus quietos" esse
ait (de Civ. Dei, i. 13.) et iisdem fere verbis ubique utitur, unde constat
eum non de loco ambiguum haessisse, sed de gaudiis quibus "animae justorum
ac piorum defunctorum, quas in requie vivere dubitare fas non sit," (de
Civ. Dei. xiii. 19.) ibi fruantur, cum certum sit ipsos plenioribus gaudiis
post resurrectionem esse potituros. Caeterum eandem dubitationem de "sinu
Abraham" cernere licet ap. Greg. Naz. Orat. Funebr. in S. Caesar, med.
[Greek: en kolpois Abraam, hoitines de houtoi eisin, anapausoio].

[219] Id mihi amore inveniendi veri jam in consuetudinem verterat, (ait
Aug. de Ordin. i. s. 6. de hac agens vitae ejus parte) ita ut aut primam si
tales curae inerant, aut certe ultimam, dimidiam tamen fere noctis partem
pervigil quodcunque cogitarem; nec me patiebar adolescentium
lucubrationibus a meipso avocari." Testatur etiam se "poene quotidianis
fletibus Deum rogare, ut sanentur vulnera" sua, "indigniorem tamen esse me,
qui tam cito saner quam volo, saepe memetipse convinco." Ib. s. 29.

[220] Sc. Disputt. iii. contra Academicos, "pauculis diebus transactis,
posteaquam in agro vivere coepisset." c. Acad. i. s. 4. liber de beata
vita, "idibus Novembris die ejus natali" (s. 6.) inceptus, disputationibus
autem triduanis confectus, et libri 2 de ordine (Retract. l. i. c. 3.)

[221] Soliloquiorum Libri duo, "secundum studium meum et amorem--ratione
indagandae veritatis, de his rebus quas maxime scire cupiebam, me
interrogans, mihique respondens, tanquam duo essemus, ratio et ego, cum
solus essem--ita ut in 1mo. libro quaereretur et utcunque appareret, qualis
esse debeat, qui vult percipere sapientiam--et quadam ratiocinatione in
libri fine colligitur, ea quae vera sunt immortalia esse; in 2do. autem de
immortalitate animae diu res agitur, et non peragitur." Retract. l. i. c.
4. Hujus quasi supplementum, scripsit paullo post Mediolani, lib. de
Immortal. Animae, (Opp. t. i. p. 387.) qui illo invito in manus hominum
exiit, et de cujus obscuritate ipse conqueritur. (Retr. i. c. 5.)

[222] Paucae quaedam ex iis adhuc exstant cum Epp. Nebridii. Epp. iii-xiv.
ed. Ben.

[223] Vid. sup. iv. s. 26. n. 93. p. 59. n. 94. p. 60.

[224] Vid. sup. l. iii. c. 10. p. 32. n. 37.

[225] Dum ordinem suum peragit pulchra mutabilitas temporum, deserit
amantem species concupita. Aug. de Vera Relig. c. 20. Loca offerunt quod
amemus, tempora surripiunt quod amamus; et relinquunt in anima turbas
phantasmatum, quibus in aliud atque aliud cupiditas incitetur. Ita fit
inquietus et aerumnosus animus, frustra tenere a quibus tenetur exoptans.
Ib. c. 35.

[226] Quorum vita est spectare, contendere, manducare, bibere, concumbere,
dormire, et in cogitatione sua nihil aliud quam phantasmata quae de tali
vita colligunt amplexari. Ibid. cap. 54.

[227] Nam qui videntur sibi copiosi, cum sint famelici, et pleni, cum sint
inanissimi, non convertuntur. Aug. in Psal. 67.

[228] Temporalium enim specierum multiformitas ab unitate Dei hominem
lapsum per carnales sensus diverberavit, et mutabili varietate
multiplicavit ejus affectum: ita facta est abundantia laboriosa, et, si
dici potest, copiosa egestas: dum aliud atque aliud sequitur, et nihil cum
eo permanet. Sic "a tempore frumenti vini et olei sui, multiplicatus est,"
ut non inveniat "Idipsum," id est naturam incommutabilem et singularem,
quam secutus non erret et assecutus non doleat. Aug. de Vera Relig. cap.
21. Non enim multiplicatio semper ubertatem significat, et non plerumque
exiguitatem: cum dedita temporalibus voluptatibus anima semper exardescit
cupiditate, nec satiari potest, et multiplici atque aerumnosa cogitatione
distenta, simplex bonum videre non sinitur: qualis est illa de qua dicitur,
"deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem." (Sap. 9.) Talis
anima, temporalium bonorum decessione et successione, i. e. "a tempore
frumenti, vini et olei sui," innumerabilibus completa phantasmatibus sic
multiplicata est, ut non possit agere quod praeceptum est, "Sentite de
Domino in bonite, et in simplicitate cordis quaerite illum." (Sap. 1, 1.)
Ista enim multiplicitas illi simplicitati vehementer adversa
est.--Singulares ergo et simplices, id est, secreti a multitudine ac turba
nascentium rerum ac morientium, amatores aeternitatis et Unitatis esse
debemus, si uni Deo et Domino nostro cupimus inhaerere. August. in Psal. 4.

[229] Non dictum est, aut "Obdormivi, et somnum cepi" aut "Obdormio et
somnum capio:" sed, "Obdormiam, et somnum capiam." Tunc "corruptibile hoc
induetur incorruptione, et mortale hoc induetur immortalitate:" "tunc
absorbebitur mors in victoriam," Id. Ib.

[230] Dolorem corporis non ob aliud vehementer formido, nisi quia me
impedit a quaerendo. Quamquam enim acerrimo his diebus dentium dolore
torquerer, non quidem sinebar animo volvere, nisi ea quae jam forte
didiceram, a discendo autem penitus impediebar, ad quod mihi tota
intentione animi opus erat: tamen mihi videbatur, si se ille mentibus meis
veritatis fulgor aperiret, aut me non sensurum fuisse illum dolorem, aut
certe pro nihilo toleraturum. Soliloq. i. s. 21.

[231] Isaias ergo inter illa quae arguit iniqua, et justa praecepit, et
peccatori populo mala futura praedixit, etiam de Christo et Ecclesia, hoc
est, de Rege et ea quam condidit Civitate, multo plura quam ceteri
prophetavit: ita ut a quibusdam Evangelista quam Propheta potius diceretur.
Aug. de Civ. Dei, xviii. 29.

[232] Vid. sup. l. viii. s. 4. De hac nominum inscriptione vid. Bingham, l.
x. c. 2. s. 6. "Quid autem aliud agit totum tempus, quo Catechumenorum
locum et nomen tenent, nisi ut audiant quae fides et qualis vita debeat
esse Christani; ut cum "se ipsos probaverint, tunc de mensa Domini
manducent, et de calice bibant?"--Quod autem fit per omne tempus quo in
Ecclesia salubriter constitutum est, ut ad nomen Christi accedentes
Catechumenorum gradus excipiat, hoc fit multo diligentius et instantius his
diebus, quibus Competentes vocantur, cum ad percipiendum baptismum sua
nomina jam dederunt." Aug. de fid. et operib. s. 9. De seipso autem ait
Aug. ib. "An usque adeo dissimulamus a sensibus nostris, ut vel nos ipsos
non recordemur quam fuerimus attenti atque solliciti quid nobis
praeceperint a quibus catechizabamur, cum fontis illius sacramenta
peteremus, atque ob hoc Competentes vocaremur?

[233] Ejus sententiola tunc temporis in lib. de beata vita conservatur
"Ille est vere castus, qui Deum adtendit, et ad eum solum se tenet." s. 18.
de eo scribit Aug. ibid. s. 6. "Erat etiam nobiscum aetate minimus omnium,
sed cujus ingenium, si amore non fallor, magnum quiddam pollicetur,
Adeodatus filius meus."

[234] "In quo, disputatur, et quaeritur, et invenitur, magistrum non esse,
qui docet hominem scientiam, nisi Deum, secundum illud etiam quod in
Evangelio scriptum est, unus est magister vester Christus." Retract i. 12.
Exstat ap. Opp. Aug. t. i.

[235] Ab ipso baptizatus est Ambrosio, quod plus semel memorat. "Audi adhuc
alium excellentem Dei dispensatorem; quem veneror ut patrem; in Christo
enim Jesu per Evangelium ipse me genuit, et eo Christi ministro lavacrum
regenerationis accepi. Beatum loquor Ambrosium, cujus pro Catholica fide
gratiam, constantiam, labores, pericula, sive operibus sive sermonibus, et
ipse sum expertus, et mecum non dubitat orbis praedicare Romanus." c.
Julian. Pelagian. 1. s. 10. cf. de nuptiis et concupisc. s. ult et Ep. 147.
c. 23. "neque enim et mihi propterea placet sancti viri Ambrosii sententia
quia per illius os potissimum me Dominus ab errore liberavit, et per illius
ministerium gratiam mihi baptismi salutaris indulsit, tanquam plantatori et
rigatori meo nimium faveam."

[236] Quo sc. "Baslicam Portianam, h. e. extramuranam." Arrianis traderet;
postea vero "basilicam novam h. e. intramuranam quae major est," petivit.
vid. Ambr. Epp. 20-22. Serm. c. Auxentium de Basilicis tradendis, pp.
852-880. ed. Ben. cf. Tillemont. Hist. Eccl. S. Ambroise, Art. 44-48. pp.
76-82. Eo tempore Mediolani erat Valentinianus vid. inf. not. 238.

[237] Longe ante Ambrosii tempus passi sunt, quippe qui narret "Invenimus
mirae magnitudinis viros duos, _ut prisca aetas ferebat_." Ep. 22. s. 2.
Eosdem tamen "longe posterius passos esse quem beatiss. Stephanum" "probe
sciri" ait Aug. (Serm. 318.) "Sub ignobili caespite latebant" (Ambr. l. c.)
"in tantum ut supra ipsorum corpora ambularent omnes, qui vellent ad
cancellos pervenire, quibus SS. Naboris et Felicis martyrum ab injuria
sepulchra defendebantur." (Paullin. Vita S. Ambros. s. 14.) donec "Ambrosio
per somnium revelata reperta sint." Aug. de Civ. Dei, l. xxii. c. 8. s. 2.
Postea vero "senes repetierunt, se aliquando horum martyrum nomina
titulumque legisse." Ambr. l. c. s. 12. Plerique eos sub Nerone passos esse
credunt. vid. Tillemont. II. E. t. ii. Art. S. Gervais et S. Protais et
nott. ibid. Ense martyrium adepti sunt; "avulsum humeris caput." (Ambr. l.
c.)

[238] Ita factum esse haud negabant Arriani, sed narrabant "venerabilem
virum Ambrosium pecunia comparasse homines qui se vexari ab immundis
spiritibus mentirentur." Paull. l. c. s. 15.

[239] Plura de eo habet Ambros. l. c. s. 2. "Dum transferimus, caecus
sanatus est" et postea, s. 17. in sermone coram populo frequente habito,
"Negant [Arriani] caecum illuminatum, sed ille non negat se sanatum. Ille
dicit: Caecus esse desivi: et probat facto. Isti beneficium negant, qui
factum negare non possunt. Notus homo est, publicis cum valeret mancipatus
obsequiis, Severus nomine, lanius ministerio. Deposuerat officium, postquam
inciderat impedimentum. Vocat ad testimonium homines quorum ante
sustentabatur obsequiis: eos indices suae visitationis arcessit, quos
habebat testes et arbitros caecitatis. Clamat quia ut contigit fimbriam de
veste martyrum, qua sacrae reliquiae vestiuntur, redditum sibi lumen sit.
Nonne simile istud est, atque illud quod in Evangelio
legimus?--Detestabilior istorum quam Judaeorum pertinacia. Illi cum
dubitarent, vel parentes interrogabant: isti occulte interrogant, palam
negant, jam non operi increduli, sed auctori."--Idem miraculum citat Aug.
de Civ. Dei, l. xxii. c. 8. s. 2. inter ea, quae "ad multorum notitiam
potuerunt pervenire, quia et grandis est civitas et ibi erat tunc
Imperator, et _immenso_ populo teste res gesta est, concurrente ad corpora
Martyrum Protasii et Gervasii;" ipse porro, ut ait, testis oculatus; (Serm.
286. s. 4.) "cujus tunc tantae gloriae Martyrum etiam, ego testis fui. Ibi
eram, Mediolani eram, facta miracula novi, adtestante Deo pretiosis
mortibus sanctorum suorum: ut per illa miracula jam non solum: 'in
conspectu Domini,' sed etiam in conspectu hominum esset 'mors illa
pretiosa.' Caecus notissimus universae civitati illuminatus est, cucurrit,
adduci se fecit, sine duce reversus est. Nondum audivimus quod obierit:
forte adhuc vivit. In ipsa eorum basilica, ubi sunt eorum corpora, totam
vitam suam serviturum se esse devovit. Nos illum gavisi sumus videntem,
reliquimus servientem." Paullinus autem, notarius Ambrosii, qui eadem
refert, ait hominem "_nunc usque_ in eadem basilica, quae dicitur
Ambrosiana, in quam Martyrum corpora sunt translata, religiose vivere." l.
c. s. 14.

[240] Vid. sup. ad l. viii. c. 15.

[241] Hoc temporis intervallo, antequam Africam remearet, scripsit Aug.
Libb. ii. "de moribus Ecclesiae Catholicae" et "de moribus Manichaeorum,"
quo horum reprimeret "jactantiam de falsa et fallaci continentia vel
abstinentia, qua se ad imperitos decipiendos, veris Christianis, quibus
comparandi non sunt, insuper praeferunt;" Retract. i. c. 7. et lib. "de
animae quantitate," quo eam incorpoream esse ostenderet (ib. c. 8.) item
primum e 3. libb. "de libero arbitrio" e quibus constat "malum non exortum
nisi ex libero voluntatis arbitrio." Ib. c. 9.

[242] Matris in se merita saepius grato animo confitetur Aug. "in primis
nostra mater, cuius meriti credo esse omne quod vivo" de beata vita s. 6.
"cujus precibus indubitanter credo atque confirmo, mihi istam mentem Deum
dedisse, ut inveniendae veritati nihil omnino praeponam, nihil aliud velim,
nihil cogitem, nihil amem. Nec desino credere nos hoc tantum bonum, quod,
te promerente, concupivimus, eadem, te petente, adepturos." Similia habet
de dono Persever. s. 53. "me fidelibus et quotidianis matris meae lacrymis
ne perirem fuisse concessum."

[243] Multa enim fiunt a malis quidem contra voluntatem Dei; sed tantae est
ille sapientiae tantaeque virtutis, ut in eos exitus sive fines quos bonos
et justos ipse praescivit, tendant omnia quae voluntati ejus videntur
adversa. Aug. de Civ. Dei, l. xxii. c. 2.

[244] Mater nostra, cujus ingenium, atque in res divinas inflammatum
animum, cum antea convictu diuturno, et diligenti consideratione
perspexeram, tum vero in quadam disputatione non parvae rei, tanta mihi
mens ejus apparuerat, ut nihil aptius verae philosophiae videretur. De Ord.
l. ii. s. 1. Ibid. l. i. s. 32. eam "divinas scripturas vehementer" ait
"amplecti" et eximium ejus profert responsum; "Si bona quae velit et
habeat, beatus est; si autem mala velit, quamvis habeat, miser est." De
beata vita, s. 10.

[245] i.e. in id quod summe est. Alludit ad illud Prophetae, Ps. 4, 5. "In
pace, in Idipsum dormiam et requiescam." [Dub.] Vid. sup. s. 11.

[246] Quod enim sicuti est cogitare non possumus, utique nescimus; sed
quidquid cogitanti occurrerit, abjicimus, respuimus, improbamus, non hoc
esse quod quaerimus novimus, quamvis illud nondum quale sit, noverimus.
Aug. Ep. 130. s. 27.

[247] i.e. ipsi adhaesimus qua parte per primitias Spiritus innovati jam
eramus. Vid. inf. l. xii. c. 16. et l. xiii. c. 13. [Dub.]

[248] Nomine Navigium, Aug. de vita beat. s. 6.

[249] Hunc numerum omnes ad unum codices, cum editi, tum scripti assignant;
unde intelligitur locum minime corruptum esse, quod suspicatus est Caesar
Baronius ad an. 388, n. 71, et in not. ad Mart. die 5 Maii. [ed. Ben.]

[250] [Greek: Hai de ton Thearchikon epangelion odai kai anagnoseis
ekphantorikai men eisi ton makariotaton lexeon. eis has hai theian
eschekotes teleiosin, aionios katatachthesontai. tou de koimethentos hieros
apodektikai, ton eti de zonton protreptikai pros ten homoian teleiosin].
Dionys. Eccl. Hier. c. 7.

[251] Effertur, imus, Ter. Andr. i. l. 90.

[252] Preces pro mortuis dogmati Ecclesiae Romanae de Purgatorio haud
favere, immo omnino adversari, vid. inter alios, Bull, Serm. 3. et
"Corruptions of the Church of Rome." cf. Bingham, Antiq. l. xv. c. 3. s.
16. l. xxiii. c. 3. s. 13. Collyer, "Eccl. Hist. of Great Britain," p. ii.
b. iv. p. 257. Usher, Answer to a Jesuit. Field, on the Church, p. 750, 1.
&c.

[253] Vid. sup. s. 17. cum Deus coronat merita nostra, nihil aliud coronat
quam munera sua. Ep. 194. s. 19. ubi plur.

[254] Quae est justitia qua victus est diabolus? Quae, nisi justitia Jesu
Christi? Et quomodo victus est? Quia cum in eo nihil dignum morte
inveniret, occidit eum tamen. Et utique justum est, ut debitores quos
tenebat, liberi dimittantur, credentes in eum quem sine ullo debito
occidit. Hoc est quod justificari dicimur in sanguine Christi: Sic quippe
in remissionem peccatorum nostrorum innocens sanguis ille effusus est. Unde
se dicit, in Psalmis, "in mortuis liberum." Solus enim a debito mortis
liber est mortuus. Aug. de Trin. l. xiii. c. 14.

[255] Imitari visum est vetustos codices, qui cum gemina littera _nn_
praeferunt, _Monnicae_: quo pacto etiam scriptum reperitur in oratione,
quam Willelmus abbas, piis Augustini votis obtemperandi studio, composuit
sub his verbis: "Memento, Domine, animae famuli tui Patricii, et famulae
tuae Monnicae; et si quid pro anima filii ipsorum domini mei Augustini,
dilectissimi confessoris tui, mihi misero peccatori licet vel intimo cordis
affectu desiderare, etc." Quae oratio integra habetur in Veterum
Analectorum tomo primo. [ed. Ben.]

[256] Vid. sup. l. vii. s. 5. p. 106. n. 156. et p. 132, n. 194. et p. 139.
n. 205.

[257] Vox quaedam est mutae terrae species terrae. Adtendis, et vides
speciem ejus, vides et consideratione tua tamquam interrogas eam; et ipsa
inquisitio interrogatio est. Aug. in Psal. 144. s. 13.

[258] Nonne considerata universa pulchritudine mundi hujus, tamquam una
voce tibi species ipsa respondet, Non me ego feci sed Deus? Id. ib.

[259] Scio quid velis, beatitudinem quaeris: si ergo vis esse beatus, esto
immaculatus. Illud enim omnes, hoc autem pauci volunt, sine quo non
pervenitur ad illud quod omnes volunt. Aug. in Ps. 118. s. 1.

[260] Quisquis enim fruitur eo quod amat, verumque et summum bonum amat,
quis eum beatum nisi miserrimus neget? Aug. de Civit. Dei, l. viii. c. 9.

[261] Vid. sup. l. viii. c. 8. sub fin.

[262] Vid. sup. c. 20.

[263] Nihil mirum est quod miseri homines non adipiscuntur quod volunt, id
est, beatam vitam; illud enim, cui comes est, et sine quo ea nemo dignus
est, nemoque assequitur, recte scilicet vivere, non itidem volunt. Aug. de
Lib. Arb. l. i. c. 14.

[264] Ter. Andr. i. 1, 40.

[265] Sup. l. iv. c. 12. l. vii. c. 10.

[266] Sup. c. 17.

[267] Sup. l. vii. c. 10. p. 115. not. 166.

[268] Sup. l. iv. s. 18. p. 55. not. 83.

[269] Ib. not. 84. et vii. c. 14, 20.

[270] Quae mea verba Pelagius Romae, cum a quodam fratre et coepiscopo meo
fuissent eo praesente commemorata, ferre non potuit, et contradicens
aliquanto commotius, pene cum eo qui illa commemoverat litigavit. Aug. de
dono Persev. s. 53.

[271] Duo sunt, quae in hac vita veluti laboriosa nobis praecipiuntur,
continere et sustinere. Jubemur enim continere ab his quae in hoc mundo
dicuntur bona, et sustinere ea quae in hoc mundo abundant mala. Illa
continentia, ista sustinentia vocatur. Duae virtutes quae mundant animam,
et capacem faciunt divinitatis. In frenandis libidinibus et coercendis
voluptatibus, ne seducat quod male blanditur, et enervet quod prosperum
dicitur, continentia nobis opus est: non credere felicitati terrenae, et
usque ad finem quaerere felicitatem, quae non habet finem. Ut autem est
continentia, felicitati mundi non credere: ita sustinentiae est,
infelicitati mundi non cedere. Aug. Serm. 38. init.

[272] Non quo non sit amanda creatura; sed si ad Creatorem refertur ille
amor, non jam cupiditas, sed caritas erit. Tunc enim est cupiditas, cum
propter se amatur creatura. Aug. de Trin. ix. s. 13. Habet igitur vir
temperans in hujuscemodi rebus mortalibus et fluentibus, vitae regulam
utroque testamento firmatam; ut eorum nihil diligat, nihil per se
appetendum putet, sed ad vitae hujus atque officiorum necessitatem quantum
sat est usurpet, utentis modestia, non amantis affectu. Aug. de mor. Eccl.
Cath. s. 39.

[273] Haec autem tria genera vitiorum, id est voluptas carnis, et superbia,
et curiositas, omnia peccata concludunt. Quae mihi videntur a Johanne
Apostolo enumerata. Per oculos enim maxime curiositas praevalet. Reliqua
vero quo pertineant, manifestum est. Et illa Dominici hominis tentatio
tripartita est: per cibum, id est, per concupiscentiam carnis; ubi
suggeritur, 'Dic lapidibus istis ut panes fiant:' per inanem jactantiam;
ubi, in monte constituto, ostenduntur omnia regna hujus terrae, et
promittuntur si adoraverit: per curiositatem; ubi de pinna templi admonetur
ut se deorsum mittat, tentandi gratia utrum ab Angelis suscipiatur. Itaque
posteaquam nullo istorum tentamento valere apud eum potuit inimicus, hoc de
illo dicitur, 'Postquam complevit omnem tentationem diabolus.' Aug. in Ps.
8. v. fin.

[274] "Crapula, Nimia ciborum voluptas, apud S. Aug. Confess. x. 31. et
Aelred. edit. P. Gibbon, p. 260, et 410. Vide Camusat. in Hist. crit. Diar.
t. 2. Art. 4. p. 54." Carpent. Suppl. Citat etiam Martin S. Benedicti Reg.
c. 39. "de mensura ciborum," ("de mensura potus" in c. 40. seorsim agitur)
ubi "crapula" de cibo nimio capiendo usurpatur quod si labor forte factus
fuerit major, in arbitrio et potestate Abbatis erit, si expediat, aliquid
augere, remota prae omnibus _crapula_, ut nunquam subrepat monacho
indigeries; quia nihil sic contrarium est omni Christiano quomodo crapula,
sicut ait Dominus noster, "videte ne graventur corda vestra in crapula."
Vers. Arab. quod notat idem, in Luc. 21, 34. reddit 'cibi satietas.'

[275] Deus igitur impossibilia non jubet, sed jubendo monet et facere quod
possis, et petere quod non possis. Aug. de Nat. et Grat. c. 43.

[276] c. Manichaeos, qui carnibus vesci nefas putabant.

[277] 'Imperfectum meum viderunt oculi tui; et in libro tuo omnes
scribentur:' non solum perfecti, sed etiam imperfecti. Non timeant
imperfecti, tantum proficiant. Nec quia dixi, Non timeant, ament
imperfectionem, et ibi remaneant ubi inventi sunt. Tantum proficiant,
quantum in ipsis est. Quotidie addant, quotidie accedant: tamen a corpore
Domini non recedant; ut in uno corpore, et in his membris compaginati
possint mereri de se dictam esse vocem istam, 'Imperfectum meum viderunt
oculi tui; et in libro tuo omnes scribentur.' Aug. in Ps. 138. s. 21. Ipse
Filius dicit, 'Imperfectum meum viderunt oculi tui. Imperfectum quod est in
corpore meo, viderunt oculi tui. Et quid deinde? Habent spem qui imperfecti
sunt? Habent plane. Audi quod sequitur: 'Et in libro tuo omnes scribentur.'
Aug. Serm. 135. de verb. Ev. Joh. 9. c. 5.

[278] Occulta scilicet Dei dona non nisi interrogatio tentationis, etiam in
semetipso, unicuique declarat. Aug. de Sancta Virginit. c. 4. 4.

[279] Carmen Ambrosii quod initio noctis cantare soliti sunt. Vid. sup. l.
ix. s. 32.

[280] Inf. l. xi. c. 5.

[281] Vid. sup. ad c. 29. not. 270.

[282] Tamquam enim dorsum ad te ponentes, in carnali opere velut in umbra
sua defiguntur, et tamen etiam ibi quod eos delectat, adhuc habent de
circumfulgentia lucis tuae. Sed umbra, dum amatur, languidiorem facit
oculum animi, et invalidiorem ad perferendum conspectum tuum. Propterea
magis magisque homo tenebratur, dum sectatur libentius, quidquid
infirmiorem tolerabilius excipit. Ex quo incipit non posse videre quod
summe est. Aug. de lib. arb. l. i. s. 43.

[283] Si causae corporalium motionum noscendae nobis essent, nullas magis
nosse quam nostrae valetudinis deberemus. Cum vero eis ignoratis Medicos
quaerimus, quis non videat quod de secretis coeli et terrae nos latet
quanta patientia sit nesciendum? Aug. Enchir. cap. 16.

[284] Jam vero ut perseverent in eo quod esse coeperunt, etiam pro se ipsis
orant fideles. Utile est quippe omnibus vel pene omnibus propter
humilitatem saluberrimam, ut quales futuri sint, scire non possint. Ad hoc
dicitur, 'Qui videtur stare, videat ne cadat.' Propter hujus timoris
utilitatem, ne regenerati et pie vivere incipientes, tamquam securi alta
sapiamus, quidam non perseveraturi perseveraturis Dei permissione vel
provisione ac dispositione miscentur; quibus cadentibus 'territi cum timore
et tremore' gradiamur viam justam, donec ex hac 'vita, quae tentatio est
super terram,' transeamus ad aliam, ubi jam non sit elatio comprimenda, nec
contra ejus suggestiones tentationesque luctandum. Aug. Ep. 217. s. 14.

[285] Homo qui prosperis rebus proficit, asperis quid profecerit discit.
Cum enim mutabilium bonorum adest copia, non eis confidit: sed cum
subtrahuntur, agnoscit utrum eum non ceperint. Quia plerumque cum adsunt
nobis, putamus quod non ea diligamus: sed cum abesse coeperint, invenimus
qui simus. Hoc enim sine amore nostro aderat, quod sine dolore discedit.
Aug. de vera relig. c. 47.

[286] Laus enim humana non appeti a recte faciente, sed subsequi debet
recte facientem; ut illi proficiant qui etiam imitari possunt quod laudant,
non ut hic putet aliquid sibi prodesse, quem laudant. Aug. de Serm. Dom. in
monte, l. ii. c. 2. Ille autem novit, sub cujus oculis loquor, immo sub
cujus oculis cogito, non me tam delectari laudibus popularibus, quam
stimulari et angi quomodo vivant qui me laudant. Laudari autem a male
viventibus nolo, abhorreo, detestor: dolori mihi est, non voluptati.
Laudari autem a bene viventibus, si dicam nolo, mentior: si dicam volo,
timeo ne sim inanitatis appetentior quam soliditatis. Ergo quid dicam? Nec
plene volo, nec plene nolo. Non plene volo, ne in laude humana pericliter:
non plene nolo, ne ingrati sint quibus praedico. Aug. Serm. 339. in die
ordinat. suae, s. 1.

[287] Qui autem vera pietate in Deum, quem diligit, credit et sperat, plus
intendit in ea in quibus sibi displicet, quam in ea, si qua in illo sunt,
quae non tam ipsi quam veritati placent. Neque id, unde jam potest placere,
tribuit nisi ejus misericordiae cui timet displicere; de his sanatis
gratias agens, de illis sanandis preces fundens. Aug. de Civ. Dei, l. v. c.
20.

[288] Jam diu occupata vixisti et desideriorum diversitate verberata portas
plagas saucia, divisa per amores multos. Colligere ad teipsam: quidquid
tibi foris placet, quaere quem habeat authorem. Aug. in Ps. 145. s. 5. Vide
sup. l. ix. s. 10. et inf. l. xi. c. 29.

[289] Vid. sup. iii. c. 8. v. fin. p. 38. not. 50.

[290] Verus ille benignusque mediator, in ea se ostendit mortalitate
mortalibus, quam maligni fallacesque mediatores non habendo, se superbius
extulerunt; miserisque hominibus adjutorium deceptorium, velut immortales
mortalibus, promiserunt. Aug. de Civ. Dei, l. x. c. 24.

[291] Nec enim ob hoc mediator est quia Verbum; maxime quippe immortale, et
maxime beatum. Verbum longe est a mortalibus miseris; sed mediator per quod
homo. Aug. de Civ. Dei, l. iii. c. 15. Vide ad l. vii. c. 18. p. 119. not.
x.

[292] Qui de pulvere hominem fecit, et animavit, pro isto figmento Unicum
ad mortem dedit, quantum nos amet quis potest explicare; quis potest saltem
digne cogitare? Aug. Serm. 57. c. 13. Porro, persuadendum erat homini
quantum nos dilexerit Deus, et quales dilexerit; quantum, ne desperaremus,
quales, ne superbiremus. Id. de Trin. l. iv. c. 1.

[293] In his verbis maxime persona Domini apparet. Quis enim alius "inter
mortuos liber," nisi "in similitudine carnis peccati" inter peccatores
solus "sine peccato?" Hic ergo "inter mortuos liber," qui "in potestate
habebat ponere animam suam, et iterum sumere eam; a quo eam nemo tollebat,
sed eam ipse voluntate ponebat;" qui etiam carnem suam, tanquam solutum ab
eis templum, resuscitare poterat, cum volebat; quem &c. Aug. in Ps. 87. s.
5. vid. sup. p. 167. not. 254. ad l. ix. s. 36.

[294] Pauca quaedam de ordinatione, quam invitus accepit, habet Aug. Ep.
21. ad Valerium et 126. ad Albinam, s. 7. de episcopatu Ep. 31. ad Paulinum
et Therasiam; uberiora paullo de iis saltem quae eo vel ab eo facta sunt,
in Serm. quem, ne "fama sua pollueretur," de vita et moribus clericorum
suorum habuit. s. 355. s. 2. "Ego, quem Deo propitio videtis episcopum
vestrum, juvenis veni ad istam civitatem, ut multi vestrum noverunt.
Quaerebam ubi constituerem monasterium, et viverem cum fratribus meis. Spem
quippe omnem saeculi reliqueram, et quod esse potui, esse nolui: nec tamen
quaesivi esse quod sum. 'Elegi in domo Dei mei abjectus esse magis, quam
habitare in tabernaculis peccatorum.' Ab eis qui diligunt saeculum,
segregavi me: sed eis qui praesunt populis, non me coaequavi. Nec in
convivio Domini mei superiorem locum elegi, sed inferiorem et abjectum: et
placuit illi dicere mihi, 'Adscende sursum.' Usque adeo autem timebam
episcopatum, ut quoniam coeperat esse jam alicujus momenti inter Dei servos
fama mea, in quo loco sciebam non esse episcopum, non illo accederem.
Cavebam hoc, et agebam quantum poteram, ut in loco humili salvarer, ne in
alto periclitarer. Sed, ut dixi, domino servus contradicere non debet. Veni
ad istam civitatem propter videndum amicum, quem putabam me lucrari posse
Deo, ut nobiscum esset in monasterio; quasi securus, quia locus habebat
episcopum. Apprehensus, presbyter factus sum, et per hunc gradum perveni ad
episcopatum. Non adtuli aliquid, non veni ad hanc Ecclesiam, nisi cum iis
indumentis quibus illo tempore vestiebar." Suam, quam vocat "tenuem
paupertatulam (seu "paucos agellulos paternos" Ep. 126. s. 6.) vendiderat,
et pauperibus erogaverat, ut de communi viveret; ("commune autem nobis
esset magnum et uberrimum praedium ipse Deus," ib.) quum eam "perfectionem
de qua Dominus locutus est Mat. 19, 21. vehementer adamaverit" (Ep. 157. s.
39.) et "solo victu ad valetudinem corporis necessario contentus esse
decreverit." (de util. cred. s. 3.)

[295] Vid. sup. l. vi. s. 3. p. 85. c. 15. p. 95. et not. 142. et Actt.
Eccles. S. Aug. Ep. 213. "ante meridiem et post meridiem occupationibus
hominum implicor" ub. plur. et de op. Monach. s. 37. "Dominum Jesum, in
cujus nomine securus haec dico, testem invoco super animam meam, quoniam
quantum adtinet ad meum commodum, multo mallem per singulos dies certis
horis, quantum in bene moderatis monasteriis constitutum est, aliquid
manibus operari, et ceteras horas habere ad legendum et orandum, aut
aliquid de divinis litteris agendum liberas, quam tumultuosissimas
perplexitates caussarum alienarum pati de negotiis saecularibus, vel
judicando dirimendis, vel interveniendo praecidendis: quibus nos molestiis
idem affixit Apostolus, non utique suo, sed ejus, qui per eum loquebatur,
arbitrio. Omitto alias innumerabiles ecclesiasticas curas, quas fortasse
nemo credit nisi qui expertus est. Non ergo 'alligamus onera gravia, et
humeris vestris imponimus quae nos digito non tangimus:' quandoquidem si
officii nostri salva ratione possemus, (videt ille qui probat corda
nostra,) mallemus haec agere, quae ut agatis hortamur, quam ea quae nos
agere cogimur."

[296] Porro mysteria sua in Scripturis Deus ideo nebulis texit, ut amor
veri in hominibus ipsa inveniendi difficultate accendatur. Si enim ea
tantum essent quae facillime intelliguntur, nec studiose quaereretur, nec
suaviter inveniretur veritas. Aug. de vera relig. c. 17.

[297] "Vox Domini perficientis, cervos." Vox enim Domini primo perfecit
superatores et repulsores venenosarum linguarum. "Et revelabit silvas." Et
tunc eis revelabit opacitates divinorum librorum et umbracula mysteriorum,
ubi cum libertate pascantur. Aug. ad Ps. 28. 9.

[298] Vid. ad l. vi. c. 3.

[299] Vid. inf. l. vii. c. 11.

[300] Vid. l. x. s. 53.

[301] In aeterno enim, cum proprie dicitur, neque quicquam praeteritum,
quasi transierit, neque quicquam futurum quasi nondum sit; sed quidquid est
tantummodo est. Aug. lib. 83 quaest. qu. 19.

[302] Principium, ait, quia et loquor vobis. Principium me credite, ne
moriamini in peccatis vestris. Tamquam enim in eo quod dixerunt, 'Tu quis
es,' nihil aliud dixerint, quam 'Quid te esse credimus:'
respondit,'Principium,' id est,'Principium me credite.' Nam si principium
sicuti est, ita maneret apud Patrem, ut non acciperet formam servi et homo
loqueretur hominibus, quomodo ei crederent; cum infirma corda intelligibile
Verbum sine voce sensibili audire non possent? 'Ergo,' inquit, 'credite me
esse principium; quia, ut credatis, non solum sum, sed et loquor vobis.'
Aug. ad loc.

[303] Quo se autem convertat, ut fiat bonus animus, nisi ad bonum, cum hoc
amat, et appetit, et adipiscitur? Unde se si rursus avertat, fiatque non
bonus, hoc ipso quo se avertit a bono, nisi maneat in se illud bonum, unde
se avertit, non est quo se iterum, si voluerit emendare, convertat. Aug. de
Trin. l. viii. c. 3.

[304] Vid. sup. l. vii. c. 15.

[305] Ubi enim dies nec hesterni fine inchoatur, nec initio crastini
terminatur, semper hodiernus est. Aug. Enchir. 49.

[306] Antequam perveniamus ad unum, multis indigemus. Unum nos extendat, ne
multa distendant, et abrumpant ab uno. Aug. Serm. 255. c. 6.

[307] Si enim recte discernuntur aeternitas et tempus, quod tempus sine
aliqua mobili mutabilitate non est, in aeternitate autem nulla mutatio est;
quis non videat quod tempora non fuissent nisi creatura fieret, quae
aliquid aliqua mutatione mutaret? Aug. de Civ. Dei, l. xi. c. 6. Vide inf.
l. xii. c. 29. sub fin.

[308] Apud Deum quidem disposita et fixa sunt omnia; nec aliud facit, quasi
consilio repentino, quod non ex aeternitate se facturum esse praescivit:
sed in creaturae temporalibus motibus, quam gubernat mirabiliter, ipse, non
temporaliter motus, quasi repentina voluntate facere dicitur, quod
ordinatis rerum causis consilii sui secretissimi immutabilitate disposuit,
qua suis quaeque temporibus agnita et praesentia facit, et futura jam
fecit. Aug. in Ps. 105, 45. s. 35.

[309] Manichaeis, vid. sup. ad l. iii. s. 11. p. 34. n. 39.

[310] Vid. sup. l. ix. s. 11.

[311] Vid. sup. l. iii. s. 10. p. 32. not. 37. et not. 94. p. 60. ad l. iv.
s. 26.

[312] Sc. Manichaeorum.

[313] Nec frustra de illo dictum est, quod solus habeat immortalitatem: nam
immortalitas ejus vere immortalitas est, in cujus natura nulla est
commutatio. Ipsa est etiam vera aeternitas quae est immutabilis Deus, sine
initio, sine fine; consequenter et incorruptibilis. Aug. de Trin. l. xv. s.
7.

[314] "Vos substantiam quamdam malum esse dicitis; nos vero non
substantiam, sed inclinationem ab eo quod magis est, ad id quod minus est,
malum esse dicimus. (Aug. c. Secundin. Man. c. 12.) Voluntas autem aversa
ab incommutabili et communi bono, et conversa ad proprium bonum, aut ad
exterius, aut ad inferius, peccat. Ad proprium convertitur, cum suae
potestatis vult esse: ad exterius, cum aliorum propria, vel quaecumque ad
se non pertinent cognoscere studet: ad inferius, cum voluptatem corporis
diligit; atque ita homo superbus, curiosus, et lascivus (vid. sup. ad l. x.
s. 41. p. 188. n. 273.) effectus, excipitur ab alia vita, quae, in
comparatione superioris vitae, mors est. Id. de lib. arb. l. ii. s. 53.
vid. sup. l. vii. c. 16.

[315] Vid. sup. l. v. c. 2. p. 63. et not. 96. 97. 98.

[316] Vid. sup. ad l. iv. s. 3. p. 46. n. 65.

[317] Vid. inf. s. 19. et ib. not.

[318] Sup. l. xi. s. 38. inf. s. 18.

[319] Inf. ad. l. xiii c. 35.

[320] Vid. inf. c. 29. v. fin. et ib. not. 332. p. 247.

[321] Manichaeos, qui V. T. respuerunt, ideoque eos forsan "gladio bis
acuto" salubriter feriri cupit, utpote qui utrumque Testamentum designet.
"Sermo Dei, gladius bis acutus. Unde bis acutus? Dicit de temporalibus,
dicit de aeternis. In utroque probat quod dicit, et eum quem ferit, separat
a mundo." Quidquid temporaliter nobis promissum est, ad unam partem gladii
pertinet; quidquid in sempiternum, ad alteram partem gladii pertinet. Venit
ergo Dominus noster ferens gladium bis acutum, promittens aeterna, implens
temporalia. Nam ideo et duo Testamenta dicuntur.--Duo Testamenta ad gladium
bis acutum pertinent? Vetus Testamentum terrena promittit, Novum aeterna.
In utroque sermo Dei verax inventus est, ut gladius bis acutus. Aug. in Ps.
149, 6. cf. in Ps. 143, 17.

[322] Fatendum est enim et Angelos natura esse mutabiles, si solus Deus est
incommutabilis. Sed ea voluntate qua magis Deum quam se diligunt, firmi et
stabiles manent in illo, et fruuntur majestate ipsius, ei uni libentissime
subditi. Aug. de vera relig. c. 13.

[323] Templo autem suo, quod sunt omnes sancti et Angeli et homines, sic
impertitur habitationem suam Deus, ut illi ex ipso habeant tale bonum, quo
beati esse possint, non ex eis ille talem domum, sine qua beatus esse non
possit. Aug. c. Adv. Leg. et Proph. l. i. c. 2.

[324] Cf. in Joh. Tract. xiv. s. 2. xxxv. s. 3. c. Ep. Parmenian. l. ii. c.
14.

[325] C. Manichaeos, vid. sup. l. iv. n. 26. n. 92. p. 59.

[326] Vid. sup. l. ix. s. 24. v. fin. et inf. l. xiii. c. 13.

[327] Vid. sup. l. ii. c. 1. et not. 26. p. 18. l. ix. s. 10. l. x. c. 29.
et 40. et ib. n. 288. p. 201.

[328] "Materiei" nomine designat Aug. quicquid, in "creaturis
spiritualibus," incorporeum licet, non est Deus, sed Dei opificium, ut
verbis Dub. utar, "Ipsamet creatura qualis esset si non aeterna luce
perfunderetur, et Deo inhaereret casto illo et indeficiente amore quo
naturalis illius mutabilitas cohibetur" (coll. s. 9. 12. 15. 21. 25 sub
fin. 33 sub fin.) unde, ne corporeum quiddam sonet, id alibi appellat
(monente Martin.) "quandam pro suo genere materiam," "spiritalis materies,
si fuit ulla, unde anima fieret," "quasi materies," de Gen. ad Litt. 1.
vii. s. 9. 10. "Sicut caro habuit materiem, id est terram, de qua fieret,
ut omnino caro esset: sic fortasse potuit et anima, antequam ea ipsa natura
fieret, quae anima dicitur, cujus vel pulcritudo virtus, vel deformitas
vitium est, habere aliquam materiam pro suo genere spiritalem, quae nondum
esset anima; sicut terra de qua caro facta est, jam erat aliquid, quamvis
non erat caro.

[329] Cum ista quaeruntur, et ea sicut potest quisque conjectat, non
inutiliter excercentur ingenia, si adhibeatur disceptatio moderata, et
absit error opinantium se scire quod nesciunt. Quid enim opus est, ut haec
atque hujusmodi affirmentur vel negentur, vel definiantur cum discrimine,
quando sine crimine nesciuntur! Aug. Enchir. c. 59.

[330] In rebus obscuris, et a nostris oculis remotissimis, si qua inde
scripta etiam divina legerimus, quae possint, salva fide qua imbuimur,
alias atque alias parere sententias, in nullam earum nos praecipiti
affirmatione ita projiciamus, ut si forte diligentius discussa veritas eam
labefactaverit, corruamus; non pro sententia divinarum scripturarum, sed
pro nostra ita dimicantes, ut eam velimus scripturarum esse quae nostra
est, cum potius eam quae scripturarum est, nostram esse velle debeamus.
Aug. de Gen. ad Lit. l. i. s. 37.

[331] Nec putandus est Deus informem prius fecisse materiam, et, intervallo
aliquo interposito temporis, formasse quod prius informe fecerat; sed sicut
a loquente fiunt verba sonantia, ubi non prius vox informis post accepit
formam, sed formata profertur: ita intelligendus est Deus de materia quidem
informi fecisse mundum, sed simul eam concreasse mundo. Non tamen
inutiliter prius narratur unde aliquid fit, et postea quod inde fit; quia
et si potest utrumque simul fieri, non simul potest utrumque narrari. Aug.
contra Advers. Legis et Proph. l. i. c. 9. cf. de Gen. ad Lit. i. 14. v. 5.
et sup. ad c. 20. p. 238. n. 328.

[332] Factae itaque creaturae motibus coeperunt currere tempora; unde ante
creaturam frustra tempora requiruntur, quasi possint inveniri ante tempora
tempora. Motus enim si nullus esset, vel spiritalis vel corporalis
creaturae, quo per praesens praeteritis futura succederent, nullum esset
tempus omnino: Moveri autem creatura non utique posset, si non esset.
Potius ergo tempus a creatura, quam creatura coepit a tempore, utrumque
autem ex Deo. Aug. de Gen. ad Lit. l. v. c. 5.

[333] Cum divinos libros legimus, in tanta multitudine verorum
intellectuum, qui de paucis verbis eruuntur, et sanitate fidei Catholicae
muniuntur, id potissimum eligamus, quod certum apparuerit eum sensisse quem
legimus. Si autem hoc latet, id certe quod circumstantia Scripturae non
impedit, et cum sana fide concordat. Si autem et Scripturae circumstantia
pertractari et discuti non potest, saltem id solum quod fides sana
praescribit. Aliud est enim quid potissimum Scriptor senserit non
dignoscere, aliud a regula pietatis errare. Si utrumque vitetur, perfecte
se habet fructus legentis. Si vero utrumque vitari non potest, etiam si
Scriptoris voluntas incerta sit, sacrae fidei congruam non inutile est
eruisse sententiam. Aug. de Gen. ad Lit. l. i. fin.

[334] a Vid. l. i. s. 2. et n. 7. p. 2.

[335] Nec faciendis eguit, qui factis non eget. Aug. c. adv. Leg. et Proph.
l. i. c. 4.

[336] Ille quippe servitute nostra non indiget, nos vero dominatione ejus
indigemus, ut operetur et custodiat nos; et ideo verus et solus est
Dominus, quia non illi ad suam, sed ad nostram utilitatem salutemque
servimus. Aug. de Gen. ad Lit. l. viii. c. 11.

[337] Creatura, quamquam spiritalis et intellectualis et rationalis, potest
habere informem vitam.--Aversa enim a sapientia incommutabili, stulte ac
misere vivit, quae informitas ejus est. Formatur autem conversa ad
incommutabile lumen sapientiae, quod est verbum Dei. A quo enim existit ut
sit, utque vivat, ad illum convertitur ut sapienter et beate vivat. Aug. de
Gen. ad Lit. l. i. c. 5.

[338] Quod cum ita sit, huic naturae, quae in tanta excellentia creata est,
ut licet ipsa sit mutabilis, inhaerendo tamen incommutabili bono, id est,
summo Deo, beatitudinem consequatur, nec expleat indigentiam suam nisi
utique beata sit, eique explendae non sufficiat nisi Deus; profecto non
illi adhaerere vitium est. Aug. de Civ. Dei, l. xii. c. 1.

[339] Quid "montibus Dei" designetur, vid. Aug. in Joann. Tract. i. &c. et
in Ps. 35, 7, ubi (s.10.) ita pergit; "Abyssum dicit profunditatem
peccatorum, quo quisque pervenit contemnendo Deum. Sicut montes Dei
justitia ejus, qui per gratiam ipsius fiunt magni: sic et per judicia
ipsius fiunt in profundo, qui merguntur in ultima. Hac ergo delectent te
montes, hac avertere ab abysso, et convertere ad id quod dicitur, 'Auxilium
meum a Domino.' Sed unde? Quia 'levavi oculos meos in montes.' Quid est
hoc? Latine dicam: In ecclesia Christi invenis abyssum, invenis et montes;
invenis ibi pauciores bonos, quia montes pauci sunt, abyssus lata est, id
est, multos male viventes ab ira Dei, quia sic egerunt ut traderentur in
concupiscentias cordis sui, ut jam defendant peccata sua, et non
confiteantur, sed dicant, Quare? Quid feci? Et ille illud fecit; et ille
hoc fecit. Sed nondum es mons, nondum es abyssus: fuge abyssum, adtende in
montes; sed nec remaneas in montibus. 'Auxilium enim tuum a Domino, qui
fecit caelum et terram.'"

[340] Inde est civitatis sanctae, quae in sanctis Angelis sursum est, et
origo, et informatio, et beatitudo. Nam si quaeratur unde sit, Deus eam
condidit; si unde sit sapiens, a Deo illuminatur; si unde sit felix, Deo
fruitur. Subsistens modificatur, contemplans illustratur, inhaerens
jocundatur; est, videt; amat; in aeternitate Dei viget; in veritate Dei
lucet; in bonitate Dei gaudet. Aug. de Civ. Dei, l. xi. c. 24.

[341] Ille qui non alio, sed se ipso bono beatus est, ideo ipse miser non
potest esse, quia non se potest amittere. Id. l. xii. c. 1.

[342] Intelligimus Filium in Principii nomine, qui non Patri, sed per
seipsum creatae--creaturae principium est. Aug. de Gen. ad Lit. I. i. s.
12.

[343] Eadem iisdem fere verbis habet Aug. Ib. s. 13.

[344] Nulla re fruitur anima cum libertate, nisi qua fruitur cum
securitate. Nemo autem securus est in iis bonis, quae potest invitus
amittere. Aug. de lib. Arb. l. ii. s. 37.

[345] Quae est 'aqua sine substantia,' nisi aqua peccatorum sine
substantia. Peccata enim non habent substantiam; inopiam habent, non
substantiam; egestatem habent, non substantiam. Aug. ad loc. s. 9.

[346] Quo etiam peccato suo teste convincitur, bonam conditam se esse
naturam. Nisi enim magnum et ipsa, licet non aequale conditori, bonum
esset, profecto desertio Dei, tanquam luminis sui, malum ejus esse non
posset. Nam sicut caecitas oculi vitium est, et idem ipsum indicat ad lumen
videndum oculum esse creatum, ac per hoc, etiam ipso vitio suo excellentius
ostenditur coeteris membris membrum capax luminis;--ita natura quae
fruebatur Deo, optimam se institutam docet etiam ipso suo vitio, quo ideo
misera est quia non fruitur Deo. Aug. de Civ. Dei, l. xxii. c. 1.

[347] Qualis est locus iste? Non dixit, Abscondes eos in sinu Abrahae.
Vilescat totum quidquid praeter Deum est. Qui nos tuetur in loco vitae
hujus, ipse post istam vitam sit locus noster: quia et iste Psalmus, hoc ei
ait superius, 'Esto mihi in Deum protectorem, et in domum refugii.' Ergo
erimus in vultu Dei absconditi. Quis sinus est in facie Dei, a me
exspectatis audire? Purgate cor, ut ipse illuminet, et quem invocatis,
intret. Esto domus ejus, et erit domus tua: habitet in te, et tu habitabis
in eo. Si eum in hoc saeculo exceperis corde tuo, ille post hoc saeculum
excipiet te vultu suo. Aug. ad Ps. 30, 21. Enarr. 4. s. 8.

[348] Porro rectissime Spiritus sanctus, cum sit Deus, vocatur etiam Donum
Dei. Quod donum proprie quid nisi charitas intelligenda est, quae perducit
ad Deum, et sine qua quodlibet aliud donum Dei non perducit ad Deum? Aug.
de Trin. l. xv. c. 18.

[349] Ita enim corpus pondere, sicut animus amore fertur, quocumque fertur.
Aug. de Civ. Dei, l. xi. c. 28.

[350] "Et nos quidem in nobis, tametsi non aequalem, immo valde longeque
distantem, neque coaeternam, et, quo brevius totum dicitur, non ejusdem
substantiae, cujus est Deus, tamen qua Deo nihil sit in rebus ab eo factis
natura propinquius, imaginem Dei, hoc est summae illius Trinitatis,
agnoscimus, adhuc reformatione perficiendam, ut sit etiam similitudine
proxima. Nam et sumus, et nos esse novimus, et id esse ac nosse diligimus.
In his autem tribus quae dixi, nulla nos falsitas veri similis turbat."
Aug. de Civ. Dei, l. xi. c. 26. "Sicut autem duo quaedam sunt, mens et amor
ejus, cum se amat: ita quaedam duo sunt, mens et notitia ejus, cum se
novit. Igitur ipsa mens et amor et notitia ejus, tria quaedam sunt, et haec
tria unum sunt: et cum perfecta sunt, aequalia sunt. Si enim minus se amat
quam est, ut, verbi gratia, tantum se amet hominis mens, quantum amandum
est corpus hominis, cum plus sit ipsa quam corpus; peccat, et non est
perfectus amor ejus. Item si amplius se amat quam est, velut si tantum se
amet, quantum amandus est Deus, cum incomparabiliter minus sit ipsa quam
Deus; etiam sic nimium peccat, et non perfectum habet amorem sui. Majore
autem perversitate et iniquitate peccat, cum corpus tantum amat, quantum
amandus est Deus. Item notitia si minor est, quam est illud quod noscitur,
et plene nosci potest, perfecta non est. Mens vero cum se ipsam cognoscit,
non se superat notitia sua; quia ipsa cognoscit, ipsa cognoscitur. Cum ergo
se totam cognoscit, neque secum quidquam aliud, par illi est cognitio sua:
quia neque ex alia natura est ejus cognitio, cum se ipsam cognoscit. Et cum
se totam nihilque amplius percipit, nec minor nec major est. Recte igitur
diximus, haec tria cum perfecta sunt, esse consequenter aequalia.--Simul
etiam admonemur, si utcumque videre possumus, haec in anima exsistere, et
tamquam involuta evolvi ut sentiantur et dinumerentur substantialiter, vel,
ut ita dicam, essentialiter, non tamquam in subjecto, ut color aut figura
in corporo, aut ulla alia qualitas aut quantitas. Quidquid enim tale est,
non excedit subjectum in quo est. Non enim color iste aut figura hujus
corporis potest esse, et alterius corporis. Mens autem amore quo se amat,
potest amare et aliud praeter se. Item non se solam cognoscit mens, sed et
alia multa. Quamobrem non amor et cognitio tamquam in subjecto insunt
menti; sed substantialiter etiam ista sunt, sicut ipsa mens: quia etsi
relative dicuntur ad invicem, in sua tamen sunt singula quaeque
substantia.--At in illis tribus, cum se novit mens et amat se, manet
trinitas, mens, amor, notitia; et nulla commixtione confunditur: quamvis et
singula sint in semetipsis, et invicem tota in totis, sive singula in
binis, sive bina in singulis. Itaque omnia in omnibus. Nam et mens est
utique in se ipsa, quoniam ad se ipsam mens dicitur: quamvis noscens, vel
nota, vel noscibilis, ad suam notitiam relative dicatur; amans quoque, et
amata, vel amabilis, ad amorem referatur, quo se amat. Et notitia quamvis
referatur ad mentem cognoscentem vel cognitam, tamen et ad se ipsam nota,
et noscens dicitur: non enim sibi est incognita notitia, qua se mens ipsa
cognoscit. Et amor, quamvis referatur ad mentem amantem, cujus amor est,
tamen et ad se ipsum est amor, ut sit etiam in se ipso: quia et amor
amatur, nec alio nisi amore amari potest, id est, se ipso. Ita sunt haec
singula in se ipsis. In alternis autem ita sunt, quia et mens amans in
amore est, et amor in amantis notitia, et notitia in mente noscente." Aug.
de Trin. l. ix. c. 4, 5. ubi pluribus rem persequitur, non quo Sacrosanctae
Trinitatis mysterium planum faciat, sed quo ostendat Deum "se non sine
testimonio" in mente humana "reliquisse;" librum vero ita claudit; "Et est
quaedam imago Trinitatis, ipsa mens, et notitia ejus, et amor tertius: et
haec tria unum, atque una substantia. Nec minor proles, dum tantam se novit
mens quanta est: nec minor amor, dum tantum se diligit quantum novit et
quanta est."

[351] Ut quoniam coeli et terrae nomine saepe in Ecclesia spiritales
carnalesque significantur, coelos ostenderit pertinere ad serenam
intelligentiam veritatis, dicens, 'Qui fecit coelos in intelligentia;'
terram vero ad fidem simplicem parvulorum, sed prophetica et evangelica
praedicatione firmissimam, quae per baptismum solidatur, et ideo
subjecerit, dicens, 'Fundavit terram super aquam.' Aug. de Gen. ad Lit. l.
ii. s. 4. cf. Serm. 56. in Mat. 6. s. 7. et 57. s. 6.

[352] "Propter ipsum Christum, qui assidue in Scripturis mons appellatur."
Aug. de div. Quaest. 83. s. 6. vid. sup. n. 215. p. 148. ad l. ix. s. 5.

[353] Quae ergo abyssus, quam invocat abyssum? Si profunditas est abyssus,
putamus non cor hominis abyssus est? Quid enim est profundius hac abysso?
Loqui homines possunt, videre possunt per operationem membrorum, audiri in
sermone: sed cujus cogitatio penetratur, cujus cor inspicitur? Quid intus
gerat, quid intus possit, quid intus agat, quid intus disponat, quid intus
velit, quid intus nolit, quis comprehendet? Puto non absurde intelligi
abyssum hominum. Abyssus abyssum invocat, homo hominem. Abyssum invocant
sancti praedicatores verbi Dei. Numquid et ipsi, non abyssus? Quanta
profunditas infirmitatis latebat in Petro, quando quid in se ageretur intus
nesciebat, et se moriturum cum Domino vel pro Domino temere promittebat!
quanta abyssus erat! Quae tamen abyssus nuda erat oculis Dei. Ergo omnis
homo licet sanctus, licet justus, licet in multis proficiens, abyssus est,
et abyssum invocat, quando homini aliquid fidei, aliquid veritatis propter
vitam aeternam praedicat. Sed tunc est utilis abyssus abysso invocatae,
quando fit in voce cataractarum tuarum. Aug. ad Ps. 41, 8. s. 13.

[354] Sentit se non videre quod cupit, et tamen sperare non desinit. Spes
enim quae videtur, non est spes. Intelligit tamen quare non videat, quia
nondum nox peracta est, id est, tenebrae quas peccata meruerunt. Non ille
es, inquit, qui possis videri ab eis, quorum ab oculis nox peccatorum
nondum recessit: peracta ergo erroris mei nocte, et discedentibus tenebris,
quas mihi peccatis meis feci, exaudies vocem meam. Aug. in Ps. 5, 4.

[355] Vid. sup. n. z. ad l. vii. s. 24.

[356] Extat enim authoritas divinarum Scripturarum, unde mens nostra
deviare non debet; nec relicto Solidamento divini eloquii, per suspicionum
suarum abrupta praecipitari, ubi nec sensus corporis regit, nec perspicua
ratio veritatis elucet. Aug. de Trin. 1. iii. c. 10. Hanc auctoritatem
primo posuit Deus in Ecclesia sua, inde caepit exsequi caetera; posuit enim
coelum, et extendit sicut pellem. Id. in Ps. 103, s. 8.

[357] "Mortuorum dicta, quia non eorum, sed per eos illius erant, qui
extendit caelum sicut pellem, manent usque ad posteritatem nostram. Nam
post mortem plus innotuerunt Prophetae et Apostoli, non erant tam noti cum
viverent: Prophetas vivos sola Judaea habuit, mortuos omnes gentes. Cum
enim viverent, nondum erat extenta pellis, nondum erat extentum caelum, ut
tegeret orbem terrarum." Aug. ad Ps. 103. s. 8. Caeterum "typum" hunc, quo
"coeli" ministros Dei designant, varie illustrat ad hunc loc. et ad Ps. 8,
4. s.7. Ps. 18, 1. Ps. 32, 6. s. 4-7. Ps. 146, 8. s. 15.

[358] Imprimis Manichaeos. vid. sup. l. iv. s. 26. et nott. 92. 93. 94.

[359] Propterea enim legitur lex, quia nondum venimus ad illam sapientiam,
quae implet corda et mentes intuentium; et non opus erit ut aliquid ibi
nobis legatur. Quia in eo quod nobis legitur, syllabae sonant et transeunt;
illa lux veritatis non praeterit, sed fixa permanens inebriat corda
videntium. Aug. in Ps. 93. s. 6.

[360] "'Spes omnium finium terrae et in mari longe:' et quia 'in mari,'
ideo 'longe.' Mare enim in figura dicitur saeculum hoc, salsitate amarum,
procellis turbulentum; ubi homines cupiditatibus perversis et pravis, facti
sunt velut pisces invicem se devorantes. Ille si non esset spes, et in mari
longe, non diceret discipulis suis, 'Faciam vos piscatores hominum.' Jam in
mari capti per retia fidei, gaudeamus nos ibi natare adhuc intra retia;
quia adhuc mare hoc saevit procellis, sed retia quae nos ceperunt,
perducentur ad littus. Littus est finis maris; ergo perventio in finem
saeculi. Interim intra ipsa retia, Fratres, bene vivamus; non retia
rumpentes foras exeamus." Aug. in Ps. 64, 6. s. 9.

[361] Deus itaque super omnia, qui condidit omnia, et regit omnia, omnes
naturas bonus creat; omnes voluntates justus ordinat. Aug. de Gen. ad Lit.
l. viii. c. 9. vid. sup. l. i. c. 10. p. 9. n. 13. l. v. c. 2. p. 63. n.
98.

[362] "'Confiteantur tibi populi, Deus, confiteantur tibi populi omnes,
terra dedit fructum suum.' Quem 'fructum?' 'Confiteantur tibi populi
omnes.' Terra erat, spinis plena erat: accessit eradicantis manus, accessit
vocatio majestatis ejus et misericordiae, coepit terra 'confiteri,' jam
'dat terra fructum suum.' Daret fructum suum, nisi ante compluerentur?
Daret terra fructum suum, nisi misericordia Dei veniret desuper?--Ergo hoc
factum est, ibi pluente Domino per os suum, facta sunt quae legimus in
Evangelio; quo pluente per nubes suas, missis Apostolis, et praedicantibus
veritatem, terra amplius dedit fructum suum, et ista seges jam implevit
orbem terrarum." Aug. ad Ps. 66, 6. s. 8.

[363] Distat tamen ab aeternorum contemplatione actio qua bene utimur
temporalibus rebus, et illa sapientiae, haec scientiae deputatur. Quamvis
enim et illa quae sapientia est, possit scientia nuncupari, sicut et
Apostolus loquitur, ubi dicit, "Nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam
sicut et cognitus sum;" quam scientiam profecto contemplationis Dei vult
intelligi, quod sanctorum erit praemium summum: tamen ubi dicit, "Alii
quidem datur per Spiritum sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum
eundem Spiritum;" haec utique duo sine dubitatione distinguit, licet non
ibi explicet quid intersit, et unde possit utrumque dignosci. Verum
scripturarum sanctarum multiplicem copiam scrutatus, invenio scriptum esse
in libro Job, eodem sancto viro loquente, "Ecce pietas est sapientia,
abstinere autem a malis est scientia." In hac differentia intelligendum
est, ad contemplationem sapitentiam, ad actionem scientiam pertinere.
Pietatem quippe hoc loco posuit Dei cultum, quae Graece dicitur [Greek:
Theosebeia]. Nam hoc verbum habet ista sententia in codicibus Graecis. Et
quid est in aeternis excellentius quam Deus, cujus solius immutabilis est
natura? Et quis cultus ejus, nisi amor ejus, quo nunc desideramus eum
videre, credimusque et speramus nos esse visuros; et quantum proficimus
'videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem in manifestatione?'
Aug. de Trin. l. xii. s. 22. add. s. 25. l. xiii. s. 1. de div. quaest. ad
Simplic. l. ii. s. 3. et in Ps. 135. s. 8.

[364] Si discernimus duo Testamenta, Vetus et Novum, non sunt eadem
sacramenta, nec eadem promissa, eadem tamen pleraque praecepta. Sacramenta
non eadem, quia alia sunt sacramenta dantia salutem, alia promittentia
Salvatorem. Sacramenta novi Testamenti dant salutem, sacramenta veteris
Testamenti promiserunt Salvatorem. Cum ergo jam teneas promissa, quid
quaeris promittentia, habens jam Salvatorem? Mutata sunt sacramenta, facta
sunt faciliora, pauciora, salubriora, felicioria. Aug. in Ps. 73. s. 2.

[365] Nihil enim horum est, quod in hujus saeculi nocte non sit
necessarium; quae cum transierit, necessaria ista non erunt, ideo 'in
potestatem noctis.' Aug. in Ps. 135. s. 8.

[366] Quia a deliciis ad delicias migrare cupiebat, et has quibus
delectabatur relinquere formidabat, abscessit tristis ad thesauros suos
terrenos. Aug. Serm. 38. c. 5.

[367] Dominus Deus noster fidem in qua vivimus, et ex qua vivimus, per
libros sanctos, Scripturas sanctas multipliciter nobis varieque diffudit,
sacramenta quidem verborum varians, fidem tamen unam commendans. Una enim
eademque res ideo multis modis dicitur, ut modo ipso dicendi propter
fastidium varietur, sed propter concordiam una teneatur. Aug. in Ps. 46.
init.

[368] Et quia in Baptismo, quem acceperunt, inconcussa credulitate
consistunt, ideo dictum est, "Firmavit terram super aquas." Aug. in Ps.
135. s. 8.

[369] Tertull. de Bapt. c. 1. Nos Pisciculi secundum [Greek: ICHTHYN]
nostrum Jesum Christum in aqua nascimur; nec aliter quam in aqua permanendo
salvi sumus. Optat. cont. Parmen. l. iii. p. 62. Hic est Piscis qui in
Baptismate per invocationem Frontalibus undis inseritur, ut quae aqua
fuerat, a Pisce etiam Piscina vocitetur. Cujus Piscis nomen, secundum
Appellationem Graecam in uno nomine per singulas Literas turbam sanctorum
nominum continet, [Greek: ICHTHYS] quod est Latine, Jesus Christus Dei
Filius Salvator.

[370] Nulla vita est, quae non sit ex Deo, quia Deus utique summa vita est,
et ipse fons vitae.--Vita ergo voluntario defectu deficiens ab eo, qui eam
fecit, et cujus essentia fruebatur, et volens contra Dei legem frui
corporibus, quibus eam Deus praefecit, vergit ad nihilum. Nam si ea quae
moriuntur, penitus morerentur, ad nihilum sine dubio pervenirent: sed
tantum moriuntur, quantum minus essentiae participant. Aug. de vera Rel. c.
11.

[371] Et quod eis dictum est, Habete potestatem, &c.: salvo quidem
intellectu, quo manifestum est omnibus his animalibus hominem ratione
dominari; recte tamen intelligitur etiam spiritaliter; ut omnes affectiones
et motus animi, quos habemus istis animalibus similes, subditos haberemus,
et eorum dominaremur per temperantiam et modestiam. Cum enim non reguntur
isti motus, erumpunt et pergunt in foedissimas consuetudines, et per
diversas perniciosasque delectationes nos rapiunt, et faciunt similes omni
generi bestiarum. Cum autem reguntur et subjiciuntur, omnino mansuescunt,
et nobiscum concorditer vivunt. Non enim a nobis alieni sunt motus animi
nostri. Pascuntur etiam nobiscum cognitione rationum et morum optimorum, et
vitae aeternae, tamquam herbis seminalibus et lignis fructiferis et herbis
viridibus. Et haec est hominis vita beata atque tranquilla, cum omnes motus
ejus rationi veritatique consentiunt; et vocantur gaudia, et amores sancti,
et casti, et boni. Si autem non consentiunt, nihilo minus dum negligenter
geruntur, conscindunt et dissipant animum, et faciunt vitam miserrimam; et
vocantur perturbationes, et libidines, et concupiscentiae malae. De quibus
jam nobis praecipitur, ut eas cum quanto possumus labore crucifigamus in
nobis, 'donec absorbeatur mors in victoriam.' Dicit enim Apostolus: 'qui
autem Jesu Christi sunt, carnem suam crucifixerunt cum perturbationibus et
concupiscentiis.' Aug. de Gen. c. Manich. l. i. c. 20.

[372] Illa est igitur plena satietas animorum, haec est beata vita, pie
perfecteque cognoscere a quo inducaris in veritatem, qua veritate
perfruaris, per quid connectaris summo modo. Quae tria unum Deum
intelligentibus unamque substantiam, exclusis vanitatibus variae
superstitiones, ostendunt. de Vita Beata, s. 35.

[373] Vid. sup. s. 29. not. 369

[374] Penuriam quippe pati quorumcumque hominum est; sed scire penuriam
pati magnorum est. Sic et abundare quis non potest? Sed scire et abundare
non nisi eorum est quos abundantia non corrumpit. Aug. de Bonae conjug. c.
21.

[375] Sane non est negligenter praetereundum quod dictum est, 'Et vidit
Deus omnia quaecumque fecit, esse bona valde.' Cum enim de singulis ageret,
dicebat tantum, 'Vidit Deus quia bonum est;' cum autem de omnibus
diceretur, parum fuit dicere 'bona,' nisi adderetur et 'valde.' Si enim
singula opera Dei cum considerantur a prudentibus, inveniuntur habere
laudabiles mensuras et numeros et ordines in suo quaeque genere constituta,
quanto magis omnia simul, id est ipsa universitas, quae istis singulis in
unum collectis, impletur! Omnis enim pulcritudo quae partibus constat,
multo est laudabilior in toto quam in parte: sicut in corpore humano, si
laudamus oculos solos, et cetera si pulcra singula et sola laudamus; quanto
magis totum corpus, cui omnia membra, quae singula pulcra sunt, conferunt
pulcritudinem suam: ita ut manus pulcra, quae etiam sola laudabatur in
corpore, si separetur a corpore, et ipsa amittat gratiam suam, et cetera
sine illa inhonesta sint: tanta est vis et potentia integritatis et
unitatis, ut etiam quae multa sunt bona tunc placeant, cum in universum
aliquid conveniunt et concurrunt. Universum autem ab unitate nomen accepit.
Quod si Manichaei considerarent, laudarent universitatis auctorem et
conditorem Deum; et quod eos propter conditionem nostrae mortalitatis in
parte offendit, redigerent ad universi pulcritudinem, et viderent
quemadmodum Deus fecerit omnia non solum bona, sed etiam bona valde. Aug.
de Gen. c. Man. 1. i. c. 21.

[376] Manichaei. "Offensi enim quibusdam rebus, et rursus quibusdam
delectati, non earum quibus offenduntur, sed earum quibus delectantur
volunt esse authorem Deum." Aug. de Vera Relig. c. 9. vide sup. l. vii. c.
14 et 16.

[377] Manichaeus duas dicit esse naturas, unam bonam et alteram malam;
bonam, quae fecit mundum, malam, de qua factus est mundus. Euod. de fide c.
49.

[378] Dicunt isti vaniloqui et mentis seductores in illa pugna, [vid. sup.
vii. s. 3. et nott.] quando primus eorum homo tenebrarum gentem elementis
fallacibus irritavit, utriusque sexus principibus ibidem captis, cum ex eis
mundus construeretur, plerosque eorum in coelestibus fabricis colligatos.
Aug. c. Faust. vi. 8. Non erubescitis, cum vos commentitium Christum
vestrum, filium commentitii primi hominis vestri, non sub stellae
testificatione ponatis, sed in stellis omnibus colligatum esse dicatis,
quia videlicet principibus tenebrarum commixtum esse creditis in illo
bello, quo ipse primus homo vester cum tenebrarum gente pugnavit, ut de
ipsis principibus tenebrarum tali commixtione captis mundus fabricaretur.
ib. 11. 5.

[379] Et videmus haec, et si est in nobis Spiritus ipsius, sic nobis
placent ut artifex laudetur; non ut ad opera conversi, ab artifice
avertamur; et faciem quodammodo ponentes ad ea quae fecit, dorsum ponamus
ad eum qui fecit. Aug. Tract. in Joann. s. 1. Vid. sup. l. iv. s. 18. p.
55. n. 83. et l. x. s. 53. p. 194. n. 282.

[380] "Non satis considerate dictum est; res enim in abdito est valde."
Aug. Retr. ii. 6.

[381] Cf. de Gen. c. Manich. l. ii. c. 15.

[382] Seu forsan "concupiscendam," quem admodum fere Gen. 3, 16.
interpretatur Aug. de Gen. c. Manich. l. ii. s. 15. Ad hujus rei exemplum
femina facta est, quam rerum ordo subjugat viro: ut quod in duobus
hominibus evidentius apparet, id est, in masculo et femina, etiam in uno
homine considerari possit: ut appetitum animae, per quem de membris
corporis operamur, habeat mens interior tamquam virilis ratio subjugatum.

[383] Pro, Ministris; ut servitia pro servis. Vocem hanc eodem sensu
usurpat Aug. de vera Relig. s. 110. [Dub.]

[384] Coelestem pacem, quae vere ita pax est, ut rationalis duntaxat
creaturae sola pax habenda et dicenda sit, ordinatissima scilicet et
concordissima societas fruendi Deo, et invicem in Deo; quo cum ventum
fuerit, non erit vita mortalis, sed plane certeque vitalis; nec corpus
animale, quod, dum corrumpitur. aggravat animam, sed spiritale, sine ulla
indigentia, ex omni parte subditum voluntari. Aug. de Civ. Dei, l. ix. c.
17.

[385] Sicut enim recte dicitur Deus facere, quidquid ipso in nobis operante
fecerimus: ita recte Deus dicitur requiescere, cum ejus munere
requiescimus. Aug. de Gen. ad lit. l. 4. c. 9.






End of the Project Gutenberg EBook of Confessiones, by Saint Augustine

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK CONFESSIONES ***

***** This file should be named 33849.txt or 33849.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        http://www.gutenberg.org/3/3/8/4/33849/

Produced by Steven Giacomelli, Keith Edkins and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
file was produced from images generously made available
by The Internet Archive/Canadian Libraries)


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     http://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.